Данія

Сцяг Даніі	Герб Даніі
	;
	Дэвіз: «Guds hjælp, Folkets kærlighed, Danmarks styrke (бел.: Дапамога Госпада, любоў народа, сіла Даніі)»
	Гімн: «Der er et yndigt land»
Заснавана	VIII стагоддзе
Афіцыйная мова	дацкая
Сталіца	Капенгаген
Найбуйнейшы горад	Капенгаген
Форма кіравання	Канстытуцыйная манархія
Кіраўнік дзяржавы; Прэм’ер-міністр	Фрэдэрык Х; Метэ Фрэдэрыксен
Дзярж. рэлігія	Лютэранства
Плошча; • Усяго; • % воднай паверхні	132-я ў свеце; 43 098,31 км²; 1,64
Насельніцтва; • Ацэнка (2010); • Шчыльнасць	; 5 540 241 чал. (104-я); 126,4 чал./км²
ВУП; • Разам (2005); • На душу насельніцтва	; $187 977 млн. (45-ы); $34 700
Этнахаронім	датчанін, датчанка
Валюта	дацкая крона
Інтэрнэт-дамен	.dk
Код ISO (Alpha-2)	DK
Код ISO (Alpha-3)	DNK
Код МАК	DEN
Тэлефонны код	+45
Часавыя паясы	CET (UTC+1) ; CEST (UTC+2)

Да́нія (дацк.: Danmark), Карале́ўства Да́нія (дацк.: Kongeriget Danmark) — дзяржава ў Паўночнай Еўропе. Размешчана на паўвостраве Ютландыя, астравах Дацкага архіпелага (найбуйнейшыя — Зеландыя, Фюн, Лолан, Фальстэр, Лангелан, Мён), а таксама на востраве Борнхальм і ў паўночнай частцы Паўночна-Фрызскіх астравоў (усяго 407 астравоў, населеныя — 99). Самая паўднёвая краіна Скандынавіі.

На захадзе абмываецца Паўночным морам, на паўднёвым усходзе — Балтыйскім; на поўначы пралівам Скагерак аддзелена ад Нарвегіі, на паўночным усходзе пралівамі Катэгат і Эрэсун (Зунд) — ад Швецыі; на поўдні мае сухапутную мяжу з Германіяй (даўжыня 68 км).

Данія разам з Фарэрскімі астравамі і Грэнландыяй утварае Садружнасць Каралеўства Данія.

Плошча — 43,1 тыс. км² (без Грэнландыі і Фарэрскіх астравоў). Насельніцтва — 5,4 млн. чалавек (2007 год).

Сталіца — горад Капенгаген. Афіцыйная мова — дацкая. Грашовая адзінка — дацкая крона^[1].

Дзяржаўны лад

Данія — канстытуцыйная манархія. Кіраўнік дзяржавы — кароль (каралева). Заканадаўчую ўладу кароль ажыццяўляе сумесна з парламентам, выканаўчую ўладу – сумесна з Дзяржаўным саветам.

Афіцыйная царква — Евангелічная лютэранская царква Даніі. Кароль павінен належаць да гэтай царквы.

Кароль ажыццяўляе вярхоўную ўладу праз міністраў, якія нясуць адказнасць за кіраванне караля – яго акты пацвярджаюцца контрсігнатурай адказных міністраў. Кароль прызначае і звальняе ў адстаўку прэм’ер-міністра і іншых міністраў.

Вышэйшы заканадаўчы орган — аднапалатны парламент (дацк.: Folketinget — народны сход), які выбіраецца на 4 гады ўсеагульным галасаваннем. Складаецца не больш чым са 179 дэпутатаў (у тым ліку 2 абіраюцца ад Фарэрскіх астравоў і 2 — ад Грэнландыі). Кароль можа прызначыць новыя выбары ў любы час, акрамя перыяду паміж прызначэннем урада і прадстаўленнем прэм’ер-міністра парламенту.

Вышэйшы выканаўчы орган — Дзяржаўны савет, у склад якога ўваходзяць паўналетні спадчыннік пасаду і міністры на чале з прэм’ер-міністрам (Савет міністраў). Пасяджэнні Дзяржсавета вядзе кароль, калі не даручае разгляд пытанняў Савету міністраў.

Міністры маюць патрэбу ў даверы парламента. Вотум недаверу цягне адстаўку міністра, а калі адносіцца да прэм’ер-міністра, то ўсяго ўрада, калі не будуць прызначаны новыя ўсеагульныя выбары ў парламент^[1].

Гісторыя

Ранняя гісторыя

Як сведчаць археалагічныя знаходкі, людзі стала засялілі Скандынавію не пазней як 12 800 год таму, па адыходзе апошняга ледавіка; земляробства з’явілася тут каля 3 тыс. гадоў да н.э. Прыкладна 200 н.э. датаваныя першыя знойдзеныя рунічныя надпісы. Целы сваіх памерлых насельнікі тагачаснай Даніі, як і многія іншыя паганцы-індаеўрапейцы, спальвалі і хавалі ў курганах — ажно да ХІ стагоддзя н.э., да хрысціянізацыі Даніі каля 980 года каралём Харальдам Сінязубым (ад яго мянушкі бярэ сваю назву сучасная тэхналогія Bluetooth). Цягам ХХ стагоддзя ў балотах Даніі (як і Англіі) неаднаразова знаходзілі «балотныя целы» — выдатна захаваныя з дахрысціянскіх часоў у кіслым асяроддзі трупы людзей, забітых і кінутых (часам з вяроўкай на шыі) у балота.

Эпоха вікінгаў

Шырока разрэкламаваным перыядам дацкай (роўна як і шведскай) гісторыі з’яўляецца «эпоха вікінгаў» (793—1066 гг. н.э.), падчас якой піраты са Скандынавіі рабавалі землі па ўзбярэжжах кантынентальнай Еўропы, служылі наймітамі візантыйскіх імператараў, каланізавалі Ісландыю, Фарэрскія астравы, Грэнландыю і ўсходняе ўзбярэжжа Паўночнай Амерыкі, а дацкія каралі некаторы час кіравалі Англіяй. Канец гэтай эпохі звычайна датуецца годам нарманскай заваёвы Англіі; аб’ектыўнымі прычынамі заняпаду сталі ваеннае і сацыяльнае развіццё феадальнага грамадства ў Еўропе, а таксама няўхільнае пагаршэнне клімату ў Паўночнай Атлантыцы, асабліва ад XIII стагоддзя — наступленне Малога ледавіковага перыяду. Падвышанай увагай да «эпохі вікінгаў» і да ўласна піратаў-вікінгаў — якія нават для тагачаснага скандынаўскага насельніцтва былі хутчэй маргіналамі — мы абавязаныя, напэўна, значна пазнейшым акалічнасцям: рамантычным у ХІХ стагоддзі і турыстычным у ХХ стагоддзі.

Сярэднявечча

У час Сярэднявечча перыяды грамадзянскіх войнаў чаргаваліся з перыядамі цэнтралізацыі ўлады, падвышэння падаткаў і дзяржаўнага будаўніцтва; вяліся войны — пераважна з нямецкімі княствамі на поўдні і суседняй Швецыяй. Вальдэмар Вялікі (1131—1182), чарговы «моцны» кароль, пабудаваў замак у вёсцы Havn, адкуль і пачаўся цяперашні Капенгаген — København — і здзейсніў некалькі «крыжовых паходаў» дзеля падпарадкавання земляў сучаснай Эстоніі (распаўсюджаная легенда пра паходжанне дацкага сцяга, Данеброгу, сцвярджае, што ён нібыта ўпаў з нябёсаў у 1219 годзе ў пераломны момант адной з сутычак у Эстоніі). З 1397 па 1521 гады Данія, Нарвегія і Швецыя (а таксама сённяшняя Фінляндыя, Ісландыя, Фарэрскія астравы і Грэнландыя) былі аб’яднаныя уніяй (вядомай як Кальмарская унія) і фактычна знаходзіліся пад уладай дацкіх манархаў.

Новы час

Рэфармацыя пачалася ў Даніі ў 1536 годзе, і хутка Лютэранская царква стала афіцыйнай дзяржаўнай царквой Даніі; па канфіскацыі зямель, што належалі Рымска-каталіцкаму касцёлу, даходы караля ўзраслі ўтрая. Як апірышча пратэстанства, Данія была ўцягнутая ў Трыццацігадовую вайну і ў выніку паразы (1658) згубіла, у прыватнасці, свае найбагацейшыя правінцыі на поўдні сучаснай Швецыі, у Сканіі — гістарычна дацкія землі. Першай дацкай «далёкай» калоніяй было невялічкае паселішча і форт Транкебар на паўднёвым узбярэжжы Індыі (ад 1620 года; у 1845 прададзены Вялікабрытаніі). Данія пабудавала таксама чатыры замкі на заходнім узбярэжжы Афрыкі (у адным з тых замкаў, захаваным дасёння, размяшчаецца рэзідэнцыя прэзідэнта Ганы) і каланізавала некалькі астравоў у Карыбскім моры. Прыгоннае права ў Даніі праіснавала з 1733 па 1788 гады і было скасавана на просьбы шырокіх буржуазных мас. Падчас Напалеонаўскіх войнаў Данія ўзяла бок Францыі і ў выніку ў 1814 годзе страціла Нарвегію.

Найноўшы час

У неспакойны для Еўропы рэвалюцыйны час кароль Фрэдэрык VII (а дацкіх каралёў ад пачатку XVI стагоддзя называюць па чарзе толькі Хрысціянамі і Фрэдэрыкамі) падпісаў 5 чэрвеня 1849 года Канстытуцыю і ператварыў Данію з абсалютнай у канстытуцыйную манархію. Апошняя тэрытарыяльная страта — зямлі Шлезвіг-Гольштайн у выніку вайны з Прусіяй — адбылася ў 1864 годзе. Падчас Першай Сусветнай вайны Данія трымалася нейтралітэту і цалкам захавала свае людскія і матэрыяльныя рэсурсы; больш за тое, ёй прапанавана было вярнуць Шлезвіг-Гольштайн, але кіраўніцтва краіны з’ініцыявала рэферэндум сярод жыхароў аспрэчанай правінцыі, паводле вынікаў якога ў 1920 годзе ад Германіі да Даніі адышоў толькі паўночны Шлезвіг. У 1940 амаль без супраціву здалася Германіі і карысталася, прынамсі да 1943 года, значнай самастойнасцю ва ўнутранай палітыцы. Вызваленая амерыканскімі войскамі 5 мая 1945 года; пасля вайны адмовілася ад палітыкі нейтралітэту і ўступіла ў НАТА. З’яўляецца, поруч з Беларуссю, краінай-заснавальніцай ААН, уваходзіць у Еўрасаюз (хоць і адмовілася на рэферэндуме ў 2000 годзе ад уводу еўра), ратыфікавала Шэнгенскія пагадненні.

Краіна

Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел

Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел з 2007 года
Рэгіён	Плошча, км²	Насельніцтва, тыс. чал.	Адміністрацыйны цэнтр
Сталічны	2561	1634	Хілерод
Зеландыя	7273	812	Сорэ
Паўднёвая Данія	12191	1186	Вайле
Цэнтральная Ютландыя	13142	1220	Вібарг
Паўночная Ютландыя	7931	577	Ольбарг

Геаграфія

Прыблізныя каардынаты Даніі 56°00 N, 10°00 E. Агульная плошча (без уліку Фарэрскіх астравоў і Грэнландыі) 43 094 км²; азёры займаюць прыблізна 700 км². Найвышэйшы пункт 171 м (ненаселенае месца M?lleh?j), найніжэйшы — 7 м ніжэй за ўзровень мора (Lammefjord). Самая доўгая рака Даніі — Гудзена. Сярод іншых буйных рэк Стора і Вардэ.

Па сушы мяжуе з Германіяй, даўжыня мяжы 68 км; даўжыня берагавой лініі 7 314 км. Клімат марскі ўмераны (Cfb, паводле класіфікацыі Кёпена), пад уплывам цёплага цячэння Гальфстрыму. У структуры землекарыстання пашні займаюць 54 %, лясы 13 % (з іх 72 % знаходзяцца ў прыватнай уласнасці).

Ютландыя ў жніўні.
Востраў у праліве Катэгат
Возера Раўнсэ ўзімку
Прыбярэжны луг на паўночным захадзе Даніі

Эканоміка

Сукупны ўнутраны прадукт (СУП) у 2005 годзе склаў $187,721 млрд, або 0,315 % сусветнай эканомікі [1]. Данія — самадастатковая краіна ў сэнсе забяспечанасці энерганосьбітамі (нафта, газ, вецер) і сельскагаспадарчай прадукцыяй (зерне, бульба, прадукты жывёлагадоўлі). Буйнейшыя гандлёвыя партнёры — Германія (18,7 % экспарту, 23,1 % імпарту), Швецыя (адпаведна 12,6 % і 13 %) і Вялікабрытанія (8,5 % і 7 %). Цягам другой паловы ХХ стагоддзя структура дацкай эканомікі заўважна змянілася: з аграрна-індустрыяльнай краіны Данія зрабілася краінай постіндустрыяльнай, з выразным дамінаваннем сферы паслуг (75.9 % СУП і 79 % рабочых месцаў) і значнай перавагай індустрыяльнай вытворчасці (22.1 % СУП, 17 % занятых — у 1960 годзе было 40 %) над сельскай і рыбнай гаспадаркай (2 % СУП, 4 % занятых — у 1960 годзе было 20 %). У сярэднім на адно прадпрыемства прыпадае 10 рабочых месцаў. Гадавы прырост СУП у апошнія пяць гадоў складаў 1,3 % (2001), 0,5 % (2002) 0,7 % (2003), 2,4 % (2004) і 2,2 % (2005); беспрацоўе ў той жа час вагалася паміж 5 %-6 %. Традыцыйна высокія выдаткі дзяржавы на сацыяльнае забеспячэнне (бясплатная адукацыя, часткова бясплатная медыцына, вялікія выплаты беспрацоўным і пенсіі) адбіваюцца на рабочых Даніі ў выглядзе высокіх падаходных падаткаў (ад 9 %-44 % для звышбедных і бедных гаспадарак, і да 44 %-62 % для сярэдняга класу) і на ўсіх грамадзянах, вымушаных плаціць 25 % ПДВ нават пры пакупках ежы. Галоўнае пытанне, што стаіць перад дацкай, роўна як і іншымі сацыяльна-арыентаванымі рыначнымі эканомікамі — як забяспечыць стабільны эканамічны рост пры існых сацыяльных стандартах і дэмаграфічных тэндэнцыях.

Транспарт

На 1 студзеня 2004 года [2] даўжыня аўтамабільных дарог Даніі складала 72 075 км, з іх 1 027 км хуткасных магістраляў. Узровень аўтамабілізацыі насельніцтва — 659 машын на тысячу сем’яў. Сярэдні расход паліва для зарэгістраваных у 2004 годзе машын з бензінавымі і дызельнымі рухавікамі склаў 61/2 літраў на 100 км, ці на літр менш чым у 1998. Большасць пасажырскіх перавозак у Даніі — 77 % — здзяйсняецца аўтамабілямі, 12 % аўтобусамі і 7 % чыгункай; вага велаперавозак няўхісна змяншаецца: за 2002 год сярэдні датчанін накатаў на ровары 435 км. Даўжыня чыгуначнага палатна — 2 785 км, або 64 км на 1 тыс. км^(2) тэрыторыі (2004); амаль чвэрць дарог электрыфікаваныя. Жыхары Капенгагену ганарацца адкрытымі ў 2002—2003 гадах дзвюма лініямі метро [3] агульнай працягласцю ў 17 км; вагончыкі італьянскай вытворчасці (па тры на састаў) рухаюцца без кіроўцы з сярэдняй хуткасцю 40 км/г, выязджаючы па-за цэнтрам гораду на паверхню. Рэгулярныя пасажырскія авіярэйсы ў Даніі прымаюць 10 аэрапортаў, прычым на Капенгагенскі [4] Архівавана 2 жніўня 2002. прыпадае 84 % авіяперавозак. Дацкі гандлёвы флот налічвае каля 450 караблёў і з’яўляецца 16-м у свеце і 6-м у Еўрасаюзе.

Народ

Дэмаграфія

Насельніцтва Даніі, па дадзеных на 1 студзеня 2005, складала 5 млн 411 тыс. 405 чалавек [5]. Меркаваная працягласць жыцця — 74,9 года для мужчын і 79,5 года для жанчын; найчасцейшыя прычыны смерцяў — рак і сардэчныя хваробы. Сярэдні век датчанаў складае амаль 40 гадоў (39,6 на 1 студзеня 2005) і працягвае ўзрастаць. Сярэдні рост — 180,9 см, і таксама мае тэндэнцыю да павялічэння. Сумарны каэфіцыент нараджальнасці (колькасць дзяцей, народжаных у сярэднім адной жанчынай) роўны 1,7 і з’яўляецца адносна высокім для Еўропы — хоць для простага ўзнаўлення папуляцыі ён павінен быць не ніжэйшым за 2,1. Працягвае павялічвацца век, у каторым жанчыны нараджаюць першае дзіця: у 2003 годзе ён складаў у сярэднім 30,1 года. Скарачаецца колькасць шлюбаў: у 2005 годзе толькі 45 % жанчын у 30 гадоў былі пабраныя, тады як у 1970 такіх было 88 %. За той жа час сярэдні шлюбны век жанчын узрос з 22,8 да 30,5 года, і мужчын з 25,1 да 32,9 года. Больш за траціну дарослых увогуле жывуць асобна. Цягам 2003 года было здзейснена 15 567 абортаў (12,5 на тысячу жанчын). Дзяцей часцей называюць Jens, Peter, Lars (хлопчыкаў) або Kirsten, Mathilde, Anne (дзяўчынак); найбольш распаўсюджанае прозвішча — Jensen, што значыць Янаў сын — Іваноў (56 на тысячу). Важнай крыніцай павялічэння насельніцтва Даніі застаецца іміграцыя: колькасць імігрантаў складае ўжо 452 095 чалавек, альбо 8 % усёй папуляцыі. Палова з іх еўрапейскага паходжання (Нарвегія, Швецыя, Германія, былая Югаславія, Польшча), хоць краінай-лідарам па пастаўках мігрантаў у Данію застаецца Турцыя.

Рэлігія

Царква Дацкага Народа працягвае заставацца адной з дзяржаўных устаноў, чый афіцыйны статус пацвярджаецца Канстытуцыяй (арт. 11)^[2], але большасць датчан не лічаць, што рэлігія мае важную ролю ў іх жыцці, і разглядаюць яе ў асноўным як цырыманіяльную функцыю.

Праз рост іміграцыі другой па велічыні рэлігіяй у Даніі стаў іслам, што прывяло да канфліктаў — найбольш вядомым прыкладам такога сутыкнення культур стала спрэчка наконт карыкатур на прарока Мухамеда, якая адбылася ў 2005 годзе^[3].

Адукацыя і навука

Базавая дзевяцігадовая адукацыя абавязковая для кожнага дзіцяці ад 7-мі год. Найбольш распаўсюджаная форма атрымання такой адукацыі. Як школьную, гэтак і вышэйшую адукацыю грамадзяне краіны могуць атрымаць бясплатна. Статус вышэйшых у 2003 годзе мелі 162 навучальныя ўстановы, з іх 6 універсітэтаў або ўніверсітэцкіх цэнтраў, у якіх навучаліся 78 993 студэнтаў [6]. Сярод 25-64-гадовых датчанаў 28 % мелі ў 2002 годзе вышэйшую адукацыю; меркаваная сярэдняя працягласць адукацыі дзяцей, якія толькі пайшлі ў школу, ацэньваецца ў 16,1 гады. У Даніі налічваецца амаль 5 тысяч аспірантаў. Па дадзеных арганізацыі ISI Web of Knowledge [7] Архівавана 2 лютага 2007., 51 159 навуковых артыкулаў, прынамсі адзін з аўтараў якіх мае дацкі адрас, за 2001 — пачатак 2006 года было ўнесена ў каталог Science Citation Index Expanded (параўн. з 21 686 — з украінскімі адрасамі, 70 690 — з польскімі, і толькі 1 291 — з беларускімі). На навуковыя даследаванні і распрацоўкі ў 2003 годзе было выдаткавана 2,63 % СУП, прычым прыватныя выдаткі роўніліся 1,83 % СУП, г.зн. больш за дзве траціны ад усяе сумы.

Асобы і брэнды

Кубікі LEGO вядомыя па ўсім свеце не менш за казкі Андэрсена

У экспартным варыянце культурнага пантэону Даніі дамінуюць тры постаці: гэта казачнік Ханс Крысціян Андэрсен, філосаф Сёрэн К’еркегор і фізік яўрэйскага паходжання Нільс Бор. Выхаванцам савецкай школы павінны быць памятныя таксама астраном Ціха Браге (1546—1601), чые запісы назіранняў планетных рухаў леглі ў падмурак кеплеравых законаў нябеснай механікі; астраном Оле Ромер (1644—1710), які ўпершыню вылічыў хуткасць святла; фізік Ганс Эрстэд (1777—1851), які назіраў сувязь паміж пераменным токам і магнітным полем. А аматары «элітарнага» мінімалісцкага кіно чулі пра рэжысёра Ларса фон Трыера, да чыйго кабінету ў капенгагенскай студыі вядзе доўгі калідор дацкамоўных цытат з яшчэ больш вядомага, хаця і не дацкага, дзеяча Маа Цзэдуна. З Даніі ў 1949 годзе пачалі сваё пераможнае шэсце па свеце дзіцячыя кубікі LEGO [8] (па-дацку leg godt — гуляй добра), вытворчасць якіх сёння дасягае 600 штук штосекунду. Дацкаму бровару належаць піўныя брэнды «Carlsberg» і «Tuborg» [9]. Але ўсё ж, мабыць, найбольш вядомая дацкая фігура — прыдуманы англійскім драматургам Шэкспірам Гамлет, прынц Дацкі, які жыў, паводле п’есы, у рэальным замку Кронборг на поўначы ад Капенгагену.

Гл. таксама

Заўвагі

↑ таксама грэнландская ў Грэнландыі і фарэрская на Фарэрскіх астравах, а ў паўднёвай Даніі - нямецкая мова.

Крыніцы

↑ ^а ^б Дания (руск.)
↑ Церковь, государство и общество в современной Дании (руск.)
↑ Религии в современной Дании

Спасылкі

На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Данія
Афіцыйная дацкая статыстыка Danmarks Statistik
Афіцыйны інфармацыйны партал denmark.dk
Англамоўны турыстычны партал visitdenmark.dk

[1] таксама грэнландская ў Грэнландыі і фарэрская на Фарэрскіх астравах, а ў паўднёвай Даніі - нямецкая мова.

[крыніца1-2] а ^б Дания (руск.)

[3] Церковь, государство и общество в современной Дании (руск.)

[4] Религии в современной Дании

[заўв 1]

[1]

[2]

[3]

Краіны Еўропы
Незалежныя краіны	Албанія Андора Аўстрыя Балгарыя Беларусь Бельгія Боснія і Герцагавіна Ватыкан Венгрыя Вялікабрытанія Германія Грэцыя Данія Ірландыя Ісландыя Іспанія Італія Казахстан¹ Латвія Літва Ліхтэнштэйн Люксембург Малдова Мальта Манака Нарвегія Нідэрланды Партугалія Паўночная Македонія Польшча Расія¹ Румынія Сан-Марына Сербія Славакія Славенія Турцыя¹ Украіна Фінляндыя Францыя Харватыя Чарнагорыя Чэхія Швейцарыя Швецыя Эстонія
Залежныя тэрыторыі	Аландскія астравы (Фінляндыя) Гернсі (Вялікабрытанія) Гібралтар (Вялікабрытанія) Джэрсі (Вялікабрытанія) Востраў Мэн (Вялікабрытанія) Сардзінія (Італія) Сіцылія (Італія) Фарэрскія астравы (Данія) Шпіцберген (Нарвегія) Ян-Маен (Нарвегія)
Непрызнаныя і часткова прызнаныя дзяржавы і ўтварэнні	Косава Прыднястроўе Паўночны Кіпр¹
¹ Часткова ў Азіі

Паўночны савет
Члены	Данія · Ісландыя · Нарвегія · Фінляндыя · Швецыя
Кандыдаты ў члены	Аландскія астравы · Грэнландыя · Фарэрскія астравы