Гаошань

Гаошань
қыт. 原住民, тайв. goân-chū-bîn
Бүкіл халықтың саны
407 000 (2005)
Ең көп таралған аймақтар
Қытай
Тілдері
тайвань тілдері
Діні
анимизм, дәстүрлі нанымдар

Гаошань (қыт. «таулықтар» , жалпы атауы қытай 原住民 юаньжумин, Тайв. goân-chū-bîn «байырғы тұрғындар») — Қытай Республикасындағы халықтар тобы – Тайвань аралының байырғы халқы. Олар негізінен Шығыс Тайваньның таулы аймақтарында тұрады. Жалпы саны 407 мыңға жуық адамды құрайды. (2005). 30 мыңға жуығы Қытайда тұрады: Шаңхай, Бейжің, Ухань қалаларында және Фуцзянь провинциясында.

Этнонимі

Тас дәуірінің өзінде, шамамен 30-15 мың жыл бұрын, гаошаньның ата-бабалары «цзоучжэнь халқы» Тайваньға қоныс аударды. «Гаошан» (高山) қытай тілінде «биік таулар» дегенді білдіреді, өйткені байырғы тайпалардың көпшілігі тауларда тұрады.

Этногенезі және тарихы

Гаошань этногенезі мәселесі ғылымдағы ең күрделі мәселелердің бірі болып табылады. Неолит дәуірінде малайлардың ата-бабалары Шығыс Азиядан Оңтүстік-Шығыс Азия елдеріне қоныс аудара бастады деген болжамды қабылдайтын болсақ, онда олардың қоныс аударуының екі жолын болжауға болады. Олар Оңтүстік Қытайдан Тайвань арқылы Филиппинге және Индонезия аралдарына көшті, немесе Оңтүстік Қытайдан Үндіқытай түбегі арқылы Индонезия аралдарына, содан кейін Филиппинге, бәлкім, одан әрі Жапон аралдарына, Тайвань арқылы өткен.

Тайваньның байырғы халқы

Екі жағдайда да бұл гипотеза қазіргі гаошандар (Қытайдағы малайлардың жалғыз өкілдері) Қытайдан келген ежелгі малай қоныстанушылардың қалдық топтары екенін көрсетеді. Алайда, тарихи шежірелер, сондай-ақ кейбір лингвистикалық материалдар, гаошандар арасында жазылған кейбір фольклорлық жазбалар төмендегідей:

• гаошандардың Тайваньға алғаш келгендер емес екендігі (гаошан туралы аңыздар олармен соғысқан қысқа бойлы адамдар Тайваньда олардан бұрын өмір сүрген);
• олар Тайваньға біздің дәуіріміздің алғашқы ғасырларынан ертерек қоныс аударған;
• тілдік тұрғыдан алғанда, олар Малайзияның малайларына қарағанда Филиппиндік малайлардан көбірек ерекшеленеді.

Қазіргі гаошандардың ата-бабаларының Тайваньға қоныстануы Оңтүстік-Шығыс Азия аумағын малайлар игергеннен кейін бірнеше ғасырлар өткен соң және тікелей миньюэ мен дунюэ деп аталатын Қытайдың жағалау аймақтарынан келді деп болжауға болады. Шежірелер бойынша, минюэ олардың беті мен денесіне татуировка жасаған, аң аулаған, қайықтарды жақсы жүзген, қора-қопсы мен үйлерді тіректерге салған, бірқатар жағдайларда бұл сипаттамалар қазіргі гаошандардың өмірі мен күнделікті өмірінің кейбір аспектілерімен сәйкес келеді.

Қытайлық қоныстанушылар біздің дәуірімізге дейінгі 3 ғасырдың аяғынан бастап пайда болып, аралдың батыс аймақтарын қарқынды игере бастады. Қытай егіншілері гаошаньдар арасында егіншіліктің таралуына үлес қосты және оларға, әсіресе Пайван тайпасына мәдени ықпал етті. Осылайша, екі мың жылға жуық уақыт бойы, бір жағынан, оның батыс бөлігіндегі жазықтарды алып жатқан Қытайдың егін шаруашылығымен айналысатын халқы аралда, екінші жағынан, тауларда, аңшылық тайпалар, қазіргі гаошандардың ата-бабалары өмір сүрді.

Тайвань аборигендері 1897

Тайвань аралын басып алуға бірінші әрекетті Португалия 16 ғасырда жасады, бірақ 1624 жылы аралдың оңтүстік бөлігін Голландия, ал 1626 жылы солтүстік бөлігін Испания басып алды. Голландиямен күресте Испания 1642 жылы жеңіп, бүкіл аралды иемденді. Испанияның үстемдігін 1662 жылы Қытайдың көрнекті қолбасшысы Чжэн Чен-гунның басшылығымен қытайлар мен гаошаньдардың біріккен күштері талқандады. Тайвань қайтадан Қытай мемлекетінің құрамына енді. 1894 жылғы Қытай-Жапон соғысынан кейін Тайваньды жапон империалистері басып алды, олардың жарты ғасырлық үстемдігі арал халқына сансыз апаттар әкелді. Басқыншылық режимнің қиын жағдайында гаошань бірнеше рет соғысуға көтерілді, жеңіліске ұшырады, тауға қарай шегінді, бірақ ешқашан езгіге бой алдырмады.

Бұл күресте гаошань халқы асқан ерлік пен революциялық сана көрсетті. 1928 жылы Тайваньда 1928-1931 жылдар аралығында басқарған астыртын коммунистік ұйым құрылды, жапон империалисттерінің отаршылдық қамытына қарсы революциялық гаошань қозғалысы («Ушэ қозғалысы»). 1938 жылы Юшан-Алишань жоталары аймағында гаошань қытайлықтармен бірге жапондықдарға қарсы партизандық аймақ құрды. Жапон басқыншылары тау тайпаларын бағындыра алмады, олар осы жоталардың айналасына бөгет аймақтарын жасап, арықтар қазып, тікенді сымдар орнатты.

Жапония тізе бүгіп, Тайвань Қытайға оралғанмен халықтың өмірінде өзгерістер айтарлықтай болмады. Чан Кайшидің билеуші тобы қытай емес тайпаларды басып-жаншу саясатын жалғастырды. Өткен революциялық шайқастарда шыңдалған гаошандар мен қытайлардың еңбекші бұқарасы Чан Кай-шекистерге және олардың американдық қожайындарына қарсы күреске қайта көтерілді. 1947 жылы 28 ақпанда Тайваньдағы көтеріліс арал және көршілес арал тұрғындарының барлық революциялық күштерін қозғай алмағанымен, тарихта мәңгі қалады. 1960 жылы революциялық, антиамерикандық әрекеттердің жаңа толқыны аралды басып алды.

Тілі

Гаошань тілі малай-полинезиялық отбасының индонезиялық тармағына жатады. Ұлт ішіндегі жергілікті және тілдік ерекшеліктеріне қарай келесі этникалық топтарға бөлінеді: амей, тайя, пайван, бунун, лукай, бейнан, цао, сайсия, ями. Әртүрлі Гаошань топтары әртүрлі тілдерде сөйлейді. Жалпы, олар үш тілдік топқа бөлінеді - тайер (тайя), цзоу (цао) және пайван.

Діні

Дін бойынша-анимистер, бұрын бас сүйектерге табыну болған. Гаошань дәстүрлі нанымдарды ұстанады.

Кәсібі

Барлық гаошань тайпаларының негізгі кәсібі егіншілік пен аңшылық, ал қытайлар қоныс аударғанға дейін аралдың батыс және шығыс жағалауындағы жазықтардағы аумақтың көп бөлігін иемденген Ами, Бунун және Пинпу сияқты тайпалардың ішінде, егіншілік дамыған, ал атаял тайпасында, керісінше, аңшылық ісі көбірек. Егіншілік суармалы, топырақты өңдеу көбінесе жер жырту үшін тарту күші ретінде пайдаланылатын ірі қара немесе жылқылардың көмегімен жүзеге асырылады. Дегенмен, топырақты өңдеу техникасы мен құрал-саймандардың өзі өте қарабайыр, құрал-саймандардың барлық темір жұмыс бөліктері Қытай аймақтарынан әкелінген, сондықтан олардың саны өте шектеулі. Негізгі ауылшаруашылық құралы - кетпен, оның көмегімен олар бұрын өртенген ағаштар мен бұталардан тазартылған егістікте жерді қопсытады. Егістік жерді соқамен өңдеу әдісі пинпу мен буну тайпаларында жиі кездеседі. Егіншілік соңғы кезге дейін тек әйелдердің жұмысы болды. Жалпы шаруашылықтағы, әсіресе буну мен пайван тайпалары арасында егіншілік үлесінің өсуімен ерлер де онымен айналыса бастады. Гаошань өз алқаптарында күріш, тәтті картоп, таро, тары, әртүрлі көкөністер, рами және темекі өсіреді.

Гаошань өмірінде маңызды орын алатын аңшылық тек ерлердің кәсібі болып табылады. Аңшылық топтасып немесе жеке жүргізіледі. Ұжымдық аңшылық ең кең тараған. Әр қауымның өзінің аңшылық алқаптары бар, өзінің ерекше ережелері, аң аулау шарттары бар, олжасы тең бөлінеді. Аңшылықтың ең көп тараған құралдары – шаншатын найза немесе садақ пен жебе, сонымен қатар тұзақ, қақпан, соңғы кезде атыс қаруы пайда болды. Гаошанның аңшы иттері де бар. Аңшылық негізінен бұғыларға, сонымен қатар жабайы шошқалар, түрлі маймылдар, аюлар, жабайы буйволдар, қабыландар, қояндар, түрлі аңдар, т.б. жүргізіледі.

Егіншілік пен аңшылықтан басқа Тайваньның балыққа бай өзендерінің маңында немесе жағалауында тұратын топтар (мысалы, ами) балық аулауды қосалқы кәсіп ретінде дамытқан. Үйде гаошандар ағаш пен бамбуктан түрлі ыдыстар мен құралдар дайындайды, мата тоқиды, қыш бұйымдарын жасайды.

Өмір салты

Әлеуметтік ұйым

Бірқатар гаошань тайпаларының қоғамы патриархалдық қауымдық ұйымды білдіреді. Көптеген тайпалардың жер мен аңшылық алқаптардың ортақ иелігі, еңбек құралдарының қарабайырлығы, таулы, қол жетпейтін аймақтарда оқшаулануы осы тіршілік формаларының сақталуына ықпал етті. Әрбір қауым туыстық топтарға бөлінді. Олардың ең үлкенінде 200-ден, кішісінде 20-30 адамнан болды. Қауымдастықтың сайланған басшысы – қауымның әдет-ғұрпын түсіндіретін, жердің дұрыс бөлінуін қадағалайтын, аңшылық партияны басқаратын ақсақал болды. Атаял, цоу, бунун, ами арасында қауымның үлкені ең құрметті қария; пайвандар рулардың ақсүйектер мен плебей топтарына бөлінеді және ақсақал тек ақсүйектерден тағайындалады, билік мұрагерлік, отбасында әйелдер мен ерлердің орны тең; амилер арасында ақсақал көбінесе әйел және әйелдің отбасы мен қоғамдағы орны ерлерге қарағанда жоғары. Қауымдастықтар тайпаларға біріккен, оларды сайланған тайпа көсемі басқарады.

Бунун тайпасының бишісі

Отбасылық-неке қатынастары

Отбасы-неке қатынастарында да алғашқы қауымдық қалдықтар сақталған. Қауымдастықтың патриархалдық сипатымен және бірқатар патриархалдық көп балалы отбасылардың болуымен қатар оның ішінде ана құқығының басымдығы сақталатын топтар да бар. Пайван тайпасы өзінің таңдағанына үйленгісі келетін жас жігіт үйінің алдына бір шелек су мен от жағуға арналған құрылғы қоюы керек дәстүрді сақтап қалды. Егер бұл заттарды қыздың некеге тұруға келісімінің белгісі ретінде қабылдаса, күйеу жігіт 2-3 жыл бойы қалыңдықтың ата-анасының қарамағанда жұмыс істеуге міндетті. Содан кейін ғана қоғам оны ересек деп танып, үйленуге рұқсат берді, бірақ жас жігіт қалыңдықты алып қашуы керек. Неке түнінен кейін қалыңдық ата-анасына қашып кетіп, күйеу жігіт оны достарының көмегімен қайтадан ұрлауға мәжбүр болады. Егер екінші ұрлау кезінде қантөгіс орын алса, бұл бақытты белгі болып саналды, өйткені бұл екі рудың арасындағы қандық қарым-қатынастың орнатылуын білдірсе керек. Содан кейін жас жұбайлар арнайы реттелген үйшікке орналастырылды, олар бес күн тұрып, содан кейін күйеуінің үйіне оралды. Бірақ кейбір тайпалар арасында (ами) осы күнге дейін неке матрилокальды болып табылады. Отбасылар қатаң моногамиялық және көп әйел алуға тыйым салынады.

Некеге тұруға рұқсатты қауым (атаял және цу) тек кәмелетке толған жас жігітке береді, ол ересек адам ретінде танылу үшін ерекше инициациядан өтуі керек. Өткен ғасырдың аяғында да жас жігіттің кәмелеттік жасын дәлелдейтін басты олжалар - аңшылықтан қайтып келе жатқан жас жігітті сырықпен көтеріп, өз руластарының мерекелік тобы қарсы алған жаулардың бастары болды. Сырық үйдің кіреберісіне орнатылды, мұндай бастар неғұрлым көп болса, аңшы соғұрлым епті, батыл деп есептелді. Аңшының кеудесіне бас сүйектердің суреттері (алынған саны бойынша) татуировкасы жасалған. Қауымдастықтың түкпір-түкпірінен бас сүйектер жиналып, арнайы қоймада сақталды.

Тұрғын үйлері

Тұрғын үй құрылысында рулық айырмашылықтар сақталады. Атаял тайпасы өз үйлерін таулардың баурайында тұрғызып, оларды жерге қазып, ол үлкен тастардың қабырғасымен қоршалған жартылай жер сияқты болып шығады. Пайван тайпасында екі түрлі баспана бар. Біреуі-қазылған үңгір, кіреберістің алдында екі тірек орнатылып, оларға кішкентай шағын шатыр қойылған, екіншісі қытайлық бір бөлмелі үйге ұқсайды, қабырғалары бамбук тақталарынан жасалған, төбесі сабанмен жабылған, жер едені топырақ.
Жазық жерлерде елді мекендер күзет мұнарасы бар бамбук қоршауымен қоршалған. Оңтүстікте ірі орталық елді мекендер (1500 адамға дейін) бар.

Киімдері

Ерлер киімі, әдетте, жеңі ұзын және ортасы кесілген ашық қысқа күртеден, сондай-ақ қарапайым белбеуден тұрады. Әйелдердің киімдері ұзын немесе, керісінше, өте қысқа, тік белдемшеден, көбінесе қабанның немесе басқа жыртқыштардың тістерімен безендірілген көкірекшеден және аналары балаларын артқы жағына асып жүретін үлкен мата кесіндісінен тұрады, ал қыздар жоғарғы денені орап жүретін Үнді сариы ретінде пайдаланады. Басқа тайпадағы әйелдер мата кесіндісінің орнына қысқа ақ жейдені киеді. Киім жасау үшін жануарлардың терілері, қарасора және мақта маталары қолданылады.

Фольклор

Балладалар, ертегілер, ата-баба жырлары, еңбек, аңшылық, жерлеу жырлары сақталған.

Сілтеме

• Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Гаошань