Йемендіктер
| Йемендіктер | |
 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
|---|---|
 Йемен |
18 млн. |
 Сауд Арабиясы |
1,5 млн |
 Үндістан |
300 000 |
 Эритрея |
118 000 |
 Индонезия |
100 000 |
| Тілдері | |
| Діні | |
Йемендіктер — Йеменді мекейтін араб халықтарының бірі.[1] Халқы 20 миллион адам. (2007).[2] Йеменде 18 млн.адам, (солтүстігінде – 80%-дан астам, оңтүстігінде – 20%-дан аз). Сонымен қатар, Сауд Арабиясында (1,5 млн. адам; Қызыл теңіздің порт қалаларында), Үндістанда (300 мың адам; оңтүстік-батыс аймақтарда), Эритреяда (118 мың адам; жағалаудағы аудандарда), Индонезияда (100 мың адам, Ява, Молукка аралдарында) тұрады.[3]
Сырт келбеті
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Н.Чебоксаровтың айтуынша, Йеменнің байырғы халқы эфиопиялық және негр нәсілдері қоспасы бар оңтүстік европеоидтарға жатады.
Батыстан шығысқа қарай тұрғындардың шаштары бұйра, терісі қара, бойы сәл биік, бастары сәл ұзын, беттері қысқа. Солтүстіктен оңтүстікке қарай шаштары бұйра болады, терісі қара, басы жоғары, беті қысқа болады. Адамдар көбінесе дөңес немесе тік мұрынды және сәл нәзік (жіңішке) пішінді болады. Барлығының дерлік шаштары мен көздері қара.[4]
Тілі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ресми тілі – араб тілі. Күнделікті өмірде ежелгі оңтүстік араб тілінің көптеген элементтерін сақтаған араб тілінің йемен диалектісі қолданылады. Халықтың көпшілігі Сана, Таиз-Аден және Хадрамаут диалектілерінде сөйлейді.[5][6]
Діні
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Йемен халқы ислам дінін ұстанып, суннизм мен шиизмді қолдайды.[7]
Тарихы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]IV ғасырда Эфиопия билеушілері күшті патшалыққа бірігіп, йемендіктердің территориясын басып алды. Ол кезде христиан діні кеңінен таралып, негізгі рухани орталықтарға айналған ірі шіркеулер салынды. Бірнеше онжылдықтардан кейін иудаизм йемендіктер арасында да тарады. Алайда, уақыт өте келе ішкі жанжалдарға байланысты сырттан келгендердің күші әлсірейді, бұл діннің өзгеруіне әкеледі. Эфиопиялықтардың билігін құлатқаннан кейін Йемен билеушілері бақылауындағы елдерде исламды орнатты.
Орта ғасырлар Йемен үшін Араб халифатының күшімен белгіленеді. Сол кезде сүнниттер мен шииттер арасындағы бөліну айтарлықтай байқала бастады. Діни қарама-қайшылықтарға байланысты бірнеше рет соғыстар басталды. Сунниттік және шииттік бағыттар билік өзгергеннен кейін өзгеріп, мезгіл-мезгіл үстемдік етеді.
Йемендіктер үшін XVI ғасыр тағы да қақтығыспен өтеді. Енді бұлар ішкі жанжал емес, сырттан келген шапқыншылық еді, Йемен жеріне португалдар қысқа уақытқа үстемдік орнатты. ХІХ ғасырда йемендіктер сауданы белсенді қолдайтын Британдықтардың қол астында болады. Йемен порттарының стратегиялық маңыздылығын түсіне отырып, Ұлыбритания Египет билігінің басып алуына жол бермеу үшін өз әскерлерін сол жерге жібереді. Алайда кейінірек османдықтар Йемен территориясының бір бөлігін қайтадан басып алды. Кейіннен түріктер мен британдықтар арасында Йемен аумағын бөлу туралы келісімдерге қол қойылды.
Йеменде өткен ғасырда әскери қақтығыстар, үкіметтің жиі ауысуы және толқулар жалғасты. Тек XX ғасырдың аяғында ғана біртұтас Йемен Республикасына әр түрлі аумақтарды біріктіру басталды.[8]
Кәсібі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Дәстүрлі кәсібі – егіншілік, мал шаруашылығы (көшпелі және алыс жайылым), сауда, балық аулау, қолөнер (зергерлік, кесте тігу, кілем тоқу, т.б.). Беткейлерде және аңғарларда дәнді дақылдар (дурра, бидай, арпа, жүгері), техникалық дақылдар (индиго, күнжіт, мақта, темекі) өсіріледі. Бау-бақшадан (інжір, өрік, анар, т.б.), жүзім, құрма, кофе, жағалауда – кокос пальмасы өсіріледі. Жергілікті есірткі кат өсіріледі. Ладан, мирра және араб сағызы жабайы өсімдіктерден алынады. Көшпелілер мен жартылай көшпелілер саны азайып келеді.[9]
Өмір салты
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Йемендегі отбасылар әлі де үлкен және бірге немесе бір елді мекенде тұратын әртүрлі ұрпақ өкілдерінен тұрады. Туыстар мен рулар әлі күнге дейін жергілікті қоғамдық қатынастардың іргелі ұғымдары болып саналады. Отағасы – отбасындағы ең үлкен ер адам, оның орнын ұлдары үлкендігі бойынша алады. Жалпы ер адамдар отбасылық және рулық өмірдің барлық басқа аспектілерін анықтайды. Ең болмағанда бір ұлы үйленген болса да, ата-анасына қамқорлық жасау үшін әрқашан ата-ананың үйінде қалады. Көптеген отбасылар әлі де «неке қиюда» - дәстүрлі «отбасылық келісім» жергілікті азаматтық заңнаманың мызғымас негізі болып табылады. Ислам заңдары бойынша, егер олар лайықты өмір сүру жағдайларын қамтамасыз ете алатын болса, ер адамның бірнеше жұбайы болуы мүмкін, бірақ «лайықты жағдайлар» терминінің өзі, шын мәнінде, неке шартынан басқа еш жерде көрсетілмеген. Сондықтан қазіргі араб елдерінде ер адамдардың көпшілігінің бір ғана әйелі бар.
Йемен - араб әлеміндегі ең консервативті елдердің бірі; мұндағы көптеген әдет-ғұрыптар шариғат нормалары мен ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлерге негізделген. Йеменде әйелдер мен ерлер арасындағы қоғамдық қарым-қатынастар шынымен де шектеулі, әйелдер Ислам заңдарына сәйкес киінуі керек және еркек туыстарынсыз көпшілікке шықпауы керек, «харам» («тыйым салынған», үйдің әйел жартысы) қатаң түрде ер адамнан бөлек, олар қонақ қабылдайды, ал әйелдің міндеттерінің көпшілігі үйді күту және бала өсірумен шектеледі.[10]
Дәстүрлі баспаналары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Дәстүрлі тұрғын үйлердің әртүрлі түрлері бар - көшпелілер арасында жүннен жасалған шатырлар, оңтүстікте олар көбінесе ашық ауада ұйықтайды, жартылай отырықшы йемендіктер арасындағы үңгірлер қоныстары, тас (оңтүстік аңғарларында - саман), таулықтар арасындағы бекіністі үйлер, жағалаудағы төбелері сабаннан немесе пальма жапырақтарынан жасалған төбесі бар қыш және өрілген үйшіктер.
Қалаларда түрлі-түсті өрнектермен немесе алебастр тақтайшаларымен безендірілген көпқабатты тас және кірпіш ғимараттар бар.[11]
Дәстүрлі киімдері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Йемендіктер қарапайым киім киеді. Көбінесе көйлектер мен күртелер. Ер адамның басы ақ немесе қызыл-ақ түсті тығыз матамен жабылып, аяғына сандалдар киіледі. Ұлттық киімнің ерекше бұйымы – жамбия – иілген тырнақ тәрізді өзіне тән жүзі бар дәстүрлі қанжар. Жамбияның ені үлкен, ал қанжардың ұзындығы 20 см-ге жетуі мүмкін. Ыстық Тихама тұрғындарының ерлер киімі қысқа аяқ киіммен және кеудеде ашық жеңсіз жейдемен шектеледі. Әйелдер ұзын белдемше және белді жаппайтын қысқа блузка киеді. Ерлердің де, әйелдердің де бас киімі көбінесе ұзын, тоқылған сабан қалпақ.[12]
Дәстүрлі тағамдары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Йемен асханасында теңіз өнімдерінің алуан түрі бар. Ең танымал тағам - шурпа. Дәмдеуіштер тағамдарға үнемі қосылады. Салаттар мен гумус үлкен сұранысқа ие. Йемендіктердің ұлттық тағамдарының бірі деп - салта. Бұл тағам қазандықтағы тауық етінен дайындалып, ол жасымық, кориандр, бұршақпен бірге беріледі. Арада тағамын жасау үшін тартылған етті түрлі дәмдеуіштермен илейді. Танымалдық рейтингінде шурпадан кейінгі екінші орында ханид тағамы - күріш қосылған қой еті. Йемендіктер тұздықтарды сирек пайдаланады, дәмдеуіштер мен қоспаларды жиі пайдаланады. Тұздықтар әдетте өсімдік майы мен сірке суымен алмастырылады. Күнделікті өмірде йемендіктер шай ішеді, ал мерекеде мокка кофесін зімбір, кориандр қосып, тәттілермен бірге ішеді.[13]
Фольклоры
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Йемен арабтары музыкалық және би фольклорына бай. Олар рулық батырлар туралы көптеген жырларды, соғыс жырларын, той, жоқтау жырларын, билерді шығарған. Йемен арабтарының дәстүрлі музыкалық аспаптарына бамбук флейтасы, люта, барабандар, сондай-ақ ыспа ішекті аспабы ребаб жатады.[14]
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Йемендіктер. Тексерілді, 23 тамыз 2024.
- ↑ Үлкен орыс энциклопедиясы. Тексерілді, 23 тамыз 2024.
- ↑ Йемендіктер. Тексерілді, 23 тамыз 2024.
- ↑ Йемен антропологиясы. Тексерілді, 23 тамыз 2024.
- ↑ Йемен халқы. Тексерілді, 23 тамыз 2024.
- ↑ Йемендіктер. Тексерілді, 23 тамыз 2024.
- ↑ Йемендіктер. Тексерілді, 23 тамыз 2024.
- ↑ Йемендіктер - олар кім?. Тексерілді, 23 тамыз 2024.
- ↑ Әлем халықтары/Йемендіктер. Тексерілді, 23 тамыз 2024.
- ↑ Йеменнің әдет-ғұрыптары мен дәстүрлері. Тексерілді, 23 тамыз 2024.
- ↑ Родионов М. А. Йемендіктер. Тексерілді, 23 тамыз 2024.
- ↑ Йемендіктер. Тексерілді, 23 тамыз 2024.
- ↑ Йемендіктер – таңғажайып халықтың қиын өмірі. Тексерілді, 23 тамыз 2024.
- ↑ Йемендіктер. Тексерілді, 23 тамыз 2024.
| ||||||
| ||||||||||||||||||||||
