Ителмендер

Ителмендер
итәнмән
Бүкіл халықтың саны
3 474 (2002)
Ең көп таралған аймақтар
Ресей
Тілдері
ителмен тілі, орыс тілі
Діні
анимизм, тотемизм, фетишизм

Ителмендер («итәнмән» - «осында тұратын») – Ресейдің Камчаткатүбегінің байырғы халықтарының бірі. 2002 жылғы халық санағы бойынша ителмендер саны 3474 адамды құрайды. Қазіргі уақытта олар негізінен Тигиль ауданының Ковран, Тигил, Палана, Хайрюзово ауылдарында орналасқан.

Этнонимі

Ительмендер — Итәмән немесе Итенмен деген халықтың этнонимінің орысша бейімделуі, орысша дыбысталған өзіндік атауы. Аудармаларда әртүрлі ұқсас мағыналар бар: «бар болған адам», «осында өмір сүретін». XIX ғасырда этноним аймақтың солтүстік-батысында тұратын халықтың бір бөлігі арасында ғана тіркелген. Бірлікті сезіне отырып ителмендер өздерін руының, қауымының немесе елді мекенінің атымен атаған: кшаагжи, кыхчерен, чупагжу, бурин, лингурин, кулес. Орыс отаршылдары өлкедегі барлық халықтарды қамчадал деп атады.

Этногенезі

Ительмен халқының өкілі (Густав-Теодор Паули. «Ресей халықтарының этнографиялық сипаттамасы», Петербург, 1862 ж.)

Ительмен этникалық мәдениетінің тарихи тағдырында бірнеше генетикалық жолдары бар. Біріншіден, ол Солтүстік-Шығыс Сібірдің палео-азиялық халықтарының көпшілігіне тән бірқатар ортақ элементтерді қамтиды (шаруашылық қызметінің негізгі түрлері, тұрғын үй және шаруашылық құрылыстарының кейбір түрлері, ішінара көлік және қысқы киімдер. Типологиялық жағынан ұқсас негізгі әлеуметтік институттар).

Екіншіден, мәдени байланыстардың бағыты мен қарқындылығы көршілес халықтар мәдениетінің өзара әрекеттесуіне немесе олардың біреуінің екінші бірінің мәдени элементтерінің бейімделуіне әкелді. Ительмен мәдениетінің Айнулармен мұндай байланыстары археологиялық материалдар негізінде де, жазба деректер негізінде де орнатылған. Алғашқы байланыстар, интеграциялық сипатта болса, кейінгілері этномәдени өзара әрекеттесу (алмасу, неке байланыстары, материалдық және рухани мәдениет саласындағы өзара әсер ету) сипатта болды. Этномәдени байланыстың тағы бір бағытын алеуттерден байқауға болады. Оның үстіне бұл жерде тұрғын үй, киім-кешек, тоқу техникасы, ою-өрнек, т.б. дан байқалатын генетикалық аспект (ортақ формация) де, тарихи кейінгі мәдени байланыстар да маңызды. Ең тұрақты байланыстар ительмендер мен олардың солтүстіктегі көршілері коряктар арасында бірге тұрған жерлерде болды. Бұл антропологиялық түрде жазылған - коряктар мен ительмендер арктикалық нәсілдің материктік популяциялар тобында чукчалар мен эскимостарға қарсы тұрады, бұл тіл саласында да байқалады. Ительмендер негізгі біріктіруші рөлді атқарған сияқты.

Үшіншіден, бұл XVIII ғасырдың аяғында басталған орыстармен қарым-қатынас және олардың мәдениетінің синкретизация бағытында түбегейлі өзгеруіне әкелді, бірақ жеткілікті қарқынды некелік байланыстары бар, ительмендерден этномәдени жағынан ерекшеленетін және орыстарға қарай ұмтылатын камчадалдардың саналы этникалық тобы пайда болды.

Сырт келбеті

Антропология мамандары ительмендерді солтүстік моңғолоидтардың бір түрі болып табылатын шағын арктикалық нәсілге жатқызады. Ғылыми зерттеулерге сүйенсек, ительмендердің гендері солтүстік америкалық навахо үндістерімен және аляскалық тлингитпен бірдей.

Ең көрнекті белгілердің ішінде мыналарды атап өтуге болады:

• қысқа бой және қара тері;
• күңгірттенген моңғолоидтық көз пішіні;
• ерлерде жұқа түктер;
• үлкен еріндері бар үлкен ауыз;
• көрнекті бет сүйектері;
• жіңішке саусақтар.

Тілдері

Тілі - ителмен тілі (ескіше атауы – камчадал тілі). Ол дәстүрлі түрде палеоазиаттық тілдердің чукча-коряк тобына жатады, бірақ бұл топтың тілдерімен генетикалық байланыстар жоқ, тілдік жағынан олар ертеде шығыс, оңтүстік, батыс топтары болған. Қазіргі уақытта батыс тілі мен оның диалектілері сақталған: напан, седанкин,сопочнов, хайрюзов. Көптеген ительмендер үшін орыс тілі ана тілі болып табылады. 1932 жылы латын графикасы негізінде ителмендік әліпби жасалды. ХХ ғасырдың соңында ителмен тілінің жандануы басталады. 1988 жылы Оңтүстік диалект негізінде ительмен алфавиті мен оқулықтары жасалды.

Діні

Дәстүрлі нанымдар — анимизм, тотемизм, фетишизм. Жердің алғашқы ата — бабасы және жаратушысы Қарғалар-Кутха болып саналды. Әлем мәңгілік, жалпақ, рухтар мекендеген деп саналды. Теңіз иесі Митг ерекше құрметке ие, ол негізгі азық — түлік өнімін-балықты берді, оның құрметіне қараша айында "тазарту" (нусакум) атты ителмендік мереке өтеді. Фетишизм пұт түріндегі амулет киюден көрінді. Бақсыларда (көбінесе әйелдерде) ғұрыптық киімдер, дауылпаздар және басқа да атрибуттар болмаған.

Қазіргі ительмендер христиан дінінің православие тармағын ұстанады, христиандандыру 18 ғасырдың екінші ширегінде басталды.

Тарихы

XVII-XVIII ғасырдың соңындағы ителмендердің саны туралы ең дәлелді мәліметтерді Б.О.Долгих берді. Ол 1697 жылы ителмендердің саны 12680 адам, ал 1738 жылы 8448 адам болған деген қорытындыға келген. Олардың санының азаюының негізгі себептері патшалықтың отаршылдық саясаты және ительмендердің орыстармен ассимиляциялану процесі кезінде шетелден әкелінген жұқпалы аурулар (шешек, «горячка» және т.б.) болды.

Ительмен

Ғалымдар оларды «орыс үндістері» деп атайды. Оның үстіне олар «кино» емес, нағыз үндістер. Олардың әлі күнге дейін Аляскада тұратын тлинкит үндістерімен жақын туыстық тамыры бар екені дәлелденді. Ительмендердің тағы бір танымал үнді тайпасы Навахомен көп ұқсастықтары бар.

17 ғасырдың аяғында Ительмендер Камчатка түбегінің орталық бөлігін алып жатты. Олардың қонысының батыс жағалауындағы солтүстік шекарасы Тігіл өзені, шығысында Ука өзені болды. Оңтүстікте Ительмен қоныстары түбектің ең шетіне дейін созылып жатты. Камчатканың Ресей мемлекетіне енуімен Ительмен аумақтық топтарының көпшілігі орыстармен қарқынды байланыстар аймағында болды. Казактармен әскери қақтығыстар, тайпа аралық жаулық, індеттер нәтижесінде олардың саны тез азайып кетті. Халықтың ішкі бытыраңқылығы, жергілікті өзіндік сананың басым болуы ассимиляциялық процестерге ықпал етті. 19 ғасырдың екінші жартысынан бастап ассимиляция процесі бұрынғыдан да жеделдеді, әсіресе Камчатка өзенінің аңғарында қатты болды. Түбектің батыс жағалауындағы ительмендердің ассимиляциясы баяу болды. 19 ғасырдың ортасына қарай олар өздерінің ана тілін және дәстүрлі мәдениеттің көптеген элементтерін сақтап қалды.

Ительмендердің қалыптасуы өте кең аумаққа тән кезбе аңшы-балықшылардың мезолит мәдениетімен байланысты. Бұл мәдениеттің бастауы Шығыс Моңғолияның аймақтарынан бастау алады, одан кейін ол Шығыс Сібір мен солтүстік-шығыс Азияның едәуір бөлігіне тарады. Ерте неолитте солтүстік-шығыс Азияда жергілікті аймақтық мәдениеттер қалыптаса бастайды. Солардың бірі – Тарин Камчатканың орталық және оңтүстік бөлігін қамтыды. Зерттеушілердің көпшілігі ежелгі ительмендер оның тасымалдаушылары болды деп санайды. Бірақ жергілікті ительмендердің басқа да генетикалық шығу тегі бар. Ительмендердің көптеген мәдени ерекшеліктері басқа табиғи-географиялық ортада өз іздерін қалдырған, оларды Амур өлкесінің, Приморьенің және Солтүстік Американың халықтарымен туыстас етеді.

Саны аз болғандықтан, ительмендердің дербес автономиясы жоқ, 1950 жылдары колхоздардың бірігуіне байланысты ительмендерді қоныстандыру басталды. Сопочное, Морошечное, Утхолок тұрғындары Ковранға, Аманино, Напана, Седанка Оседлой тұрғындары Тигилге көшті.

Кәсібі

Ительмендер негізінен әдеттегі балықшылар болды. Балық шаруашылығының негізгі объектілері – балықтың албырт түрлері. Балық аулаудың әдістері мен құралдары дәстүрлі болды - аулар, торлар т.б. сонымен қатар қалақайдың жіптерінен жасалған әртүрлі ілгектер мен торлар қолданылған. Болашақта пайдалану үшін балық кептірілген күйінде (юкола) жиналды, арнайы шұңқырларда ашытылады, ал қысқы балық мұздатылған. Балық, негізінен албырт, сәуірден қарашаға дейін ауланған.

Маңызды рөлді теңіз терісі мен аңшылық кәсіп атқарды. Олар итбалықтарды, аюларды, жабайы қойлар мен бұғыларды, терісі бағалы аңдарды аулаған. 18 ғасырда оңтүстік ительмендер уланған жебелермен киттерді ауласа, шығыс жағалаудағылар каландар мен итбалықтарды аулаған. Тері саудасының өнімдері өз шаруашылығында (ет-азық-түлікке, май-тұрғын үйлерді жарықтандыруға, тері-аяқ киім, киім-кешек, ыдыс жасауға арналған) қолданылып, коряктармен бұғы терісі, ет және сіңірге айырбасталды.

Балық аулау мен аңшылық ерлердің кәсібі болды, бірақ әйелдер балықты өңдеумен және жинаумен айналысты. Торды, әдетте, егде жастағы ер адамдар тоқыды. Ительмен әйелдері кеңінен дамыған терушілікпен айналысты. Жеуге жарамды өсімдіктердің алуан түрлері (балдырған, Күреңот, сарана, шеломайник, кемчига, жабайы сарымсақ және т.б.), жидектер, емдік шөптер, балқарағай жаңғағы жиналды. Жиналған өнімдер қыста кептірілген, ысталған күйінде сақталды. Өсімдіктерден әйелдер төсеніштер, сөмкелер, керек-жарақтарды сақтауға арналған себеттер жасады.

Құрал-саймандар тастан, сүйектен және ағаштан жасалды, гарпундардың пышақтары мен ұштарын жасау үшін тау хрусталі қолданылды. Палуба тәрізді бат қайықтары - көлік құралы ретінде қызмет атқарды. Ительмендердің Камчатканың орыс халқымен тығыз байланысы олардың арасында жаңа кәсіптердің таралуына ықпал етті. 19 ғасырдың 2-жартысында барлық Ительмен ауылдарында картоп пен көкөніс егетін бақшалар, ірі қара мен жылқы пайда болды.

Қазіргі уақытта ительмендердің жұмыспен қамту құрылымында жаңа кәсіптер басым: мал шаруашылығы, құрылыс, өнеркәсіптік балық өңдеу, ительмендердің бір бөлігі халыққа білім беру жүйесінде, денсаулық сақтау, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық және басқа да қызмет көрсету салаларында жұмыс істейді.

Өмір салты

Камчаткада орыстар пайда болғанға дейін Ительмендер толық патриархатта өмір сүрді, бірақ әйелдерді құрметтейтін және тыңдайтын. Отағасы екінші әйел алғысы келсе, біріншісінің рұқсатын алуы керек еді.

Ительмендердің отбасылық әдет-ғұрыптары да ерекше. Тіпті ежелгі уақытта қалыңдықтың үйінде күйеу жігітті тексеру әдеті болған. Мұндай "тексеру" үй жұмысын қамтыды. Жас жігіт сүйіктісінің үйінде қызметші лауазымына орналасты. Көбінесе жігіт бірнеше жыл жұмыс істеуге мәжбүр болды, және бұл сүйіктісінің некеге келісетініне кепілдік бермеді. Бірақ некеге дейін физикалық жақындыққа тыйым салынбаған.

Ителмендердің қысқы үйі

Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары

Ительмендердің дәстүрлі қоныстары, отбасылық қауымдастықтарға (тойондарға) сәйкес келетін, қандас туыстық және ортақ балық аулау орындарымен байланысты. Жазда отбасылар биік қадалы платформада пирамида тәрізді жеке үйшіктерде тұрды. Кейінірек үйшіктер шаруашылық ретінде пайдаланыла бастады. Балық аулауда олар жеңіл қаңқалы бір қабатты және пирамида тәрізді құрылыстарда өмір сүріп, XVIII ғасырдың аяғында олардың орнына орыс үйшіктері келді.

Дәстүрлі киімдері

Ерлер де, әйелдер де қысқы киімдер ретінде тонды пайдаланды. Ительмендер ит, теңіз жануарлары мен құстардың терісінен тігілген жабық үлбірлі киімдер киген. Әйелдер комбинезондар - кең шалбармен біріктірілген жейделер, ерлер - кухлянка және биік түкті етікке тігілген үлбір шалбар киді. Әйелдер материалды өңдеумен, киім-кешек пен аяқ киім тігумен айналысты.

Дәстүрлі тағамдары

Ительмендердің диетасының негізі лосось балығы болды. Ұлттық тағам - юкола: 6 бөлікке кесілген кептірілген лосось. Уылдырықты ағаш қабығымен кептіріп, олар қыс бойы онымен және юколамен қоректенді. Ительмендердің сүйікті тағамы - арнайы шұңқырларда немесе бөшкелерде ашытылған балық бастары. Камчатканың басқа халықтарынан айырмашылығы, ительмендер балықты термиялық өңдеуден өткізді. Көбінесе балық отқа пісіріліп, ысталған.

Орыстардан балықты ыстаудың және тұздаудың, картопты, ұн өнімдерін, сорпаларды, сүтті шайды пісірудің әртүрлі әдістерін алған. Камчаткаға тұз бен ұн жеткізудің қиындығынан балықты тұздау, нанды тұтыну шектелді.

Фольклоры

Ительмен фольклоры орыс тіліндегі аңыздармен (XVIII ғ.) және ХХ ғасырда ительмен тілінде жазылған ертегілермен ұсынылған. Ительмен фольклорының негізгі кейіпкері - Солтүстік-Шығыс аборигендер мен Солтүстік американдық үндістердің рухани мәдениетінде байқалған Кутх немесе қарға. Ительмен мифологиясында ол Камчатканы құрушы демиург ретінде көрінеді.

Аңыз жанры ительмен фольклорына онша тән емес. Тек Тылвала туралы айтуға болады. Ол жергілікті мықты адам, батыр, және ол ешкімге шабуыл жасамайды, бірақ оған шабуыл жасағысы келетіндердің бәрін үнемі жеңеді.
Тигиль өзендерінің жоғарғы ағысында (Камчатканың Охот жағалауы) "Тылвала шоқысы" орналасқан.

Сілтеме

• Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Ителмендер