Юкагирлер
| Юкагирлер | |
| деткиль, одул, вадул, алаи | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
1 600 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Тілдері | |
| Діні | |
Юкагирлер — Шығыс Сібірдегі халық. Ресейдегі Саха республикасы мен Магадан облысы аумағында өмір сүреді. Антропологиялық жағынан үлкен моңғол нәсілінің солтүстік-азиаттық байкал нұсқасына жатады. Жалпы саны 1,6 мың адам. (2010, халық санағы).[1]
Тілі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Тілі - юкагир тілі.Орыс тілі де кең тараған.[2]
Діні
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Юкагирлердің дәстүрлі діні – табиғат күштеріне, рухтарға сенуге, ата-бабалар культіне негізделген шамандық (бақсылық). Бақсылар тірі мен өлі арасындағы, дүниелер арасындағы делдал қызметін атқарып, қоғамдық және рухани өмірде маңызды рөл атқарды.[3]
Тарихы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Олар бұрыннан осы аумақта өмір сүріп келеді. 17 ғасырда орыс отаршылдығы басталған кезде юкагирлердің тайпалық топтары чувандар, ходындықтар т.б. Лена өзенінен Анадырға дейінгі аймақтарды тіршілік етті. 17 – 19 ғасырларда юкагирлердің саны отарлау, өзара қырқыс, түрлі індеттер нәтижесінде біршама азайып, бір бөлігі басқа халықтар (якут, эвен, т.б.) құрамына қосылды.
Юкагирлердің өзін-өзі басқаруында рудың барлық мүшелері, соның ішінде әйелдер мен балалар да қатысқан «тайпалық жиын» маңызды рөл атқарды. Бұл тәртіп Кеңес өкіметінің келуімен ғана өзгерді. КСРО мен РСФСР-дің жаңа Конституциясы қабылданғаннан кейін бұл ұлттық бірлестіктер Якутияның жергілікті өзін-өзі басқару органдарына енгізілді. Сол кезде Колыма алқабының көшпелілері отырықшы өмір салтына көше бастады. 1954 жылдан кейін КСРО-ның юкагирлерге қатысты саясатына нақты баға беру қиын. Бірақ қазіргі зерттеушілер бұл халыққа қатысты ұлттық саясатты оң бағалауға бейім. Атап айтқанда, олар өткен ғасырдың 70-ші жылдарында юкагирлердің саны көбейе бастағанын атап өтті, дегенмен бұған дейін ол екі ғасыр бойы азайған.[4]
Кәсібі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Дәстүрлі кәсібі - балық аулау, жабайы бұғыларды аулау, шана иттерін өсіру. Көлік құралы ретінде ит жегілген шананы (нарт), жалпақ шаңғыны, ағаш сырғыны пайдаланады. Бұғы жегілген шана да көп қолданылады.[5]
Тұрмыс салты
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Қоғамдық қатынастарында аналық-рулық ғұрыптардың қалдықтары сақталған. Юкагирлер 12 аумақтық топқа бөлінді, олар кіші бөлімдерден – рулардан тұрды. Руды көбінесе бақсы қызметін атқаратын ақсақал басқарды. Отбасы үлкен, көбінесе матрилокальды.[6]
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Дәстүрлі тұрғын үйлері - конус тәрізді жабылған чум, қима ағаш үй. Ежелгі уақытта юкагирлер жазда кіреберістің үстіндегі есіктің орнына жабайы бұғы терісі ілінген қарапайым күркелерде өмір сүрген. Бұл күрке қаңқасы бір жарым-екі ондаған жұқа жас ағаштардан (қайыңдар) жасалған, олар шеңбер бойымен жерге жабысып біріктірілген.
Қыста юкагирлер жұқа бөренелерден жасалған, шыммен жабылған, жартылай жерге қазылған жеркепелерде тұрды. XVIII ғасырдың екінші жартысынан бастап оларда терезесі, тегіс төбесі бар шағын бөренелерден жасалған «қысқы үйшіктер» кең тарады. Олар түтіннің шығуы үшін шатырда «тесік» қалдырып, қажет болған жағдайда оны жауып тастады. Үйдің төрттен үш бөлігін отыратын және ұйықтайтын ағаш кереуеттер алып жатты. Есік өте кішкентай болды - биіктігі шамамен 60 см және ені 50 см.[7]
Дәстүрлі киімдері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Негізгі киімі – жазда күдеріден, қыста киік терісінен тігілген, етегі лентамен байланған, арқасы ішкі қатпарлы тізеге дейін созылатын шекпен. Кафтанның астына көкірекше мен қысқа шалбар киген. Ер адамдар шекпенге пышақ пен сөмке тағылған белбеу тақты. Қыста үстіне тиін құйрығынан жасалған ұзын мойынорамал тақты. Чукча камлейкасы мен кухлянкаға ұқсайтын теріден тігілген қысқы киім кең таралған. Жазғы аяқ киім күдеріден тігіледі, қыста - бұғы камусынан (жіліншік терісі) жасалған биік унты.
Әйелдер киімі жас бұғылардың түрлі-түсті жүнінен тігілді. Мерекелік киім киіктің жүнінен жасалған кестелермен, моншақтармен, әшекейлермен, аппликациямен безендірілген. Күміс, мыс және темір зергерлік бұйымдар т.б. кең таралған.[8]
Дәстүрлі тағамдары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Негізгі тағамдары – ет және қайнатылған, кептірілген, мұздатылған балық. Балықты юкола түрінде сақтады, қыста бұғы қанымен немесе қарағайдың шырынымен (анил кериле) қайнатқан. Балықтың ішек-қарындары мен уылдырығы қуырылды, уылдырықтан бәліштер пісірілді. Олар жабайы пиязды, саран тамырын, жидектерді, саңырауқұлақтарды пайдаланды.[9]
Фольклоры
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Юкагир фольклоры этникалық топтың тарихын, наным-сенімдерін және мәдени құндылықтарын көрсететін бай және бірегей шығармашылығын білдіреді. Олардың фольклоры мәдени мұрасының маңызды бөлігі болып табылады. Юкагир фольклорында негізгі орынды ауызша халық шығармашылығы алады. Бұған ертегілер, аңыздар, мифтер, жырлар және халық ертегілері сияқты жанрлар жатады. Юкагир ертегілері мен аңыздарында дүниенің пайда болуы, табиғат пен жануарлардың рухтары, сондай-ақ этностың қаһармандары мен тарихи оқиғалары туралы айтылады.
Юкагир фольклорының ең қызықты және өзіне тән жанрларының бірі – салт-дәстүрлік поэзия. Бұл табиғатты жырлаудың, ырым-тыйымдар мен әдет-ғұрыптардың өзіндік ырғақты құрылымы бар, ерекше метафоралар мен белгілерді қолданатын түрі. Поэтикалық мәтіндер ұрпақтан ұрпаққа беріліп, юкагирлердің дәстүрі мен дүниетанымын сақтауға қызмет етеді. Билер мен әндер де Юкагир фольклорының маңызды бөлігі болып табылады. Би қойылымдары жанды музыкамен сүйемелденеді және юкагирлерге өздерінің эмоцияларын, қуаныштары мен қайғыларын білдіруге мүмкіндік береді. Юкагирлердің әндері олардың күнделікті өмірін, жұмысын, сүйіспеншілігін, сондай-ақ туған жердегі табиғат пен өмірдің ерекшеліктерін көрсетеді.[10]
Сілтеме
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Юкагирлер
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017. Тексерілді, 25 желтоқсан 2024.
- ↑ Үлкен Кеңестік Энциклопедия. Тексерілді, 25 желтоқсан 2024.
- ↑ Юкагирлер: құдіретті «мәңгілік мұз халқы». Тексерілді, 25 желтоқсан 2024.
- ↑ Юкагирлер. Тексерілді, 25 желтоқсан 2024.
- ↑ Ресейдегі ең ежелгі адамдар. Тексерілді, 25 желтоқсан 2024.
- ↑ «Сібір тарихи энциклопедиясы» (2009). Тексерілді, 25 желтоқсан 2024.
- ↑ Туголуков В.А. Юкагир үйі. Тексерілді, 25 желтоқсан 2024.
- ↑ Горохов С.Н. Юкагирлер. Тексерілді, 25 желтоқсан 2024.
- ↑ Әлем халықтары/Юкагирлер. Тексерілді, 25 желтоқсан 2024.
- ↑ Юкагирлер. Фольклор. Тексерілді, 25 желтоқсан 2024.
