Wolbórz

Wolbórz
	miasto w gminie miejsko-wiejskiej
	; Pałac Biskupów Kujawskich w Wolborzu
Herb	Flaga
Państwo	Polska
Województwo	łódzkie
Powiat	piotrkowski
Gmina	Wolbórz
Prawa miejskie	1273–1870; 2011
Burmistrz	Andrzej Jaros
Powierzchnia	15,18 km²
Populacja (31.12.2019); • liczba ludności; • gęstość	; 2328; 153,4 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 44
Kod pocztowy	97-320
Tablice rejestracyjne	EPI
	Położenie na mapie gminy Wolbórz Wolbórz
	Położenie na mapie Polski Wolbórz
	Położenie na mapie województwa łódzkiego Wolbórz
	Położenie na mapie powiatu piotrkowskiego Wolbórz
	51°30′03″N 19°49′56″E/51,500833 19,832222
TERC (TERYT)	1010114
SIMC	0556648
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Informacje w Wikipodróżach
	Strona internetowa
	BIP

Wolbórz – miasto w centralnej Polsce, położone w województwie łódzkim, w powiecie piotrkowskim, w gminie Wolbórz. Miejscowość jest siedzibą gminy Wolbórz. Do 1953 roku miejscowość była siedzibą gminy Bogusławice. W latach 1273–1795 miasto biskupów włocławskich^[3] w powiecie piotrkowskim województwa sieradzkiego w końcu XVI wieku^[4].

Według danych GUS z 31 grudnia 2019 r. Wolbórz zamieszkiwało 2328 osób^[2].

Położenie

Miejscowość położona jest w rozwidleniu rzek Wolbórki i Moszczanki, przy drodze ekspresowej S8 z Warszawy do Katowic i Wrocławia, pomiędzy Tomaszowem Mazowieckim a Piotrkowem Trybunalskim.

Wolbórz leży w historycznej ziemi sieradzkiej^[5]. W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa piotrkowskiego.

Historia

Plac im. Władysława Jagiełły w centrum miasta

Prace wykopaliskowe pokazują, że na terenie dzisiejszego Wolborza osadnictwo istniało już 4 tysiące lat temu. Pierwsza udokumentowana wzmianka o Wolborzu pojawiła się w falsyfikacie mogileńskim antydatowanym na 1065 r. Wolbórz był wtedy centrum opola, a później został przekształcony w kasztelanię.

Osobny artykuł: Przywilej wolborski.

Wolbórz był miastem rezydencjonalnym biskupów włocławskich. W XIII w. był już znaczącą osadą, co potwierdziło uzyskanie praw miejskich (na prawie średzkim) w 1273 r. (16 lat po Krakowie) z nadania Leszka Czarnego. Lokacja została potwierdzona w 1357 r. (tym razem na prawie magdeburskim), a miasto stało się centrum okolicy. Miasto miało komorę celną i własne władze samorządowe. Rozwijał się handel, rzemiosło i oświata. Wolborzanie jeździli do Krakowa, by kształcić się w tamtejszej Akademii lub korzystali z jej filii zorganizowanej w Wolborzu. Pracowało w niej siedmiu profesorów. Miała prawo nadawania stopni naukowych bakałarza filozofii i nauk wyzwolonych.

9 września 1409 r. Władysław Jagiełło wydał w Wolborzu odezwę skierowaną do duchowieństwa, panów świeckich i książąt chrześcijańskich, przedstawiającą 29 artykułów obwiniających zakon krzyżacki. Miasto było również miejscem koncentracji dla rycerstwa z Małopolski i wschodnich ziem Korony zarówno przed bitwą pod Grunwaldem, jak i przed kolejnymi wyprawami króla Jagiełły przeciwko Krzyżakom^[6].

Wiek XV i XVI to dalszy rozwój Wolborza, głównie gospodarczy. Miasto posiadało około 100 warsztatów sukienniczych, liczne warsztaty piwowarskie, rozwijały się inne cechy, zbudowano 6 młynów. Okręg powiększył się terytorialnie o kilka wsi, którym przyznawano prawa lokacyjne.

W 1521 r. Wolbórz posiadał 5 kościołów:

kościół farny św. Mikołaja
kościół św. Krzyża
kościół szpitalny św. Leonarda nad Wolbórką (szpital istniał w mieście od 1446 r.)
kościoły św. Trójcy i św. Ducha (przy obu istniały szpitale)

W późniejszym czasie wybudowano jeszcze kościół św. Anny. Wszystkie świątynie, oprócz kościoła farnego, były małe i drewniane - niektóre dokumenty nazywają je kaplicami.

W 1536 i 1548 r. miasto było niszczone przez pożary. Jego odbudowę ułatwiły zwolnienia z podatków dotyczące zarówno miasta jak i jego mieszkańców, a także zapomogi przekazywane przez lenników królewskich (m.in. księcia pruskiego Albrechta). W 1538 r. kościół św. Mikołaja stał się prepozyturą, a później (w 1544) kolegiatą.

W latach 1553–1569 wójtem Wolborza był wybitny polski pisarz polityczny okresu renesansu i sekretarz króla Zygmunta I Starego (w latach 1547–1553) – Andrzej Frycz Modrzewski.

Po II rozbiorze Wolbórz znalazł się w granicach Królestwa Pruskiego, w którym pozostawał aż do 1807, kiedy to znalazł się w Księstwie Warszawskim. Gdy kongres wiedeński w 1815 zdecydował o powstaniu Królestwa Kongresowego, Wolbórz znalazł się w jego granicach.

W 1819 r. zaborczy rząd carski, żeby ukarać wolborzan za ich patriotyzm, odebrał świątyni św. Mikołaja tytuł kolegiaty, który odzyskała dopiero w 2008 r.^[7]

Mieszkańcy Wolborza brali czynny udział w powstaniu styczniowym, za co karą była utrata praw miejskich. Miasto objął ukaz carski z 30 maja 1870 zmniejszający liczbę miast w guberniach Kraju Priwiślańskiego. Ukaz działał wstecz i odbierał prawa z dniem 23 stycznia przyłączając jednocześnie Wolbórz do gminy Bogusławice.

We wrześniu 1939 walki z wojskami hitlerowskimi znane jako bitwa pod Piotrkowem Trybunalskim^[8]. Podczas okupacji niemieckiej podczas II wojny światowej Niemcy mordowali Polaków a także wywieźli do łódzkiego getta wszystkich miejscowych Żydów.

W dniu 1 stycznia 2011 r., po 140 latach, Wolbórz odzyskał prawa miejskie^[9].

Demografia

Piramida wieku mieszkańców Wolborza w 2014 roku^[10].

Ludzie związani z Wolborzem

Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Wolborzem.

Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie urodzeni w Wolborzu.

Zabytki

Zespół parkowo-pałacowy biskupów kujawskich
Kolegiata pod wezwaniem świętego Mikołaja, w pierwotnej, drewnianej, formie; jej budowę ukończono w 1148 r.
Bożnica z drugiej połowy XIX wieku – po wojnie użytkowana jako łaźnia, obecnie służąca od wielu lat jako dom mieszkalny, zatraciła niemal wszystkie cechy stylowe.
Cmentarz żydowski w Wolborzu – relikty kirkutu.
Cmentarz parafialny (rzymskokatolicki)
Kaplica św. Rocha z 1915 r.
Kaplica cmentarna św. Anny (koniec XIX wieku).
Kamieniczki w rynku (XIX wiek).
Relikty murowanego zamku biskupiego z XIV wieku, spalonego w 1766 roku, obecnie przykryte ziemią (prace archeologiczne prowadzone w 1972 roku pod kier. M. Gąsiora) – dostęp do nich utrudniony jest ze względu na położenie (obszar dawnego zamku oraz zamkowych ogrodów znajduje się na terenie kilku działek należących do różnych właścicieli). Nieistniejący już zamek stanowił siedzibę biskupów kujawskich przed wybudowaniem przez nich nowego pałacu, istniejącego do dzisiaj.

Interesujące^[11] jest zabytkowe i nieczęsto spotykane założenie urbanistyczne starej części Wolborza – w formie tak zwanej owalnicy umiejscowionej w widłach dwóch rzek, Moszczanki i Wolbórki, między którymi położona jest najstarsza część Wolborza.

Placówki o charakterze muzealnym

Pożarnicze Centrum Historyczno-Edukacyjne Ziemi Łódzkiej
Izba Tradycji Zespołu Szkół im. A.F. Modrzewskiego

Sport

Szczerbiec Wolbórz – założone w 1921 roku Towarzystwo Sportowe Szczerbiec Wolbórz
LUMKS Wolbórz Ludowy Uczniowski Międzyszkolny Klub Sportowy w Wolborzu

Przypisy

↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 r.. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2013-07-26. ISSN 1505-5507.
↑ ^a ^b Wyniki badań bieżących - Baza Demografia - Główny Urząd Statystyczny [online], demografia.stat.gov.pl [dostęp 2020-05-20] .
↑ Przeszłość administracyjna ziem województwa łódzkiego, w: Rocznik Oddziału Łódzkiego Polskiego Towarzystwa Historycznego, Łódź 1929, s. 15.
↑ Województwo sieradzkie i województwo łęczyckie w drugiej połowie XVI wieku. Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 1998, s. 67.
↑ SławomirS. Jóźwiak SławomirS. i inni, Wojna Polski i Litwy z zakonem krzyżackim w latach 1409–1411, Malbork: Muzeum Zamkowe w Malborku, 2010, s. 290, ISBN 978-83-60518-33-5 .
↑ A. Nadolski, Grunwald 1410, Bellona (wydawnictwo), (wyd. II, 2008 r.), str. 34.
↑ Abp 022-776/08 Dekret w sprawie przywrócenia kościołowi św. Mikołaja w Wolborzu tytułu kolegiaty, Łódź 6 lipca 2008 r.
↑ Wojciech Jankowski, Mały przewodnik po Polsce, Wydawnictwo Sport i Turystyk Warszawa 1983 ISBN 83-217-2329-2 s. 332
↑ Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27 lipca 2010 r. (Dz.U. z 2010 r. nr 138, poz. 929)
↑ Wolbórz w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-09] , liczba ludności na podstawie danych GUS.
↑ TomaszT. Mazur TomaszT., Wolbórz, czyli walczący z wojami [online], Nasze Miasto, 18 lipca 2009 [dostęp 2022-05-05] (pol.).

Bibliografia

Stefan Siniarski, Kalendarz z dziejów Wolborza 1065-1982, Warszawa 1984.
red. Zenon Puchała, „Wolbórz w latach 1983-2007. Kalendarium, Wolbórz 2009.
Halina Irena Szumił, Wolbórz na przestrzeni wieków, Wolbórz-Lublin 2003. ISBN 83-7300-290-1
Władysław Ziółek, Dekret w sprawie przywrócenia kościołowi św. Mikołaja w Wolborzu tytułu kolegiaty, Łódź 6 lipca 2008 r. Abp 022-776/08

Linki zewnętrzne

Zamek w Wolborzu na stronie Zamki i Pałace Województwa Łódzkiego
Pałac w Wolborzu na stronie Zamki i Pałace Województwa Łódzkiego. zamkilodzkie.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-05-12)].
Gmina Wolbórz – strona archiwalna
Wolborz, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIII: Warmbrun – Worowo, Warszawa 1893, s. 822 .

[Powierzchnia2011-1] Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 r.. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2013-07-26. ISSN 1505-5507.

[populacja2019-2] Wyniki badań bieżących - Baza Demografia - Główny Urząd Statystyczny [online], demografia.stat.gov.pl [dostęp 2020-05-20] .

[3] Przeszłość administracyjna ziem województwa łódzkiego, w: Rocznik Oddziału Łódzkiego Polskiego Towarzystwa Historycznego, Łódź 1929, s. 15.

[4] Województwo sieradzkie i województwo łęczyckie w drugiej połowie XVI wieku. Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 1998, s. 67.

[5] SławomirS. Jóźwiak SławomirS. i inni, Wojna Polski i Litwy z zakonem krzyżackim w latach 1409–1411, Malbork: Muzeum Zamkowe w Malborku, 2010, s. 290, ISBN 978-83-60518-33-5 .

[6] A. Nadolski, Grunwald 1410, Bellona (wydawnictwo), (wyd. II, 2008 r.), str. 34.

[7] Abp 022-776/08 Dekret w sprawie przywrócenia kościołowi św. Mikołaja w Wolborzu tytułu kolegiaty, Łódź 6 lipca 2008 r.

[8] Wojciech Jankowski, Mały przewodnik po Polsce, Wydawnictwo Sport i Turystyk Warszawa 1983 ISBN 83-217-2329-2 s. 332

[9] Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27 lipca 2010 r. (Dz.U. z 2010 r. nr 138, poz. 929)

[populacja2016-10] Wolbórz w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-09] , liczba ludności na podstawie danych GUS.

[11] TomaszT. Mazur TomaszT., Wolbórz, czyli walczący z wojami [online], Nasze Miasto, 18 lipca 2009 [dostęp 2022-05-05] (pol.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

Miasta na prawach powiatu	Łódź Piotrków Trybunalski Skierniewice
Miasta powiatowe	Bełchatów Brzeziny Kutno Łask Łęczyca Łowicz Opoczno Pabianice Pajęczno Poddębice Radomsko Rawa Mazowiecka Sieradz Tomaszów Mazowiecki Wieluń Wieruszów Zduńska Wola Zgierz
Miasta gminne	Aleksandrów Łódzki Białaczów Biała Rawska Błaszki Bolesławiec Bolimów Dąbrowice Drzewica Działoszyn Głowno Grabów Inowłódz Jeżów Kamieńsk Kiernozia Koluszki Konstantynów Łódzki Krośniewice Lutomiersk Lututów Osjaków Ozorków Parzęczew Piątek Przedbórz Rozprza Rzgów Stryków Sulejów Szadek Tuszyn Ujazd Uniejów Warta Wolbórz Zelów Złoczew Żarnów Żychlin

Miasto	Wolbórz
Wsie	Adamów Apolonka Bogusławice Bronisławów Brudaki Dąbrowa Dębina Dębsko Golesze Duże Golesze Małe Janów Kaleń Komorniki Krzykowice Kuznocin Leonów Lubiaszów Lubiatów Lubiatów-Zakrzew Marianów Młoszów Młynary Modrzewek Polichno Polichno-Budy Proszenie Psary Stare Psary Witowskie Psary-Lechawa Stanisławów Studzianki Studzianki-Kolonia Swolszewice Duże Świątniki Węgrzynów Żarnowica Duża Żarnowica Mała Żywocin
Kolonie	Noworybie Żywocin
Osady	Bogusławice Golesze-Parcela
Osady leśne	Żywocin (SIMC 0556766) Żywocin (SIMC 0556772)
Części miasta	Borek Lemiesz Lemiesz-Zwierzyniec Pole pod Polichnem Wolbórz-Kafar
Części wsi	Gajówka Adamów Iłów Karolinów Lubiatów-Kolonia Nowe Proszenie Polichno Duże Polichno Małe Stare Proszenie Studzianki-Osada Młyńska Swolszewice-Działy Swolszewice-Huby Wolica
Przysiółki wsi	Nowy Lubiaszów Stary Lubiaszów
Zniesiona osada	Kula

Miasta	Rozprza Sulejów Wolbórz
Gminy miejsko-wiejskie	Rozprza Sulejów Wolbórz
Gminy wiejskie	Aleksandrów Czarnocin Gorzkowice Grabica Łęki Szlacheckie Moszczenica Ręczno Wola Krzysztoporska

Przynależność wojewódzka	gubernia piotrkowska (1867–1915) woj. łódzkie (II RP) (1919–1939) woj. łódzkie (1945–1975)
Miasta	Bełchatów (do 1870 i 1925–55 →) Grocholice (do 1870) Kamieńsk (do 1870) Piotrków (Trybunalski) (do 1947 →) Rozprza (do 1870) Sulejów (do 1870 i od 1927) Wolbórz (do 1870)
Gminy wiejskie (1867–1954 i 1973–1975)	Bełchatówek (do 1954) Bogusławice (do 1953) Brzoza (do 1874) Bujny Szlacheckie (1868–1954) Bukowie (do 1868) Chabielice (do 1954) Drużbice (do 1868) Golesze (do 1954) Gomulin (do 1877) Gorzkowice Grabica Grocholice (1953–54) Kamieńsk Kleszczów (do 1954) Kluki (do 1954) Kociszew (do 1868) Krzyżanów (do 1953) Łęczno (do 1954) Łękawa (do 1953) Łęki Szlacheckie (1950–1954 i od 1973) Łobudzice (do 1868) Mąkolice (do 1868) Moszczenica (od 1973) Mzurki (1953–54) Parzniewice (do 1954) Piotrków Trybunalski (od 1973) Podolin (do 1953) Poniatów (1953–54) Ręczno (do 1950 i od 1973) Rozprza Siomki (1953–54) Srocko (1953–54) Sulejów (?–1927) Sulejów (od 1973) Szydłów (1877–1954) Tomaszów Mazowiecki (od 1973) Uszczyn (do 1953) Wadlew (do 1954) Wola Krzysztoporska (od 1973) Wolbórz (od 1953) Woźniki (1868–1953)
Gromady (1954–1972)	Adamów (1954–58) Baby Bełchatów (1954–1955 →) Bińków (1954–1955 →) Bogdanów (1954–1972) Boryszów (1954–1961) Bujny Szlacheckie (1954–1955 →) Chabielice (1954–1955 →) Dobrenice (1954–1957) Domiechowice (1954–1955 →) Gałkowice (1954–58) Gazomia Stara (1954–1968) Golesze (1954–1972) Gomulin (1954–1972) Gorzędów (1954–58) Gorzkowice (1954–1972) Grabica (1954–1972) Gręboszew (1954–1955 →) Grocholice (1954–1955 →) Janów (1954–1955 →) Jarosty (1954–1972) Kamień (1954–1955 →) Kamieńsk (1954–1972) Kaszewice (1954–1955 →) Kącik (1954–1955 →) Kleszczów (1954–1955 →) Kluki (1954–1955 →) Kociszew (1954–1955 →) Komorniki (1954–58) Kuznocin (1954–1968) Lubiec (1954–1955 →) Lubień (1954–1961) Łęczno (1954–1972) Łękawa (1954–1955 →) Łęki Szlacheckie (1954–1972) Łękińsko (1954–1955 →) Mierzyn (1954–1968) Milejów (1954–1972) Moszczenica (1954–1972) Niechcice (1954–1972) Parzniewice (1954–1972) Parzno (1954–1955 →) Plucice (1954–1957) Polichno (1954–1968) Poniatów (1954–1972) Przygłów (1954–1972) Raków (1954–1959) Ręczno Rękoraj (1954–1957) Rozprza (1954–1972) Ruszczyn (1954–1955 →) Siomki (1954–1968) Sobaków (1954–1959) Srocko (1954–1972) Sromutka (1954–1955 →) Stobnica (1954–1957) Straszów (1954–1959) Suchcice (1954–1955 →) Szydłów (1954–1972) Trzepnica (1954–1972) Wadlew (1954–1955 →) Wiaderno (1954–1968) Wola Krzysztoporska (1954–1972) Wolbórz (1954–1972) Woźniki (1954–1968) Żerechowa (1954–1961) Żeronie (1954–1959)