Turobin

Turobin
	miasto w gminie miejsko-wiejskiej
	; Kościół pw. św. Dominika
Herb	Flaga
Państwo	Polska
Województwo	lubelskie
Powiat	biłgorajski
Gmina	Turobin
Prawa miejskie	1420–1870, od 2024
Burmistrz	Andrzej Kozina
Powierzchnia	1,6029 km²
Populacja (2021); • liczba ludności; • gęstość	; 873; 544,6 os./km²
Strefa numeracyjna	84
Kod pocztowy	23-465
Tablice rejestracyjne	LBL
	Położenie na mapie gminy Turobin Turobin
	Położenie na mapie Polski Turobin
	Położenie na mapie województwa lubelskiego Turobin
	Położenie na mapie powiatu biłgorajskiego Turobin
	50°49′30″N 22°44′40″E/50,825000 22,744444
TERC (TERYT)	0602144
SIMC	0903200
	Urząd miejskiul. Rynek 4; 23-465 Turobin
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Strona internetowa

Turobin – miasto w Polsce, położone w województwie lubelskim, w powiecie biłgorajskim, w miejsko-wiejskiej gminie Turobin^[5]^[6]^[7]. Leży w zachodniej części Padołu Zamojskiego nad Porem. Jest siedzibą parafii św. Dominika w Turobinie oraz ośrodkiem usługowym dla okolicznych terenów wiejskich.

Pod względem historycznym Turobin leży w dawnej ziemi chełmskiej^[8]. Prywatne miasto szlacheckie lokowane w 1420 roku, położone było w XVI wieku w województwie ruskim^[9]. Został pozbawiony praw miejskich 13 stycznia 1870 i włączony do gminy Turobin w powiecie krasnostawskim^[10]. W latach 1867–1954 siedziba wiejskiej gminy Turobin, 1954–1972 gromady Turobin^[11], a od 1973 reaktywowanej gminy Turobin^[12]. W latach 1975–1998 należał administracyjnie do województwa zamojskiego; od 1999 powiecie biłgorajskim w województwie lubelskim. 1 stycznia 2024 odzyskał status miasta^[1].

Toponimia

Zapisy nazwy najpierw miasta potem wsi, poczynając od XIV wieku przekazują ją w brzmieniu dzisiejszym (Turobin w roku 1399).

Nazwa pochodzi od nazwy osobowej Turoba, ta zaś od wyrazu tur^[13].

Historia

Po raz pierwszy wspomniano miejscowość w 1389 r. w akcie nadania przez króla Władysława Jagiełłę kilkuwioskowej włości turobińskiej podskarbiemu Dymitrowi z Goraja. Już po r. 1405 włość ta przeszła we władanie możnego wielkopolskiego rodu Szamotulskich.

Osobny artykuł: Wojewodowie poznańscy i wielkopolscy.

W 1420, za staraniem dziedzica Dobrogosta Świdwy z Szamotuł, kasztelana poznańskiego i starosty generalnego wielkopolskiego za przywilejem Władysława Jagiełły Turobin otrzymał prawa miejskie^[14].

Osobny artykuł: Miejscowości w Polsce pozbawione praw miejskich.

Około 1510 r. (według innych źródeł^[jakich?] dopiero w 1563) właścicielami miasta i włości stali się hrabiowie z Wielkopolski – Górkowie. Właścicielem miasta był Andrzej Górka (zm. 1551)^[15]. Od ich spadkobierców: Czarnkowskich i Pawła Trojanowskiego, w 1596 r. włość turobińską (1 miasto i 12 wsi) oraz gorajską za 130 000 zł kupił kanclerz Jan Zamoyski. Turobin był miastem Ordynacji Zamoyskiej^[16].

Osobny artykuł: Górkowie herbu Łodzia.

W kilka lat później nowy właściciel włączył swe nabytki do niedawno utworzonej Ordynacji Zamojskiej, w składzie której pozostawały do XIX w.

W 1565 r. Górkowie zorganizowali tu Nowe Miasto między Starym Miastem a zamkiem, zabudowując puste dotychczas Podzamcze.

W latach 1581–1596 działał tu zbór braci polskich oraz szkoła. W 1630 roku bracia polscy zostali ostatecznie wypędzeni.

W 1648 miasto zostało zniszczone przez Kozaków, w 1656 przez Szwedów. Ponadto w wieku XVII, oprócz wyżej wymienionych dat, pożary, wojny i epidemie miały miejsce w następujących latach:

Pożary miasta miały miejsce w 1668, 1689, 1698 i 1699 r.
Działania wojenne spowodowały zniszczenia w 1612, 1648, 1653, 1657, 1672, 1690 r.
Epidemie (zarazy morowe) wybuchły w 1626, 1653, 1656 i 1658 r.

W 1859 uległo wielkiemu pożarowi, który strawił większość drewnianych zabudowań. Kolejne zniszczenia przyniosły działania I wojny światowej.

13 stycznia 1870 r. pozbawiono Turobin praw miejskich^[17].

W 1914 i w 1915 r., podczas działań wojennych, cała osada Turobin „za sprawą wojsk austriackich” została spalona – wg jednego z wykazów 220 na 241 budynków zostało zniszczonych^[18].

Demografia

W 1612 “na novem Rynku albo Mieście” znajdowało się 37 działek budowlanych, należących do turobińskich mieszczan^[14].

W 1564 r. miasto liczyło 245 domów z 1225 mieszkańcami.

Kolejne spisy ludności wykazywały tu:

286 domów – w 1787 roku,
26 domów murowanych i 318 drewnianych z 2026 mieszkańcami – w 1827 r.^[19]
20 murowanych i 405 drewnianych domów oraz 2359 mieszkańców, z tego 951 Żydów – w 1856/57 r.,
25 murowanych i 341 drewnianych domów oraz 3942 mieszkańców, w tym 2342 Żydów w 1886/87 r.
1600 mieszkańców, w tym 965 Żydów, według spisu z r. 1921^[20].

Relacja Verdmona z 1902 r. (Leonard de Verdmon Jacques) opisana w wydanej monografii tak mówiła o miejscowości: „...obecnie jest to nędzna, niebrukowana mieścina, głośna z największych w Królestwie (kongresowym) jarmarków na konie; te jarmarki oraz rolnictwo i wyrób kożuchów podtrzymują dobrobyt ludności”. W osadzie istnieje cerkiew prawosławna od r. 1882, synagoga murowana, szkoła początkowa, dom schronienia dla starców i urząd gminny.

Według Narodowego Spisu Powszechnego z roku 2011 Turobin liczył 983 mieszkańców i był największą co do liczby ludności miejscowością gminy^[21].

Ludzie związani z Turobinem

Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie urodzeni w Turobinie.

Zabytki

Kościół pw. św. Dominika
Rynek turobiński o wymiarach 100 × 110 m
Kaplica pw. św. Marka
Gródki – zbiorowa mogiła mieszkańców wsi zabitych przez hitlerowców 1 lipca 1942
Synagoga i dom modlitwy dla kobiet
Kaplica cmentarna św. Elżbiety

Turystyka

Szlak Renesansu Lubelskiego

Zobacz też

Przypisy

↑ ^a ^b Dz.U. z 2023 r. poz. 1472.
↑ Wieś Turobin w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2023-01-03] , liczba ludności na podstawie danych GUS.
↑ NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2022-10-04] .
↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 1303 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .
↑ ^a ^b ^c TERYT (Krajowy Rejestr Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju). Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2015-04-23].
↑ Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części. „Dziennik Ustaw”. Nr 29, poz. 200, s. 1867, 2013-02-15. Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji. [dostęp 2015-04-23].
↑ Strona gminy, sołectwa [dostęp 2023-12-15].
↑ Joanna Zętar: Turobin – historia miejscowości. teatrnn.pl. [dostęp 2024-01-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2024-01-01)]. Cytat: Turobin to jedna z najstarszych miejscowości na ziemi chełmskiej, rozwijająca się co najmniej od XII wieku jako osada targowa i obronna przy tzw. trakcie ruskim prowadzącym z Krakowa przez Zawichost do Kijowa. (pol.).
↑ Zenon Guldon, Jacek Wijaczka, Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, w: Czasy Nowożytne, 21, 2008, s. 171.
↑ Postanowienie z 19 (31) grudnia 1869, ogłoszone 1 (13) stycznia 1870 (Dziennik Praw, rok 1869, tom 69, nr 239, s. 465).
↑ Uchwała Nr 9 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z dnia 5 października 1954 r. w sprawie podziału na nowe gromady powiatu krasnostawskiego; w ramach Zarządzenia Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z dnia 23 listopada 1954 r. w sprawie ogłoszenia uchwał Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z dnia 5 października 1954 r., dotyczących reformy podziału administracyjnego wsi (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z dnia 3 grudnia 1954 r., Nr. 15, Poz. 64).
↑ Uchwała Nr XXI/92/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z dnia 5 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie lubelskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z dnia 20 grudnia 1972, Nr 12, Poz. 239).
↑ Kazimierz Rymut: Nazwy miast Polski. Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo, s. 251.
↑ ^a ^b WiesławW. Bondyra WiesławW., Słownik historyczny miejscowości województwa zamojskiego, Lublin - Zamość 1993, oai:biblioteka.teatrnn.pl:8806 [dostęp 2019-03-07] .
↑ Włodzimierz Dworzaczek, Andrzej Górka, w: Polski Słownik Biograficzny, t. VIII, 1959-1960, Wrocław-Kraków-Warszawa, s. 404.
↑ Marian Kozaczka, Ordynacje rodowe na ziemiach polskich do 1918 r., w: Rocznik Tarnowski 1991/1992, s. 64.
↑ Postanowienie z 19 (31) grudnia 1869, ogłoszone 1 (13 stycznia) 1870 (Dziennik Praw, rok 1869, tom 69, nr 239, s. 471).
↑ STRATY I ZNISZCZENIA PONIESIONE W ZABYTKACH NIERUCHOMYCH W OKRESIE I WOJNY ŚWIATOWEJ NA OBSZARZE WOJEWÓDZTWA LUBELSKIEGO (W JEGO AKTUALNYCH GRANICACH) – PDF Darmowe pobieranie [online], docplayer.pl [dostęp 2019-12-17] .
↑ Tabela. Tabela miast, wsi, osad Królestwa Polskiego z wyrażeniem ich położenia i ludności, alfabetycznie ułożone w biurze Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policji, t. I-II, W. 1827.. „Centralna Biblioteka Statystyczna”. A-Ł (Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego), s. 288, 1827. Warszawa.
↑ Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych, t. IV, Województwo lubelskie, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, 1924 [dostęp 2015-07-17] .
↑ GUS: Ludność – struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r.

Bibliografia

Roman Tokarczyk, „Turobin Dzieje Miejscowości” (monografia), Morpol, Lublin 2002

Linki zewnętrzne

Józef Niedźwiedź Leksykon historyczny miejscowości dawnego województwa zamojskiego Oficyna wydawnicza KRESY Sp. z o.o., Zamość 2003
Turobin (1), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, Warszawa 1892, s. 646 .

[dziennikdwacztery-1] Dz.U. z 2023 r. poz. 1472.

[pwl-2] Wieś Turobin w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2023-01-03] , liczba ludności na podstawie danych GUS.

[nsp-3] NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2022-10-04] .

[poczta-4] Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 1303 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .

[teryt-5] TERYT (Krajowy Rejestr Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju). Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2015-04-23].

[teryt1-6] Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części. „Dziennik Ustaw”. Nr 29, poz. 200, s. 1867, 2013-02-15. Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji. [dostęp 2015-04-23].

[bip-7] Strona gminy, sołectwa [dostęp 2023-12-15].

[8] Joanna Zętar: Turobin – historia miejscowości. teatrnn.pl. [dostęp 2024-01-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2024-01-01)]. Cytat: Turobin to jedna z najstarszych miejscowości na ziemi chełmskiej, rozwijająca się co najmniej od XII wieku jako osada targowa i obronna przy tzw. trakcie ruskim prowadzącym z Krakowa przez Zawichost do Kijowa. (pol.).

[9] Zenon Guldon, Jacek Wijaczka, Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, w: Czasy Nowożytne, 21, 2008, s. 171.

[10] Postanowienie z 19 (31) grudnia 1869, ogłoszone 1 (13) stycznia 1870 (Dziennik Praw, rok 1869, tom 69, nr 239, s. 465).

[11] Uchwała Nr 9 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z dnia 5 października 1954 r. w sprawie podziału na nowe gromady powiatu krasnostawskiego; w ramach Zarządzenia Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z dnia 23 listopada 1954 r. w sprawie ogłoszenia uchwał Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z dnia 5 października 1954 r., dotyczących reformy podziału administracyjnego wsi (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z dnia 3 grudnia 1954 r., Nr. 15, Poz. 64).

[12] Uchwała Nr XXI/92/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z dnia 5 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie lubelskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z dnia 20 grudnia 1972, Nr 12, Poz. 239).

[13] Kazimierz Rymut: Nazwy miast Polski. Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo, s. 251.

[BC-14] WiesławW. Bondyra WiesławW., Słownik historyczny miejscowości województwa zamojskiego, Lublin - Zamość 1993, oai:biblioteka.teatrnn.pl:8806 [dostęp 2019-03-07] .

[15] Włodzimierz Dworzaczek, Andrzej Górka, w: Polski Słownik Biograficzny, t. VIII, 1959-1960, Wrocław-Kraków-Warszawa, s. 404.

[16] Marian Kozaczka, Ordynacje rodowe na ziemiach polskich do 1918 r., w: Rocznik Tarnowski 1991/1992, s. 64.

[17] Postanowienie z 19 (31) grudnia 1869, ogłoszone 1 (13 stycznia) 1870 (Dziennik Praw, rok 1869, tom 69, nr 239, s. 471).

[18] STRATY I ZNISZCZENIA PONIESIONE W ZABYTKACH NIERUCHOMYCH W OKRESIE I WOJNY ŚWIATOWEJ NA OBSZARZE WOJEWÓDZTWA LUBELSKIEGO (W JEGO AKTUALNYCH GRANICACH) – PDF Darmowe pobieranie [online], docplayer.pl [dostęp 2019-12-17] .

[19] Tabela. Tabela miast, wsi, osad Królestwa Polskiego z wyrażeniem ich położenia i ludności, alfabetycznie ułożone w biurze Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policji, t. I-II, W. 1827.. „Centralna Biblioteka Statystyczna”. A-Ł (Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego), s. 288, 1827. Warszawa.

[Spis-20] Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych, t. IV, Województwo lubelskie, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, 1924 [dostęp 2015-07-17] .

[GUS-21] GUS: Ludność – struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

Miasto	Turobin
Wsie	Czernięcin Główny Czernięcin Poduchowny Gaj Czernięciński Gródki Guzówka-Kolonia Huta Turobińska Nowa Wieś Olszanka Przedmieście Szczebrzeszyńskie Rokitów Tarnawa Duża Tarnawa Mała Tarnawa-Kolonia Tokary Wólka Czernięcińska Zabłocie Zagroble Załawcze Żabno Żurawie
Kolonie	Elizówka Żabno-Kolonia
Części wsi	Gródki Drugie Gródki Pierwsze Polesiska

Miasta	Biłgoraj Frampol Goraj Józefów Tarnogród Turobin
Gminy miejskie	Biłgoraj
Gminy miejsko-wiejskie	Frampol Goraj Józefów Tarnogród Turobin
Gminy wiejskie	Aleksandrów Biłgoraj Biszcza Księżpol Łukowa Obsza Potok Górny Tereszpol

Przynależność wojewódzka	gubernia lubelska (1867–1915)* woj. lubelskie (II RP) (1919–39) woj. lubelskie (PRL) (1945–75)
Miasta	Gorzków (do 1870) Izbica (do 1870) Krasnystaw Tarnogóra (do 1870) Turobin (do 1870) Żółkiewka (do 1870)
Gminy wiejskie (1867–1954 i 1973–75)	Czajki (1877–1954) Czernięcin (18??–9?) Częstoborowice (1867–77) Fajsławice (1867–1954 i 1973–75) Gorzków (1867–1954 i 1973–75) Izbica (1877–1954 i 1973–75) Krasnystaw (1867–1954 i 1973–75) Kraśniczyn (1867–77 i 1973–75) Łopiennik (Górny) (1867–1954 i 1973–75) Orchowiec (1867–68) Rudka (1874–1925) Rudnik (1867–1954 i 1973–75) Rybczewice (1877–1954 i 1973–75) Siennica Nadolna (1867–74) Siennica Różana (1925–54 i 1973–75) Tarnogóra (1867–77 i 1929–54) Turobin (1867–18??, 189?–1954 i 1973–75) Wysokie (1867–1954) Zakrzew (1867–1954) Żółkiewka (1867–1954 i 1973–75)
Gromady (1954–72)	Bończa (1954–59) Borów (1954–59) Borówek (1960–72) Brzeziny (1960) Bzowiec (1954–59) Chłaniów (1954–72) Czajki (1962–72) Czernięcin Poduchowny (1954–72) Fajsławice (1954–72) Giełczew (1954–59 →) Gorzków (1954–72) Gródki (1954–61) Guzówka (1954–59) Izbica (1954–72) Koszarsko (1954–59) Krasnystaw (1954–56) Krasnystaw (1962–72) Kraśniczyn (1954–59) Kraśniczyn I (1960–62) Kraśniczyn-Osada (1954–72) Krupe (1954–72) Krzywe (1954–59) Łopiennik Dolny (1954–59) Łopiennik Górny (1954–72) Małochwiej Duży (1954–61) Niemienice (1954–59) Nowy Maciejów (1954–72) Olchowiec (1954–59) Oleśniki (1954–61) Orchowiec (1954–61) Orłów Murowany (1954–72) Ostrzyca (1954–61) Pilaszkowice (1954–59) Płonka (1954–59) Rońsko-Kolonia (1957–59) Rońsko-Kolonia (1960–61) Rudnik (1954–72) Rybczewice (1954–72) Siedliska (1954–72) Siennica Nadolna (1954–61) Siennica Różana (1954–72) Sobieska Wola (1954–72) Starawieś (1954–55 →) Stawce (1954–55 →) Stężyca Łęczyńska (1954–59) Stryjno (1954–72) Surhów (1954–59) Tarnawa Duża (1954–59) Tarnawka (1954–58) Tarzymiechy (1954–72) Tokary (1954–57) Turobin (1954–72) Wielkopole (1954–59) Wierzbica (1954–58) Wirkowice (← 1957–61) Wola Żulińska (← 1955–56) Wólka Orłowska (1954–61) Wysokie (1954–72) Zakręcie (1954–68) Zakrzew (1954–72) Zażółkiew (1960) Żabno (1954–58) Żdżanne (1954–59) Żółkiewka (1954–72) Żulin (1956–72)
Legenda	* W 1912 części gmin Czajki, Łopiennik i Rudka weszły w skład guberni chełmskiej (1912–15)