Przerośl

Przerośl
	wieś
	; Kościół pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny
Państwo	Polska
Województwo	podlaskie
Powiat	suwalski
Gmina	Przerośl
Liczba ludności (2021)	812
Strefa numeracyjna	87
Kod pocztowy	16-427
Tablice rejestracyjne	BSU
SIMC	0765961
	Położenie na mapie gminy Przerośl Przerośl
	Położenie na mapie Polski Przerośl
	Położenie na mapie województwa podlaskiego Przerośl
	Położenie na mapie powiatu suwalskiego Przerośl
	54°15′06″N 22°39′21″E/54,251667 22,655833
	Multimedia w Wikimedia Commons

Przerośl – wieś w Polsce położona na Pojezierzu Zachodniosuwalskim, w województwie podlaskim, w powiecie suwalskim, w gminie Przerośl^[4]^[5].

Przerośl leży na Suwalszczyźnie. Jest siedzibą gminy Przerośl^[6]. Dawniej miasto; uzyskała lokację miejską w 1576 roku^[7], zdegradowana w 1870 roku^[8]. W końcu XVIII wieku jako miasto królewskie starostwa niegrodowego przeroskiego położone było w powiecie grodzieńskim województwa trockiego^[9]. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa suwalskiego.

We wsi znajduje się szkoła podstawowa ; ośrodek zdrowia; apteka i kilka sklepów.

Historia

Pierwsza osada powstała ok. 1570 roku. W 1571 erygowano parafię katolicką. W 1576 Stefan Batory nadał przywilej lokacyjny na prawie magdeburskim. W pierwszej połowie XVII wieku Przerośl należała do największych miast Suwalszczyzny, rozwijała się dzięki jednej z odnóg drogi handlowej między Koroną a Wielkim Księstwem. W szczególności osadnictwo żydowskie opierało się na handlu. Z upływem czasu, ze względu na rujnujące miasto wojny szwedzkie, epidemie (dżuma w latach 1709–1710 uśmierciła niemal wszystkich mieszkańców) oraz przesunięcie się głównych osi handlowych na wschód (Suwałki, później Augustów), miejscowość podupadła. Do 1795 roku Przerośl należała administracyjnie do województwa trockiego jako siedziba starostwa przeroskiego. Drugi okres świetności przypadł na przełom wieków XVIII i XIX, kiedy to napłynęła ludność żydowska (stanowiąca w II połowie XIX wieku ponad 30% populacji). W 1799 roku Przerośl była największym miastem Suwalszczyzny (przed Suwałkami, Raczkami i Filipowem) i liczyła 246 domów z 1310 mieszkańcami^[10]. W 1870 roku Przerośl straciła prawa miejskie. Przed I wojną światową mieszkało tu 2400 osób, a przed drugą 4000^[11].

W okresie międzywojennym Przerośl była siedzibą komisariatu Straży Celnej „Przerośl” oraz stacjonowała tu placówka Straży Celnej „Przerośl”^[12].

Zabytki

Do rejestru zabytków Narodowego Instytutu Dziedzictwa wpisane są następujące obiekty^[13]:

układ urbanistyczny (część), 1562–1870 (nr rej.: 438 z 28.11.1985)
dzwonnica przy kościele parafialnym, drewn.-szach., początek XIX wieku (nr rej.: 525 z 27.09.1989)
drewniana, modrzewiowa plebania w stylu dworu polskiego z 1883 r.^[14] (nr rej.: 525 z 27.09.1989)
cmentarz parafialny rzymskokatolicki (nr rej.: 716 z 30.08.1989)
cmentarz ewangelicki przy ul. Holendry. Nieczynny. (nr rej.: 674 z 30.06.1989)
cmentarz żydowski^[15] (nr rej.: 675 z 26.08.1989)^[16]^[17]
drewniana XVIII-wieczna figura św. Agaty, znajdująca się w parku miejskim, na osi ulicy Dwornej prowadzącej do XIX-wiecznego szlacheckiego dworu drewnianego (zrujnowanego w latach 70. XX w. – tzw. „Szlachta”), ufundowana przez mieszkańców miasta po serii pożarów w XVIII w.

oraz:

neoromański kościół katolicki (1948–1953 – inicjator budowy: ks. Stanisław Kamiński; budowniczowie: Antoni Sienkiewicz i Zygmunt Krysa) z zachowanym częściowo XVIII- i XIX-wiecznym wyposażeniem starego drewnianego kościoła, rozebranego przed 1950 r.
cmentarz katolicki. Otwarty.
pomnik poświęcony 11 zakładnikom rozstrzelanym 21 kwietnia 1944 roku przez suwalską żandarmerię hitlerowską^[18].

Obiekty niezachowane

Młyn wodny z 1852 z drewnianym kołem młyńskim, istniał do lat 60. XX w.^[19]

Turystyka

Przez Przerośl wiedzie szlak turystyczny w kierunku najwyższych nieczynnych w Europie wiaduktów w Stańczykach^[20]^[21] oraz do położonego w gminie Przerośl, najgłębszego w Polsce i w całej środkowej części Niżu Europejskiego – jeziora Hańcza. W samej Przerośli – Jezioro Kościelne wraz z pomostem. W pobliżu miejscowości – Jezioro Krzywólskie, zwane również Krzywym oraz Jezioro Boczne.

Przerośl w kulturze

W 1995 roku, dzięki staraniom ówczesnego Przewodniczącego Rady Gminy Przerośl Fabiana Sienkiewicza^[22], Telewizja Polska zrealizowała film z cyklu „Małe Ojczyzny”, pt. Przerośl (reż. Krzysztof Rączyński; współpraca reżyserska: Anna Guzik i Fabian Sienkiewicz)^[23].

Osoby związane z Przeroślą

Joseph Aviram (Abramsky) – dyrektor Instytutu Archeologii Uniwersytetu Hebrajskiego^[24]
Bohdan Cywiński – polski profesor, publicysta, historyk idei
Józef Podziewski – polski gawędziarz i rolnik
Marianna Sankiewicz-Budzyńska – polska elektronik, wykładowczyni akademicka
Krystyna Szalewska – polska malarka
Jan Wiktor Sienkiewicz – prof. zw. dr hab. historii sztuki, krytyk sztuki, kurator, wykładowca akademicki^[25]

Galeria

Figura św. Agaty, drewno XVIII w.
Dzwonnica drewniana
1790 r.
Rynek, pierzeja południowa
poł. XVIII w.
Fontanna Jacek i Agatka
w parku miejskim
Kościół Narodzenia NMP
(bud. Antoni Sienkiewicz, Zygmunt Krysa)
lata 50. XX w.
Ul. Żabia, drewniany dom XIX/XX w.

Zobacz też

Kolonia Przerośl, Nowa Przerośl, Przerośl Gołdapska

Przypisy

↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 111053
↑ Wieś Przerośl w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2021-11-14] , liczba ludności na podstawie danych GUS.
↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 1042 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .
↑ ^a ^b GUS. Wyszukiwarka TERYT.
↑ Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200).
↑ Przerośl. Dzieje miasta i gminy [online], Lubimyczytać.pl [dostęp 2018-07-08] (pol.).
↑ JarosławJ. Szlaszyński JarosławJ., Historia Przerośli [online], Urząd Gminy Przerośl (pol.).
↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 62–63.
↑ Вялікі гістарычны атлас Беларусі Т.2, Mińsk 2013, s. 86.
↑ Przeroślanie i Przerośl na starej fotografii [online], Lubimyczytać.pl [dostęp 2018-07-08] (pol.).
↑ Przerośl na suwalszczyzna.com.pl.
↑ Kalendarz z szematyzmem funkcjonariuszy Straży Celnej na rok 1927, Nakładem Zarządu Internatu imienia dra Władysława Rasińskiego dla Dzieci Funkcjonariuszy Straży Celnej, 1927, s. 294 .
↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo podlaskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 [dostęp 2018-04-04] .
↑ Przerośl – Drewniana plebania i dzwonnica (XIX w.). Atrakcje turystyczne Przerośl. Ciekawe miejsca Przerośl [online], polskaniezwykla.pl [dostęp 2018-07-08] .
↑ The Project to Restore the Przerosl Jewish Cemetery [online], przerosl.com [dostęp 2018-07-08] .
↑ Cmentarz żydowski w Przerośli Jewish cemetery in Przerosl [online], kirkuty.xip.pl [dostęp 2018-07-08] .
↑ Przerośl | Virtual Shtetl [online], sztetl.org.pl [dostęp 2018-07-08] (ang.).
↑ Wydawnictwa GOKSiT – Gminny Ośrodek Kultury Sportu i Turystyki, „GOKSiT – Gminny Ośrodek Kultury Sportu i Turystyki” [dostęp 2018-07-08] (pol.).
↑ Rudolf Auch Szlaki wakacyjnych wędrówek. Cz. 1, Wyd. Harcerskie Warszawa 1968.
↑ Atrakcje Turystyczne | Urząd Gminy Przerośl [online], przerosl.eu [dostęp 2018-07-08] (pol.).
↑ KANET, Suwalszczyzna Kraina jak Baśń [online], suwalszczyzna-jakbasn.pl [dostęp 2018-07-08] .
↑ FilmPolski.pl, „FilmPolski” [dostęp 2018-07-08] (pol.).
↑ FilmPolski.pl, „FilmPolski” [dostęp 2018-07-08] (pol.).
↑ Joseph Aviram [online], geni_family_tree [dostęp 2018-07-08] (ang.).
↑ SuperS. User SuperS., Jan Wiktor Sienkiewicz, badania naukowe [online], home.umk.pl [dostęp 2018-07-07] (ang.).

Linki zewnętrzne

Przerośl – Gminny Portal Informacyjny
Przerośl 1 (1), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX: Pożajście – Ruksze, Warszawa 1888, s. 176 .

[prng-1] Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 111053

[pwl-2] Wieś Przerośl w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2021-11-14] , liczba ludności na podstawie danych GUS.

[poczta-3] Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 1042 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .

[teryt-4] GUS. Wyszukiwarka TERYT.

[roz-5] Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200).

[6] Przerośl. Dzieje miasta i gminy [online], Lubimyczytać.pl [dostęp 2018-07-08] (pol.).

[7] JarosławJ. Szlaszyński JarosławJ., Historia Przerośli [online], Urząd Gminy Przerośl (pol.).

[8] Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 62–63.

[9] Вялікі гістарычны атлас Беларусі Т.2, Mińsk 2013, s. 86.

[10] Przeroślanie i Przerośl na starej fotografii [online], Lubimyczytać.pl [dostęp 2018-07-08] (pol.).

[11] Przerośl na suwalszczyzna.com.pl.

[12] Kalendarz z szematyzmem funkcjonariuszy Straży Celnej na rok 1927, Nakładem Zarządu Internatu imienia dra Władysława Rasińskiego dla Dzieci Funkcjonariuszy Straży Celnej, 1927, s. 294 .

[zabytek-13] Rejestr zabytków nieruchomych – województwo podlaskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 [dostęp 2018-04-04] .

[14] Przerośl – Drewniana plebania i dzwonnica (XIX w.). Atrakcje turystyczne Przerośl. Ciekawe miejsca Przerośl [online], polskaniezwykla.pl [dostęp 2018-07-08] .

[15] The Project to Restore the Przerosl Jewish Cemetery [online], przerosl.com [dostęp 2018-07-08] .

[16] Cmentarz żydowski w Przerośli Jewish cemetery in Przerosl [online], kirkuty.xip.pl [dostęp 2018-07-08] .

[17] Przerośl | Virtual Shtetl [online], sztetl.org.pl [dostęp 2018-07-08] (ang.).

[18] Wydawnictwa GOKSiT – Gminny Ośrodek Kultury Sportu i Turystyki, „GOKSiT – Gminny Ośrodek Kultury Sportu i Turystyki” [dostęp 2018-07-08] (pol.).

[19] Rudolf Auch Szlaki wakacyjnych wędrówek. Cz. 1, Wyd. Harcerskie Warszawa 1968.

[20] Atrakcje Turystyczne | Urząd Gminy Przerośl [online], przerosl.eu [dostęp 2018-07-08] (pol.).

[21] KANET, Suwalszczyzna Kraina jak Baśń [online], suwalszczyzna-jakbasn.pl [dostęp 2018-07-08] .

[22] FilmPolski.pl, „FilmPolski” [dostęp 2018-07-08] (pol.).

[23] FilmPolski.pl, „FilmPolski” [dostęp 2018-07-08] (pol.).

[24] Joseph Aviram [online], geni_family_tree [dostęp 2018-07-08] (ang.).

[25] SuperS. User SuperS., Jan Wiktor Sienkiewicz, badania naukowe [online], home.umk.pl [dostęp 2018-07-07] (ang.).

[2]

[3]

[4]

[1]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

Wsie	Blenda Bućki Hańcza Iwaniszki Kolonia Przerośl Kruszki Krzywólka Łanowicze Duże Łanowicze Małe Morgi Nowa Pawłówka Nowa Przerośl Olszanka Prawy Las Przełomka Przerośl Przystajne Rakówek Romanówka Stara Pawłówka Śmieciuchówka Wersele Zarzecze Zusenko
Części wsi	Aksamitowizna Mała Przerośl Nowiny Pawłówka Mała Siedliska Sypytka Wesołówka

Przynależność wojewódzka	gubernia suwalska (1867–1915) woj. białostockie (II RP) (1919–1939) woj. białostockie (1945–1975)
Miasta	Bakałarzewo (do 1870) Filipów (do 1870) Sejny (←1925–55→) Przerośl (do 1870) Suwałki Wiżajny (do 1870)
Gminy wiejskie (1867–1954 i 1973–1975)	Andrzejewo (do 1941 (1952)*) Bakałarzewo (od 1973) Berżniki (←1925–54) Czostków (do 1933) Filipów (od 1870) Giby (←1925–54) Hańcza Stara (18??–?) Huta (do 1954) Jeleniewo Kadaryszki (do 1954) Koniecbór (do 1954) Krasnopol (←1925–54) Krasnowo (←1925–54) Kuków (do 1954) Maćkowo (do 1919 →) Pawłówka (do 1954) Przerośl (od 1870) Puńsk (1952–54) Raczki (od 1973) Rutka-Tartak (od 1973) Sejwy (do 1954) Stary Folwark (od 1973) Suwałki (od 1973) Szypliszki (od 1952) Wizgury (do 1870) Wiżajny (od 1870) Wólka (do 1954) Zaboryszki (do 1952)
Gromady (1954–1972)	Bachanowo (1954–1959) Bakałarzewo (1954–1972) Berźniki (1954–1955 →) Blenda (1954–1957) Bród Nowy (1954–1968) Chmielówka Stara (1954–1968) ~~Czarne~~(←~~1958~~) Filipów (1954–1972) Giby (1954–1955 →) Głęboki Bród (1954–1955 →) Gulbieniszki (1954–1957) Jegliniec (1954–1959) Jeglówek (1959–1972) Jeleniewo (1954–1972) Jemieliste (1954–1968) Jodeliszki (1954–1955 →) Kaletnik (1954–1972) Kamionka Nowa (1954–1959) Karasiewo (1954–1959) Klejwy (1954–1955 →) Krasnopol (1954–1955 →) Kuków-Folwark (1969–1972) Lipniak (1954–1957) Maćkowa Ruda (1954–1955 →) Maszutkinie (1954–1957) Nowa Wieś (1954–1968) Ogrodniki (1954–1955 →) Okliny (1954–1959) Pawłówka Nowa / Nowa Pawłówka (1954–1972) Poddubówek (1954–1972) Pogorzelec (1954–1955 →) Prudziszki (1954–1959) Przerośl-Osada (1954 → i ← 1958–72) Puńsk (1954–1955 →) Raczki (1954–1972) Rutka-Tartak (1954–1972) Sadzawki (1954–1959) Skustele (1954–1955 →) Smolany (1954–1955 →) Smolniki (1954–1972) Sobolewo (1954–1972) Stary Folwark (1954–1972) Stoki (1954–1959) Sucha Wieś (← 1955–57) Szypliszki (1954–1972) Świackie (1954–1955 →) Widugiery (1954–1955 →) Wiżajny (1954–1972) Wychodne (1954–1968) Zusno (1954–1957) Żubryn (1954–1971) Żubrynek (1954–1959)
Legenda	de facto skasowana w 1941, de iure w 1952