Stężyca (województwo lubelskie)
51°34′49″N 21°46′36″E/51,580278 21,776667| wieś | |
 Gotycki kościół pw. Św. Marcina | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności (2021) | |
| Strefa numeracyjna |
81 |
| Kod pocztowy |
08-540[4] |
| Tablice rejestracyjne |
LRY |
| SIMC |
0391638[5] |
Położenie na mapie gminy Stężyca  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa lubelskiego  | |
Położenie na mapie powiatu ryckiego  | |
| 51°34′49″N 21°46′36″E/51,580278 21,776667[1]
| |
Stężyca – wieś gminna w Polsce położona w województwie lubelskim, w powiecie ryckim, w gminie Stężyca[5][6]. Leży przy drodze wojewódzkiej nr 801 (Puławy – Dęblin – Warszawa), w odległości 79 km od Lublina, 99 km od Warszawy oraz 7 km od Dęblina.
Stężyca jest siedzibą rzymskokatolickiej parafii św. Marcina. Dawniej miasto; w latach 1330–1869 miasto królewskie, w drugiej połowie XVI wieku w powiecie stężyckim województwa sandomierskiego[7].
Wieś jest sołectwem w gminie Stężyca[8]. Według Narodowego Spisu Powszechnego z roku 2011 wieś liczyła 1902 mieszkańców[9].
Nazwa
[edytuj | edytuj kod]Nazwa pojawia się w średniowiecznych i późniejszych zapiskach jako Stanzitia (1325–1327), Stazicza (1365), Stanzicza (1441), Sthęzicza (1569). Wszystkie miejscowości o nazwie Stężyca leżą w pobliżu jezior lub rzek, ponieważ nazwa ta była pierwotnie związana z wodą[10]. Według źródeł miejscowość ta powstała wokół umocnień grodu warownego, chroniącego przeprawę na Wiśle. Nazwa Stężyca może pochodzić od słowa stężyć, czyli wzmocnić, umocnić (patrz stężenie) lub tęgi, czyli duży i mocny.
Historia
[edytuj | edytuj kod]Wzmiankowana od XIII wieku jako osada targowa w miejscu przeprawy przez Wisłę. Prawa miejskie od 1330, ponowione w 1442. Stężyca była niegdyś ośrodkiem ziemi stężyckiej, będącej częścią województwa sandomierskiego. W XV wieku w Stężycy odbywały się roki sądów szlacheckich: ziemskiego i grodzkie[11][12]. W XVI wieku ważny ośrodek rzemiosła i port wiślany handlu zbożem. W 1563 r. na sejmie w Piotrkowie postanowiono o restytucji jurysdykcji grodzkiej w Stężycy (zlikwidowanej po najazdach Tatarów w 1500 i 1502 roku), ale do faktycznego wydzielenie starostwa, zarówno w sferze majątku, jak i jurysdykcji, doszło w 1569 r.[13] W okresie przedłużającego się bezkrólewia po ucieczce z kraju króla Henryka Walezego od 12 maja do 4 czerwca 1575 miasto było głównym miejscem obrad Sejmu Stężyckiego (określanego także jako Zjazd Stężycki). W 1580 roku Stężyca spłonęła w pożarze, w związku z czym Stefan Batory zwolnił miasto z podatków na 6 lat[13]. W 1581 roku Stężyca uzyskała przywilej de non tolerandis Judaeis[14]. W 1582 r. urząd starosty objął Mikołaj Zebrzydowski[13]. W latach 1606–1607 był tu obóz wojsk rokoszu Zebrzydowskiego.
W 1588 roku starostwo stężyckie przejął surogator Marcin Trojanowski, który sprawował urząd do 1623[13]. W 1591 mieszczanie sprowadzili tu zakon franciszkanów i wybudowali kościół i mały klasztor, powiększony w 1633, gdy podskarbi Jerzy Ossoliński erygował większy klasztor[15]. Upadek miasta nastąpił w wyniku wojen szwedzkich (miasto było trzykrotnie łupione i palone w 1655 i 1657)[15], kilku pożarów oraz katastrofalnych wylewów Wisły (od 1737, a wskutek wylewu 20 czerwca 1749 runęły kościół i klasztor)[15]. W 1791 roku została urządzona tymczasowa szkoła w ratuszu[15]. Od 1835 w mieście działała szkoła początkowa[15]. Dnia 24 grudnia 1869 miejscowość utraciła prawa miejskie[16]. Podczas II wojny światowej zniszczenia zabudowy, działania partyzanckie Gwardii Ludowej, Batalionów Chłopskich i Armii Krajowej. 6 sierpnia 1943 przy drodze do Maciejowic Niemcy rozstrzelali 16 mieszkańców wsi[17].
W latach 1975–1998 w województwie lubelskim.
Zabytki
[edytuj | edytuj kod]- Kościół pw. św. Marcina z 1434 – zbudowany w stylu gotyckim, najstarszy budynek ziemi stężyckiej. Przebudowywany w XVI, XVIII i XIX wieku. Po pożarze odbudowana w 1552 roku z inicjatywy plebana Jana Wyszka, Piotra Molendy i Więcława z Tyszyna. Podczas odbudowy zmieniono pierwotną bryłę budynku, dobudowując m.in. boczne kaplice oraz nowe portale. W XVII wieku dobudowano dwie kruchty. W 1740 roku dobudowano kaplicę św. Walentego. Pod koniec II wojny światowej, 3 września 1944, świątynia została ostrzelana przez artylerię niemiecką. W wyniku ostrzału spaleniu uległo wnętrze. Dzięki poświęceniu ówczesnego proboszcza Edwarda Bielińskiego, który narażając życie ratował wyposażenie świątyni, udało się ocalić zakrystię, jednak z kościoła pozostały tylko ściany. Ponowna odbudowa rozpoczęła się w 1946 i trwała przez siedem lat. Na jednej ze ścian można odnaleźć gmerk, czyli autorski znak budowniczego, który znajduje się na jednej z cegieł od strony prezbiterium, oraz odciski palców na innej z cegieł. Obok wyryto napis „IOHANNES”.
- Kościół pw. Przemienienia Pańskiego z 1790 roku, dawniej kościół klasztorny Franciszkanów.
-
Kościół gotycki św. Marcina -
Portal renesansowy w kościele św. Marcina -
Kościół Franciszkanów z 1790 r.
_-_panoramio.jpg)
Sport
[edytuj | edytuj kod]W Stężycy działa klub piłkarski LKS Mazowsze Stężyca, który w sezonie 2023/2024 występuje w klasie A, grupie Lublin II[18].
Ludzie związani ze Stężycą
[edytuj | edytuj kod]Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 131171
- ↑ Wieś Stężyca w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2023-10-22], liczba ludności na podstawie danych GUS.
- ↑ NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2023-10-22].
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 1224 [zarchiwizowane 2022-10-26].
- ↑ a b GUS. Wyszukiwarka TERYT
- ↑ Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
- ↑ Województwo sandomierskie w drugiej połowie XVI wieku. ; Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 1993, s. 82.
- ↑ BIP gminy, sołectwa
- ↑ GUS: Ludność - struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r.
- ↑ Kazimierz Rymut: Nazwy miast Polski. Ossolineum, 1987, s. 229. ISBN 83-04-02436-5.
- ↑ M. Pawlikowski, Sądownictwo grodzkie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012.
- ↑ M. Pawlikowski, Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012.
- ↑ a b c d Kacper Górski, Starostwo stężyckie w drugiej połowie XVI wieku, 2023, s. 59, DOI: 10.25951/11121 [dostęp 2024-06-28] (pol.).
- ↑ Ignacy Schiper, Dzieje handlu żydowskiego na ziemiach polskich, Warszawa 1937, s. 27.
- ↑ a b c d e Stężyca (1), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XI: Sochaczew – Szlubowska Wola, Warszawa 1890, s. 339.
- ↑ Postanowienie Komitetu Urządzającego w Królestwie Polskim z dnia 12 (24) grudnia 1869 o przemianowaniu na osady niektórych miast w gubernji siedleckiej (Dz. pr. t. 69, s. 461)
- ↑ Tomasz Chludziński, Janusz Żmudziński, Mazowsze, mały przewodnik, Warszawa: Sport i Turystyka, 1978, s. 245–246.
- ↑ Skarb - Mazowsze Stężyca [online], www.90minut.pl [dostęp 2023-09-17].