Edukira joan

Saturno

Aldatu loturak
Artikulu hau Wikipedia guztiek izan beharreko artikuluen zerrendaren parte da
Artikulu hau "Kalitatezko 2.000 artikulu 12-16 urteko ikasleentzat" proiektuaren parte da
Wikipedia, Entziklopedia askea
(«Saturno (planeta)» orritik birbideratua)

Saturno ♄
Saturno planeta
Saturno berezko koloreekin, Cassini-ren argazkia, 2004
Ezaugarri orbitalak
Garaia: J2000.0
Afelioa1513325783 km
(10.11595804 UA)
Perihelioa1353572956 km
(9.04807635 UA)
1433449370 km
(9.5820172 UA)
Eszentrikotasuna0.055723219
378.09 egun[2]
Batezbesteko abiadura orbitala
9.69 km/s[2]
320.346750°
Makurdura orbitala
113.642811°
Perihelioaren argumentua
336.013862°
Satelite ezagunak62 izendatuak; satelite txiki ugari[2]
Ezaugarri fisikoak
Batezbesteko erradioa
58232±6 km[4][oh 1]
Ekuatoreko erradioa
Poloko erradioa
Zanpaketa0.09796±0.00018
Gainazal azalera
Bolumena
Masa
  • 5.6846×1026 kg[2]
  • 95.152 Lur
Batezbesteko dentsitatea0.687 g/cm3[2][oh 1]
(ura baino gutxiago)
Gainazal grabitatea
35.5 km/s[2][oh 1]
Errotazio periodo siderala
10.57 ordu[6]
(10 hr 34 min)
Ekuatoreko errotazio abiadura
26.73°[2]
Ipar Poloko igoera zuzena
  • 2h 42m 21s
  • 40.589°[4]
Ipar Poloko deklinazioa
83.537°[4]
Albedoa
  • 0.342 (Bond albedoa)
  • 0.47 (geom.)[2]
Gainazaleko tenp. min batezbeste max
1 bar level 134 K (-139 °C)[2]
0.1 bar 84 K[2]
-0.55 eta −1.17 artean[7]
Diametro angeluarra
14.5″ eta 20.1″ artean[2]
(eraztunak kanpo)
Atmosfera[2]
Eskala garaiera
59.5 km
Osaera
≈ 96% hidrogeno (H2)
≈ 3% helio (He)
≈ 0.4% metano (CH4)
≈ 0.01% amoniako (NH3)
≈ 0.01% hidrogeno deuterido (HD)
0.0007% etano (C2H6)
Izotzak:

Saturno Eguzki Sistemako seigarren planeta da, baita bigarren handiena ere, Jupiterren ondoren. Gasezko lau erraldoietako bat da, eta bere erradioa Lurrarena baino bederatzi aldiz handiagoa da[8][9]. Lurraren dentsitatearen zortziren bat bakarrik du, baina bere bolumen handia dela eta, Lurra baino 95 aldiz masiboagoa da[10][11][12]. Saturno izena nekazaritzaren erromatar jainkoarengatik datorkio. Bere ikur astronomikoak (♄) jainkoaren igitaia adierazten du.

Saturnoren barrualdea ziurrenik burdin-nikelezko eta arrokazko (silizio eta oxigeno konposatuak) nukleo bat da. Nukleoa hidrogeno metaliko geruza sakon batez, hidrogeno eta helio likidoz osatutako erdi geruza batez, eta, azkenik, kanpoaldeko geruza gaseoso batez inguratua dago. Saturnok hori zurbil kolorea du, goiko atmosferako amoniako kristalak direla eta. Hidrogeno metaliko geruzako korronte elektrikoak Saturno planetaren eremu magnetikoa osatzen duela uste da, berez Lurrarena baino ahulagoa dena, baina Saturno Lurra baino handiagoa denez, momentu magnetikoa Lurrekoa baino 580 aldiz handiagoa da. Saturnoko eremu magnetikoaren indarra Jupiterrenaren hamabosten baten inguruan dago.[13] Kanpoko atmosfera, oro har, berezitasun eta kontraste gabekoa da, nahiz eta iraupen luzeko ezaugarriak agertu ahal diren. Saturnoko haizeen abiadura 1.100 kmtara iritsi daiteke. Jupiterreko haizeak baino azkarragoak lirateke, baina ez Neptunokoak bezainbestekoak.[14]

Planetaren ezaugarri ospetsuena eraztun sistema da. Gehienbat izotz partikulek osatzen dute, hondakin harritsu eta hauts kantitate txikiagoak ere badituen arren. Gutxienez 62 satelite natural[15] ditu bere orbitan, eta horietako 53k izen ofiziala dute. Kopuru honetan ez daude eraztunetako ehunka satelite txikiak. Titan, Saturnoko ilargi handiena eta Eguzki Sistemako bigarrena, Merkurio planeta baino handiagoa da, baina ez hain masiboa. Atmosfera nabarmena duen Eguzki Sistemako ilargi bakarra da.[16]

Ezaugarri fisikoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Saturno eta Lurraren arteko tamaina alderaketa
Saturno eta Lurraren arteko tamaina alderaketa

Saturno gasezko erraldoi bat da, hidrogeno eta helioz osatuta dagoelako hein handi batean. Gainazal zehatzik ez du, nahiz eta nukleo solido bat izan dezakeen.[17] Saturnoren biraketak esferoide kamuts baten forma ematen dio planetari; hau da, poloetan zapaldua eta ekuatorean konkortua dago. Bere erradio ekuatorialak eta polarrak ia % 10ean ezberdintzen dira: 60.268 km eta 54.364 km hurrenez hurren.[18] Jupiter, Urano eta Neptuno ere, Eguzki Sistemako beste planeta erraldoiak, obalatuak dira, baina gutxiago. Ekuatoreko lurrazaleko grabitate eraginkorra 8,96 m/s-koa da, Lurrekoa baino zertxobait txikiagoa. Murrizketa eta biraketaren ondorioz, poloetakoa % 74koa lurrazalekoarekin alderatuta. Hala ere, ia 36 km/s-ko ihes abiadura du, Lurrekoa baino askoz handiagoa.[19]

Saturno eguzki sistemako planeta bakarra da urak baino dentsitate gutxiago duena, % 30 inguru gutxiago.[20] Nahiz eta Saturnoren nukleoa ura baino askoz ere dentsoagoa den, planetaren bataz besteko dentsitatea 0,69 g / cm3-koa da atmosferaren ondorioz. Jupiterrek Lurraren masa 318 aldiz dauka[21] eta Saturnok 95 aldiz.[18] Elkarrekin, Jupiterrek eta Saturnok Eguzki Sistemako planeten masa guztiaren % 92a osatzen dute.[22]

Barne egitura

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Saturnoren egitura eta barnealdea, eskalan
Saturnoren egitura eta barnealdea, eskalan

Nagusiki hidrogeno eta helioz osatuta dagoen arren, Saturnoko masa gehiena ez dago gas fasean, dentsitatea 0.01 g / cm3 baino handiagoa denean hidrogenoa likido ez-ideal bihurtzen baita. Dentsitate hau Saturnoko masaren %99,9a hartzen duen erradioan lortzen da. Saturnoko tenperatura, presioa eta dentsitatea etengabe igotzen da nukleorantz hurbildu ahala. Hau dela eta, hidrogenoak geruza sakonetan metal izaera du[22].

Planeta modelo estandarren arabera, Saturnoren barnealdea Jupiterren antzekoa izan daiteke: hidrogeno eta helioz inguraturiko nukleo harritsu txiki bat, hainbat elementu lurrunkorren kopuru txikiekin.[23] Nukleo honek Lurrekoaren antzeko konposizioa du, baina dentsoagoa da. Saturnoren une grabitazionalaren azterketari esker, barruko modelo fisikoekin batera, Saturnoren nukleoaren masari mugak jarri zaizkio. 2004an, zientzialariek estimatu zuten nukleoaren masa Lurrekoarena 9-22 aldiz baino handiagoa zela,[24][25] 25.000 kilometro inguruko diametroari dagokiona.[26] Hidrogeno metaliko likido geruza lodiago batez inguratuta dago. Ondoren helioz saturatutako hidrogeno molekularreko geruza likido bat dago, pixkanaka-pixkanaka, altuera handitu ahala gas bihurtzen dena. Kanpoaldeko geruzak 1.000 km ditu eta gasez osatua dago.[27][28][29]

Saturnok barrualde beroa du. Nukleoak 11.700 °C ditu eta 2,5 aldiz energia gehiago bidaltzen du espaziora Eguzkitik jasotzen duena baino. Jupiterren energia termikoa Kelvin-Helmholtz grabitazio konpresio moteleko mekanismoaren bidez sortzen da, baina prozesu hori bakarrik ez da nahikoa Saturnok duen bero ekoizpena azaltzeko, masa askoz txikiagoa baitu. Mekanismo alternatibo edo gehigarri bat honakoa litzateke: Helio tanten “jaurtiketak” sorturiko beroa, Saturnoren barnealde sakonean. Tanta hauek dentsitate txikiagoko hidrogenotik jaisten doazen heinean, prozesu honek beroa askatzen du marruskadurarengatik eta Saturnoko kanpoko geruzak helioz beteak uzten ditu.[30] Jaisten ari diren tanta hauek nukleoa inguratzen duen helio maskor batean pilatu daitezke.[23] Saturno barruan diamanteen euria egon daitekeela proposatu da, baita Jupiter[31] eta Urano eta Neptuno izotz erraldoietan ere.[32]

Atmosfera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Saturno metano bandez inguratuta dago. Irudian Dione satelitea ere ikusten da, eskuinaldean eraztunen azpian.
Saturno metano bandez inguratuta dago. Irudian Dione satelitea ere ikusten da, eskuinaldean eraztunen azpian.

Saturnoren kanpoaldeko atmosfera, bolumenean, % 96,3 hidrogeno molekularrez eta % 3,25 helioz osatua dago.[33] Helioaren proportzioa eskasa da, Eguzkian elementu honek duen ugaritasunarekin alderatuta.[23] Helioa baino astunagoak diren elementuen (metaltasuna) kantitatea ez da zehatz mehatz ezagutzen, baina proportzioak Eguzki Sistemaren eraketan egondakoen antzekoak direla suposatzen da. Elementu astun hauen masa totala Lurraren masa 19-31 aldiz dela estimatzen da, Saturnoko nukleoan kokatuko litzatekeelarik frakzio handiena.[34]

Amoniako, azetileno, etano, propano, fosfina eta metano aztarnak detektatu dira Saturnoko atmosferan[35][36][37]. Goiko hodeiak amoniako kristalez osatuak daude, beheko mailako hodeiak aldiz amonio hidrosulfuroz (NH4SH) edo urez osatuta daudela uste da.[38] Eguzkiaren erradiazio ultramoreak metanoaren fotolisia eragiten du goiko atmosferan, hidrokarburoen erreakzio kimikoen serie bat sortuz. Serie honetako produktuak beherantz garraiatzen dira zurrunbiloen eta difusioaren bidez. Ziklo fotokimiko hau Saturnoko urtaroen zikloak modulatzen du.[37]

Hodei geruzak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Ekaitz global bat Saturno inguratzen, 2011n. Ekaitzaren buruak (zonalde argia) bukaera pasatzen du, ezkerreko ertzaren inguruan biratuz.
Ekaitz global bat Saturno inguratzen, 2011n. Ekaitzaren buruak (zonalde argia) bukaera pasatzen du, ezkerreko ertzaren inguruan biratuz.

Saturnoko atmosferak, Jupiterrekoak bezala, banda diseinua du, baina Saturnokoak askoz ere ahulagoak eta askoz ere zabalagoak dira ekuatoretik gertu. Banda hauek deskribatzeko erabiltzen den nomenklatura Jupiterrekoen antzekoa da. Saturnoko hodei finagoak ez ziren behatu 80ko hamarkadan Voyager espazio-ontziak bertatik pasa ziren arte. Orduz geroztik, Lurreko teleskopioen kalitatea hobetu egin da eta bertatik behaketak egin ahal dira.[39]

Hodeien konposizioa sakoneraren eta presioaren arabera aldatzen da. Goiko hodei geruzetan, 100-160 K bitarteko tenperaturarekin eta 0,5-2 bar arteko presioekin, hodeiak amoniako izoztuaz osatuta daude. Ur izoztuko lainoak 2,5 bar inguruko presioan hasten dira eta 9,5 bar-eko presiora arte iristen dira. Bertan tenperatura 185-270 K bitartekoa da. Geruza horretan nahasirik amonio hidrosulfitozko izotzezko banda bat dago, presio sorta 3-6 bar eta 190-235 K-eko tenperatura duen zonaldean. Azkenik, beheko geruzetan, non presioa 10-20 bar-eta tenperaturak 270-330 K bitartekoak diren, ur tantak dituen uretan disolbatutako amoniako zonalde bat dago.[40]

Saturnoko atmosferak, orokorrean, ez du ezaugarri berezirik, nahiz eta batzuetan iraupen luzeko obaloak eta Jupiterren ohikoak diren beste ezaugarriak ere agertzen diren. 1990. urtean, Hubble Espazio Teleskopioak Saturnoko ekuatoretik gertu zegoen hodei zuri erraldoi bat aurkitu zuen, Voyager espazio-ontzia bertatik igaro zenean ez zegoena. 1994an ekaitz txikiago bat ikusi zen. 1990eko ekaitza Orban Zuri Handi baten adibidea litzateke, denbora laburra irauten duen fenomeno berezi bat. Saturnoko urte bakoitzean behin gertatzen da, gutxi gorabehera Lurreko 30 urtetan behin, Ipar hemisferioko udako solstizioaren garaian.[41] Aurreko Orban Zuri Handiak 1876, 1903, 1933 eta 1960 urteetan behatu ziren, 1933ko ekaitza ospetsuena delarik. Periodikotasuna mantentzen bada, 2020 inguruan beste ekaitz bat gertatuko da.[42]

Saturnoko haizeak Eguzki Sistemako planetetan gertatzen diren bigarren azkarrenak dira, Neptunokoen ostean. Voyager ontzien datuetan oinarrituta, 500 m/s-ra (1.800 km / h) irits daitezke haize boladak[43]. 2007an Cassini espazio ontziak egindako irudietan, Saturnoko ipar hemisferioan tonu urdin distiratsua agertu zen, Uranokoaren antzekoa. Ziurrenik Rayleighen sakabanaketak eragin zuen kolorea.[44] Termografiak erakutsi du Saturnoko hego poloak zurrunbilo polar epela duela, Eguzki Sisteman fenomeno horren adibide bakarra.[45] Saturnoko tenperaturak normalean -185 °C-koak dira eta zurrunbiloaren tenperatura, aldiz, 122 °C-tara iritsi ohi dira. Saturnoko lekurik beroena dela uste da.[45]

Ipar poloko hodei hexagonala

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Saturnoko ipar poloko infragorri animazioa
Saturnoko hego poloa

Ipar poloko zurrunbiloaren inguruan hexagono forma duen hodei bat dago. 78° N latitude inguruan dago eta lehen aldiz Voyager ontzien irudietan ikusi zen.[46][47][48] Hexagonoaren aldeak 13.800 km luze dira, Lurraren diametroa baino gehiago.[49] Egitura osoak 10 ordu, 39 minutu eta 24 segundo (planeta irrati emisioen aldi bera) behar ditu bira osoa emateko. Saturnoren barnealdearen biraketa aldiaren antzekoa dela uste da.[50] Egitura hexagonala ez da longitudean mugitzen atmosfera ikusgarriko beste hodeiak bezala.[51] Patroiaren jatorriaren inguruan teoria asko daude. Zientzialari gehienek uste dute atmosferan dagoen uhin-eredua dela. Forma poligonalak laborategian erreplikatu dira fluidoen biraketa diferentzialaren bidez. [52][53]

Hego poloko zurrunbiloa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hego poloko zonaldearen HSTren irudiek korronte zurrusta baten presentzia adierazten du, baina ez zurrunbilo polar indartsurik ezta uhin hexagonalik ere.[54] NASAk 2006ko azaroan jakinarazi zuen Cassinik "urakanaren antzeko" ekaitz bat behatu zuela, hego poloan iraunkorki zegoena eta begi inguruko hormak argi zehaztuak zituenak.[55][56] Begi inguruko hormak Lurretik kanpo ikusten ziren lehen aldia izan zen, ordura arte ez baitziren inongo beste planetetan behatu. Adibidez, Galileo espazio ontziko irudiek ez zuten Jupiterren Orban Gorri Handian horrelakorik erakutsi.[57]

Hego poloko ekaitzak mila milioika urte izan ditzake. Zurrunbilo hau Lurraren tamainarekin alderatuta daiteke eta 550 km/h-ko haizeak ditu.[58]

Beste ezaugarri batzuk

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Cassinik hodei-ezaugarri batzuk ikusi zituen iparraldeko latitudeetan, "Perla Katea" izena jarri zitzaion. Ezaugarri hauek hodei geruza sakonetako hodeirik gabeko zonaldeak dira.[59]

Magnetosfera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Saturnoko aurora polarrak
Aurora argiak Saturnoko ipar poloan[60]
Cassinik atzemandako irrati emisioak

Saturnok forma sinple eta simetrikoa duen eremu magnetiko intrintsekoa du: dipolo magnetikoa. Ekuatorean duen indarra (0,2 gauss – 20 μT) Jupiter inguruan dagoen eremuarenaren % 5 ingurukoa da eta Lurraren eremu magnetikoa baino apur bat ahulagoa.[61] Ondorioz, Saturnoko magnetosfera Jupiterrekoa baino askoz txikiagoa da.[62] Voyager 2 ontzia magnetosferan sartu zenean, eguzki haizearen presioa altua zen eta magnetosfera 19 Saturno erradio, edo 1.1 milioi km, luzatzen zen[63], nahiz eta ordu batzuen buruan zabaldu egin zen. Tamaina horretan hiru egunez iraun zuen.[64] Seguruenik, eremu magnetikoa Jupiterrekoaren antzera sortzen da: hidrogeno metaliko likido geruzan dauden korronteek sortzen dute. Hidrogeno metaliko dinamo izena jasotzen du.[65] Magnetosfera hau Eguzkiko haize partikulak desbideratzen eraginkorra da. Titan sateliteak Saturnoren magnetosferaren kanpoaldean orbitatzen du eta Titanen kanpoko atmosferako partikula ionizatuen plasma ematen du.[61] Saturnoren magnetosferak, Lurrekoak bezala, aurorak sortzen ditu.[66]

Orbita eta errotazioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Saturno eta bere eraztunak, Cassini espazio ontziak ateratako irudi batean. (2016)
Saturno eta bere eraztunak, Cassini espazio ontziak ateratako irudi batean. (2016)

Saturno eta Eguzkiaren arteko bataz besteko distantzia 1,4 mila miloi kilometro (9 UA) baino gehiago da. Batez besteko 9.68 km/s-ko abiadura orbitala du,[18] eta Lurreko 10.759 egun (edo 29 urte eta erdi)[67] behar ditu Eguzkiaren inguruan bira bat egiteko.[18] Ondorioz, Jupiterrekin 5: 2 batez besteko mugimenduaren erresonantziatik gertu dago.[68] Saturnoko orbita eliptikoa 2.48 ° dago inklinatua Lurrekoarekin alderatua.[18] Perihelio eta afelio distantziak, hurrenez hurren, 9,195 eta 9,957 UA dira batez beste.[18][69] Saturnoren ezaugarri ikusgarriek abiadura desberdinetan biratzen dute latitudearen arabera, eta hori dela eta hainbat eskualderi errotazio periodo ezberdinak esleitu zaizkie, Jupiterren kasuan bezala.

Astronomoek hiru sistema desberdin erabiltzen dituzte Saturnoko biraketa-tasa zehazteko. I. sistemak 10 ordu, 14 minutu eta 00 segundoko (844.3 ° / d) epea du eta Ekuatoreko Zonaldea, Hego Ekuatoreko Gerrikoa eta Ipar Ekuatoreko Gerrikoa barne hartzen ditu. Poloetako eskualdeek I sistemaren antzeko errotazio-tasak dituztela uste da. Saturnoko beste latitudeek, iparraldeko eta hegoaldeko poloetako eskualdeak alde batera utzita, II. sistema gisa izendatzen dira. 10 ordu 38 minutu eta 25,4 segundoko (810,76 ° / d) errotazio periodoa du. III. sistema Saturnoko barneko biraketa-tasari dagokio. Voyager 1 eta Voyager 2 detektatu dituzten irrati-emisioen emisioen arabera[70], III, sistemak 10 o 39 min 22,4 segundoko abiadura du (810,8º / d). III. sistemak II. sistema hein handi batean ordezkatu du.[71]

Barneko biraketa denboraren balio zehatz bat zehazteak zaila izaten jarraitzen du. 2004an Saturnora hurbiltzen ari zenean, Cassinik aurkitu zuen Saturnoko irrati biraketa denbora nabarmen hazi zela, gutxi gorabehera 10 o 45 min 45 s-ra (± 36 s) iritsi arte.[72][73] Saturnoren biraketa tasaren azken estimazioa (Saturno osoko biraketa tasa), Cassini, Voyager eta Pioneer zunden neurketa ugarietan oinarrituta, 2007ko irailean 10 o 32 min 35 segundokoa zela zehaztu zen.[74]

2007ko martxoan, planetaren irrati-emisioen aldaketak ez zuela Saturnoren biraketa-tasarekin bat egiten aurkitu zen. Bariantza hau Saturnoren Entzelado satelitearen geiser jarduerak eragin dezake. Geiser hauen bidez Saturnoren orbitan sartzen den ur-lurruna kargatzen da eta Saturnoko eremu magnetikoan eragiten du, bere biraketa apur bat motelduz planetaren errotazioaren alderatuta.[75][76][77]

Nahiz eta arraroa izan, badirudi Saturnok ez duela asteroide troiar ezagunik. Asteroide hauek orbita planeta batekin partekatzen duten asteroideak dira, betiere, L4 eta L5 izeneko Lagrangeren puntu egonkorren inguruan. Puntu hauek planetaren orbitatik 60° aurrera eta 60° atzera kokatuta daude. Asteroide troiarrak Marte, Jupiter, Urano eta Neptunorentzat aurkitu dira. Erresonantzia orbitaleko mekanismoak, erresonantzia sekularrak barne, dira Saturnoren troiar falta ulertzeko azalpen nagusiak.[78]

Satelite naturalak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Artikulu nagusia: «Saturnoren sateliteak»
1980ko azaroan Voyager zundek Saturno bisitatu zutenean ateratako argazkiak oinarri hartuta sortutako fotomuntatzea. Dione, Titan, Mimas, Tetis, Entzelado eta Rea ikusten dira.
1980ko azaroan Voyager zundek Saturno bisitatu zutenean ateratako argazkiak oinarri hartuta sortutako fotomuntatzea. Dione, Titan, Mimas, Tetis, Entzelado eta Rea ikusten dira.

Saturnok 62 ilargi ezagun ditu, horietako 53k izen ofiziala dute.[79][80] Horrez gain, 40-500 metroko diametroa duten ehunaka satelite txiki daude Saturnoren eraztunetan,[81] baina ez dira egiazko satelite natural bezala hartzen. Titanek, ilargi handienak, Saturnoko orbitan dagoen masaren% 90 baino gehiago biltzen du, eraztunak barne.[82] Saturnoren bigarren ilargi handienak, Reak, bere eraztun sistema propio ahula izan dezake[83], baita atmosfera ahul bat ere.[84][85][86]

Saturnoko ilargi berri baten jaiotza izan daitekeena (puntu zuria) (Cassinik 2013ko apirilaren 15ean egindako irudia)
Saturnoko ilargi berri baten jaiotza izan daitekeena (puntu zuria) (Cassinik 2013ko apirilaren 15ean egindako irudia)

Beste sateliteak txikiak dira: 34 satelitek 10 kilometro baino gutxiagoko diametroa dute eta beste 14k 10 eta 50 kilometroko diametroa dute.[87] Tradizionalki, Saturnoren ilargi gehienak Greziako mitologiako Titanen arabera izendatu dira. Titan da Eguzki-sistemako satelite bakarra atmosfera duena.[88][89] Bertan kimika organiko konplexua gertatzen da. Hidrokarburo aintzirak dituen satelite bakarra da.[90][91]

2013ko ekainaren 6an, IAA-CSICeko zientzialariek Titaneko goi atmosferan hidrokarburo aromatiko poliziklikoak detektatu zituztela jakinarazi zuten. Hauek bizitzaren aitzindari posibletzat hartzen dira.[92] 2014ko ekainaren 23an, NASAk Titaneko atmosferako nitrogenoa Oorten hodeiko materialetatik zetorrela frogatzen zuten datuak zituela jakinarazi zuen. Horrela, kometekin lotuta legoko eta ez Saturno sortu zeneko materialetatik.[93]

Saturnoren satelite Entzelado mikrobio bizitzarako habitat potentzial gisa ikusten da gaur egun.[94][95][96] Bere konposizio kimikoa kometen oso antzekoa da.[97] Aukera honen argudio nagusia, Entzeladok jaurtitzen duen izotzean dago. Litekeena da ur likido gaziaren lurrunketaren ostean sortzea izotza. Izan ere, gatza duten sateliteko partikulek ozeanoetakoen antzeko konposizioa baitute.[98][99][100] Cassini 2015ean Entzeladoren jaurtiketa horietako baten gainean pasa zen, eta metanogenesian oinarritzen diren bizi formak mantentzeko osagai gehienak zituela aurkitu zuen.[101]

2014ko apirilean, NASAko zientzialariek jakinarazi zuten A Eraztunean ilargi berri baten hasiera posiblea aurkitu zutela, Cassinik 2013ko apirilaren 15ean ateratako argazki batean oinarrituta.[102]

Eraztunak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Artikulu nagusia: «Saturnoren eraztunak»
Saturnoren eraztunak (Cassini zundak ateratako irudia) Eguzki Sistemako handienak eta nabarmenenak dira
Kolore faltsuak dituen Saturnoren kanpoaldeko B eta A eraztunen ultramore argazkia. Cassini eta Encke banaketako zonalde zikinagoak gorriz agertzen dira.

Ziurrenik, bisualki berezia egiten duten eraztun-sistemagatik da Saturno ezaguna. [31] Eraztunak Ekuatoretik 6,630 kilometrotatik 120.700 kilometrora hedatzen dira eta batez beste 20 metroko altuera dute. Ur izoztuaz daude gehienbat osatuak, tolina aztarnekin eta % 7 inguruko karbono amorfo geruza batekin.[103] Eraztunak osatzen dituzten partikulen tamaina hauts izpietatik 10 metrora doa.[104] Beste gasezko erraldoiek ere eraztun sistemak dituzten arren, Saturnorena da handiena eta ikusgarriena.

Eraztunen jatorriari buruzko bi hipotesi nagusi daude. Hipotesi baten arabera, suntsitutako Saturnoko ilargi baten aztarnak dira. Bigarren hipotesiaren arabera, eraztunen jatorria Saturno sortu zuen jatorrizko nebulosaren materialetik soberan geratutakoa litzateke. E eraztunaren izotzaren zati bat Entzelado satelitearen geiserretatik dator.[105][106][107][108] Eraztunetan dagoen uraren ugaritasuna erradialki aldatzen da, kanpoen dagoen A eraztuna ur izoztuan puruena izanik. Ugaritasun aldaketa hau meteoroen bonbardaketen bidez azaldu daiteke.[109]

Eraztun nagusietatik haratago, planetatik 12 milioi kilometroko distantziara Febe eraztun txikia dago, besteekin alderatuta 27 º-ko makurdura duena, eta Febe satelitea bezala, beste norabidea orbitatzen duena.[110]

Saturnoko satelite batzuek, Pandora eta Prometeo barne, artzain-satelite gisa funtzionatzen dute, eraztunak mugatu eta zabal daitezen ekidinez.[111] Pan eta Atlas sateliteek Saturnoren eraztunetan dentsitate olatu lineal eta ahulak eragiten dituzte, beren masen kalkulu fidagarriagoak ahalbidetu dituztenak.[112]

Saturnoren D, C, B, A eta F eraztunen (ezkerretik eskuinera) argirik gabeko aldearen argazkia, Cassink 2007ko maiatzaren 9an.
Saturnoren D, C, B, A eta F eraztunen (ezkerretik eskuinera) argirik gabeko aldearen argazkia, Cassink 2007ko maiatzaren 9an.

Behaketa eta esplorazioaren historia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Galileo Galilei izan zen Saturnoren eraztunak behatu zituen lehen pertsona, 1610.

Saturnoren behaketa eta esplorazioa hiru fasetan banatu daiteke. Lehenengo garaia antzinako behaketak (hala nola begi hutsez egindakoak) izan ziren, teleskopio modernoen asmakuntza baino lehen. XVII. mendean hasita[113], Lurretik teleskopio geroz eta aurreratuagoarekin behaketak egin dira. Hirugarren fasean espazioko zundak bisitatzea da, bai Saturno orbitatuz edo bertatik pasaz. XXI. mendean, Lurretik egiten diren behaketek (Lurraren orbitan dauden behatokietatik egindakoak barne, Hubble Espazio teleskopiotik adibidez) jarraitzen dute eta, 2017ra arte[114], Saturnoren inguruan orbitan zegoen Cassini zundakoek ere.

Antzinako behaketak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Artikulu nagusia: «Saturno (mitologia)»

Saturno historiaurreko garaietatik ezagutzen da[115] eta idatzitako historiaren hasieran hainbat mitologiatan pertsonaia nagusi bat izan zen. Babiloniako astronomoek Saturno sistematikoki behatu zuten, baita haren mugimenduak grabatu ere.[116] Antzinako erromatarren mitologian, Saturno jainkoa nekazaritzaren jainkoa zen. Planetak bertatik hartzen du izena.[117] Erromatarrek Saturno Kronos jainko greziarraren baliokidea zen.[117] Greziarrek Kronisi eskaini zioten ezagutzen zen planetarik urrunena[118] eta erromatarrek ildo horri jarraitu zioten. Greziera modernoan, planetak antzinako Cronus-Κρόνος izena gordetzen du: Kronos.[119]

Greziar zientzialari Ptolomeok Saturnoren orbitaren kalkuluak egin zituen planeta oposizioan zegoenean egin zituen behaketetan oinarrituta.[120] Indiar astrologian, bederatzi objektu astrologiko daude, Navagrahas izenez ezagutzen direnak. Saturnoa "Shani" bezala ezagutzen da, eta pertsona guztiak epaitzen ditu bizitza osoan egiten dituzten egintza on eta txarretan oinarrituta.[117][120] Antzinako txinatar eta japoniar kulturetan Saturno "lur izar" gisa (土星) izendatu zuten. Elementu naturalak tradizionalki sailkatzeko erabiltzen ziren Bost Elementuetan oinarritzen zen izendapen hau.[121][122][123]

Antzinako hebreeraz, Saturnori "Shabbathai" deritzo.[124] Bere aingerua Cassiel da. Bere adimen edo onura espirituala 'Agȋȇl (hebreeraz: עֲזָאזֵל, translit. 'Agyal),[125] eta bere izpiritu ilunagoa (deabrua) Zȃzȇl (hebreeraz: זאזל, transl. Zazl). [125][126][127] Zazel aingeru handi gisa deskribatu da. Magia salomonikoan, "maitasunezko konjurazioetan eraginkorra" dena.[128][129] Turkiera otomandarrez, urduz eta malaysieraz, Zazelen izena "Zuhal" da, arabieratik (arabieraz: زحل, translit. Zuhal) eratorritakoa.[126]

Europar behaketak (XVII. – XIX. mendeak)

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Robert Hookek bai eraztunek eta bai planetak batak besteari egindako itzalak (a eta b) marraztu zituen 1666. urtean egindako irudi honetan.
Robert Hookek bai eraztunek eta bai planetak batak besteari egindako itzalak (a eta b) marraztu zituen 1666. urtean egindako irudi honetan.

Saturnoren eraztunak ikusteko gutxienez 15 mm-ko diametroko teleskopioa behar da[130], eta, beraz, ez ziren ezagutzen Galileok 1610. urtean lehen aldiz ikusi zituen arte.[131] Saturnoren alboetako bi satelite zirela pentsatu zuen.[132][133] Christiaan Huygensek bereizmen handiagoko teleskopio bat erabili zuen arte ez zen uste hau ezeztatu. Huygensek Saturnoren Titan satelita aurkitu zuen; Giovanni Domenico Cassini ondoren lau ilargi aurkitu zituen: Japeto, Rea, Tetis eta Dione. 1675. urtean, Cassinik Cassini banaketa bezala ezagutzen zuen hutsunea aurkitu zuen eraztunetan.[113]

1789. urtera arte ez ziren garrantzizko aurkikuntza gehiago. Urte horretan William Herschelek beste bi ilargi aurkitu zituen, Mimas eta Entzelado. Forma irregularra duen Hiperion satelitea, Titanekin erresonantzia duena, 1848an aurkitu zuen britainiar talde batek.[134]

1899. urtean, William Henry Pickeringek Febe aurkitu zuen. Satelite oso irregularra da, eta satelite handiak ez bezala, ez du Saturnorekin batera sinkronikoki errotatzen. Mota honetako aurkitu zen lehen satelitea izan zen eta urtebete baino gehiago kostatzen zaio Saturnori bira ematea, atzeranzko orbitan. XX. mendearen hasieran, Titanen egindako ikerketek 1944an atmosfera lodi bat zuela konfirmatu zuten, Eguzki-sistemako sateliteen artean ezaugarri hau duen bakarra.[135]

NASA eta ESAren behaketa modernoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Pioneer 11k egindako hegaldia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Saturnoren argazkia, Pioneer 11 espazio ontziak egina
Saturnoren argazkia, Pioneer 11 espazio ontziak egina

Pioneer 11k Saturnotik pasa zen lehenengo hegaldia 1979ko irailean egin zuen, planetaren hodei altuenetatik 20.000 km-ra pasatu zenean. Planetako eta satelite batzuen irudiak hartu zituen, nahiz eta azaleko xehetasunak hautemateko haien bereizmena oso txikia izan. Espazio-ontziak Saturnoren eraztunak ere aztertu zituen. F eraztun mehea topatu zuen eta baita eraztunen hutsune ilunak distiratsuak direla ere, fase angeluar handietan (Eguzki aldera) ikusten direnean. Honek argi dispertsatzen duten material fina dutela esan nahi du. Horrez gain, Pioneer 11k Titanen tenperatura neurtu zuen.[136]

Voyager ontziek egindako hegaldiak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1980ko azaroan, Voyager 1 zundak Saturnoren sistema bisitatu zuen. Planetaren, eraztunen eta sateliteen bereizmen handiko lehen irudiak bidali zituen. Ilargi batzuen azaleko ezaugarriak lehen aldiz ikusi ziren. Voyager 1 ontzia Titanera asko hurbildu zen, satelitearen atmosfera ezagutzera emanez. Titanen atmosfera ikusgarriak diren uhin luzeratan gaindiezina dela frogatu zuen; beraz, azaleko xehetasunik ez zen ikusi. Hegaldi honek espazio-ontziaren ibilbidea aldatu egin zuen, Eguzki sistemaren planotik kanporatuz.[137]

Ia urtebete geroago, 1981eko abuztuan, Voyager 2k Saturnoren sistemaren azterketa jarraitu zuen. Saturnoko sateliteen irudi hurbilagoak lortu ziren, baita atmosferaren eta eraztunen aldaketen frogak ere. Zoritxarrez, hegaldian zehar, zundaren kamera plataforma birakaria egun pare batez trabatu egin zen eta aurreikusitako irudi batzuk galdu ziren. Saturnoren grabitatea espazio ontziaren ibilbidea Uranora bideratzeko erabili zen.[138]

Zundek satelite berri batzuk aurkitu eta berretsi zituzten, gehienak planetako eraztunen inguruan edo barruan orbitatzen zutenak. Era berean, Maxwell banaketa (C eraztunaren barruan dagoen hutsunea) eta Keeler banaketa (42 kilometroko zabalera duen A eraztuneko hutsunea) ere aurkitu zituzten.

Cassini-Huygens espazio-ontzia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Artikulu nagusia: «Cassini-Huygens»

Cassini-Huygens espazio-zunda Saturnoren orbitan sartu zen 2004ko uztailaren 1ean. 2004ko ekainean, Febe satelitetik gertu pasa zen, bereizmen handiko irudiak eta datuak bidali zituelarik. Cassinik Titanetik, Saturnoko ilargi handienetik, hurbil egindako hegaldian, radar bidezko irudiak hartu zituen. Laku handiak eta hauen kostaldea, baita uharte asko eta mendiak ere, ikusi ziren. Ontzia Titanetik hurbil bi aldiz pasa zen, 2004ko abenduaren 25ean Huygens zunda askatu aurretik. Huygens Titanen azalera jaitsi zen 2005eko urtarrilaren 14an.[139]

2005eko hasieran, zientzialariek Cassini erabili zuten Saturnoren tximisten jarraipena egiteko. Saturnoko tximista baten indarra Lurreko tximista batena baino 1.000 aldiz handiagoa da.[140]

Entzeladoren hego poloan, geiserrek ura jaurtitzen dute hainbat zonaldeetan, tigre lerroen inguruan
Entzeladoren hego poloan, geiserrek ura jaurtitzen dute hainbat zonaldeetan, tigre lerroen inguruan.[141]

2006an, NASAk jakinarazi zuen Cassinik ur likido erreserbak aurkitu zituela Entzeladon. Erreserba hauek gainazaletik hamar metro baino gutxiagotara daude eta geiserretan lehertzen dira. Izotz partikula zurrusta hauek Saturnoren orbitara bideratzen dituzte satelitearen hego poloko haizeek.[142] 100 geiser baino gehiago aurkitu dira Entzeladon. 2011ko maiatzean, NASAko zientzialariek jakinarazi zuten Entzelado "Eguzki Sisteman, Lurretik aparte, bizia ezagutzen dugun moduan izateko aukera gehien dituen gunea” dela.[143][144]

Cassiniren argazkiek aurretik aurkitu gabeko eraztun bat ezagutarazi dute, Saturnoko eraztun argienetatik kanpo eta G eta E eraztunen barnean. Eraztun honen jatorriaren hipotesia Jano eta Epimeteon ateratako meteoro baten talka da.[145] 2006ko uztailean, Titanen iparraldeko poloetatik gertu zeuden hidrokarburo lakuen argazkiak bidali ziren, 2007ko martxoan baieztatu zirenak. 2007ko martxoan, hidrokarburo itsasoak ipar poloan aurkitu zituzten, handiena ia Kaspiar itsasoaren tamainakoa izanik[146]. 2006ko urrian, 8.000 kilometroko diametro zuen zikloi itxurako ekaitz bat antzeman zuen Saturnoko hego poloan[147].

2004tik 2009ko azaroaren 2ra, zundak zortzi satelite berri aurkitu eta berretsi zituen.[114] 2013ko apirilean Cassinik planetaren ipar poloko urakanaren baten irudiak bidali zituen. Lurrekoak baino 20 aldiz handiagoa zen eta haizeek 530 km / o abiadura gainditzen zuten.[148] 2017ko irailaren 15ean, Cassini-Huygens espazio-ontzia bere misioaren "Bukaera Handia" egin zuen: Saturno eta Saturnoren barruko eraztunen arteko hutsuneetatik hainbat aldiz pasa zen[149][150]. Cassini atmosferan sartzean misioa amaitu zen.

Etorkizuneko misio posibleak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

NASArentzat, Saturno aztertzen jarraitzea aukera egingarria da, dagoeneko martxan dauden New Frontiers misio programen barnean. Aurretik, NASAk planak egin ditu Saturnoko atmosferan sartuko litzatekeen zunda bat barne hartuko lukeen misio baterako, baita Saturnoko Titan eta Entzelado sateliteetan bizigarritasuna eta bizia aurkitzeko ikerketak ere.[151]

Behaketa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Saturno teleskopio amateur batetik ikusia
Saturno teleskopio amateur batetik ikusia

Saturno Lurretik begi hutsez erraz behatu daitezkeen bost planetetatik urrunen dagoena da. Gainontzeko laurak Merkurio, Artizarra, Marte eta Jupiter dira (Urano eta, noizean behin, 4 Vesta begi hutsez ikusgai daude zeru ilunetan). Saturno begi hutsez behatuz gero, gaueko zeruan argi distiratsu eta horia duen puntu bat bezala ikusten da. Saturnoren itxurazko magnitudea 0.46 da, 0,34 desbiderapen estandarrarekin.[152] Magnitude aldakuntzarik handiena eraztun sistemaren inklinazioak eragiten du. Magnituderik distiratsuena, -0.55, eraztunen planoak inklinazio handiena dutenean ematen da, eta magnitude txikiena, 1.17, gutxien dutenean.[152] 29,5 urte inguru behar ditu planetak ekliptikaren zirkuitu osoa osatzeko, atzealdeko zodiakoaren konstelazioen aurka. Jende gehienak gutxienez 30 aldiz handitzen duen laguntza optikoa (binokular handiak edo teleskopio txikiak) behar du Saturnoren eraztunen bereizmen garbiko irudia lortzeko.[29][130] Saturnoko urte batean bi aldiz (gutxi gorabehera 15 Lurreko urte inguru), eraztunak denbora gutxi batez desagertuko dira ikuspegitik. Hau hartzen duten angeluaren eta haien mehetasunaren ondorioz ematen da. 2025ean gertatuko hurrengo mota honetako "desagertzea", baina Saturno Eguzkitik oso hurbil egongo da edozein eraztun behaketa posible izateko.[153]

Saturno Lurretik ikusiko litzatekeen moduaren simulazioa, 2001-2029 urteen arteko oposizioetan
Saturnok Eguzkia eklipsatzen du. Cassini zundaren irudi honetan, eraztunak ikus daitezke, F eraztuna barne.

Saturno eta bere eraztunak ikusteko momenturik egokiena oposizioan edo bertatik hurbil dagoenean da. Oposizioa, planetaren elongazioa 180º denean ematen da eta beraz, zeruan Eguzkiaren kontrako aldean dago. Saturnoren oposizioa urtero gertatzen da (gutxi gorabehera 378 egunero), eta planeta bere unerik distiratsuenean agertzen da. Lurrak eta Saturnok orbita eszentrikoak dituzte Eguzkiaren inguruan. Honek esan nahi du Eguzkiarekiko distantziak denboran zehar aldatzen direla, eta, beraz, baita beren arteko distantziak ere. Horregatik, oposizio batetik bestera Saturnoren distira desberdina da. Saturno bera ere distiratsuago agertzen da eraztunak ikusgarriagoak diren angelu batean daudenean. Esate baterako, 2002ko abenduaren 17ko oposizioan, Saturno oso distiratsua ikusi zen eraztunen orientazioa Lurrarekiko egokia zelako.[154] 2003. urteko amaierako oposizioan, nahiz eta Saturno Lurretik eta Eguzkiarengandik gertuago egon, ez zen hain distiratsu ikusi.

Noizean behin Ilargiak Saturno ezkutatzen du. Eguzki Sistemako planeta guztiekin bezala, Saturnoren ezkutaketak "urtaroka" gertatzen dira. 12 hilabetetan zehar, Ilargiak Saturno 12 aldiz edo gehiago ezkutatuko du, eta ondoren, 5 urte inguruz ez da horrelako fenomenorik gertatuko.[155] Hill eta Horner Australiako astronomi adituek ezkutatze hauek "urtaroka" zergatik geratzen diren azaltzen dute:

« Hau Ilargiak Lurraren inguruan egiten duen orbita, Lurrak Eguzkiaren inguruan egiten duenarekin alderatuta makurtua dagoelako gertatzen da. Horrela, gehienetan, Ilargia Saturnoren goitik edo azpitik pasako da zeruan. Soilik Ilargiaren orbitak eliptika planoa gurutzatzen duen puntutik hurbil Saturno dagoenean gertatzen da hau. Lurraren orbitan Lurraren orbitan Lurraren orbitan kokatzen da, eta horregatik, denbora gehienak, ilargiak zeruan Saturno gainetik edo azpitik igaroko du eta ez da ezkutatzea gertatuko. Behin puntu honetan egonda, Ilargia pasatzen den bakoitzean gertatzen da ezkutatze bat, Saturno berriro ere gurutzatze puntutik urruntzen den arte.[155][oh 2] »


Saturno kulturan

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Musika

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gustav Holst musikagileak 1914 eta 1916 artean Planetak izeneko suitea sortu zuen. Astrologiari lotutako kontzeptuekin, planetek psikean duten eraginari buruz pentsatu zuen idazterakoan[156]. Suite horren bosgarren mugimendua Saturnori eskaini zion, Garai zaharra dakarrena izenburupean.

Literatura

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Jules Verneren Hector Servadac eleberrirako Paul Philippoteauxek egindako ilustrazioa.

Saturno ohiko lekua izan da zientzia fikzioan. Genero honen hasieran Saturno bera zen hainbat istorioren kokapena, baina gaur egungo zientziak aurkitu du planetak ez duela gainazal solidorik eta ezin dela, beraz, lur hartu; gainera, bere atmosfera eta tenperatura ez dira egokiak gizakien bizitzarako. Ondorioz, Saturnoren sistema da gaur egun gehien agertzen dena zientzia-fikzioan, bere eraztunak eta sateliteak barne.

Voltaireren Micromégas lanean estralurtar batek bisitatzen duen lehen planeta da; bertako biztanleek mila beso neurtzen dituzte, 72 zentzu dituzte eta 15.000 urtez bizi dira. Jules Verneren Hector Servadac eleberrian kometa baten gainean pasatzen dira Saturnotik gertu, eta arrokazko planeta mortu bat irudikatzen du. John Jacob Astor IV.ak idatzitako A Journey in Other Worlds eleberrian Saturnora iristen dira Jupiter bisitatu ostean, eta planeta lehorra eta iluna dela; bertako biztanleak erraldoiak dira eta telepatia bidez komunikatzen dira. H. P. Lovecraften Cthulhuren mitoetan Saturno Cykranosh gisa agertzen da Garai Hiperboreoan; Tsathoggua eta Atlach-Nacha Lurrera bertatik iritsi ziren eta Tsathogguaren osaba Hziulquoigmnzhah oraindik han bizi da.

Saturno oso bisitatua izan da komikien munduan ere. Strange Tales, Journey into Mystery edo Supermanen komikietan ohiko lekua da.

Saturnoren sistema Isaac Asimoven The Martian Way agertzen da: Marteko biztanleek Saturnoren eraztunetako izotza erabiltzen dute planeta ureztatzeko. Arthur C. Clarkeren 2001: A Space Odyssey eleberrian espazio ontziak Saturnoren sistema bisitatzen du, nahiz eta filmean Jupiterren sistema bisitatzen den. Kim Stanley Robinsonen 2312 eleberrian gertakari asko ematen dira Saturnoren F eraztunean eta Prometeo ilargian.

Zinema eta telebista

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Saturno askotan agertu da zinema zein telebistan. Star Trek, Sailor Moon, Futurama edo Betty Boop's Ups and Downs telesailetan agertu da, adibidez. Tim Burtonen Beetlejuice filmaren zaietako bat Saturnon gertatzen da, eta Fantastic Four: Rise of the Silver Surfer filmean Galactusek Saturno suntsitzen du Lurrera bidean. Interstellar filmean NASAk Saturnotik gertu dagoen zizare zulo batera bidaltzen ditu hainbat astronauta beste planeta baten bila joateko. Gattaca filmean Saturnoren Titan satelitea da bertan agertzen den misioaren helburua.

Oharrak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ a b c d e f g h i Presio atmosferikoa 1 bar-ekoa denean
  2. ↑ This is the result of the fact that the moon’s orbit around the Earth is tilted to the orbit of the Earth around the Sun – and so most of the time, the moon will pass above or below Saturn in the sky, and no occultation will occur. It is only when Saturn lies near the point that the moon’s orbit crosses the "plane of the ecliptic" that occultations can happen – and then they occur every time the moon swings by, until Saturn moves away from the crossing point.

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ (Ingelesez) «Rotation Period and Day Length» cseligman.com (Noiz kontsultatua: 2018-10-05).
  2. ↑ a b c d e f g h i j k l m n (Ingelesez) «Saturn Fact Sheet» nssdc.gsfc.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2018-10-05).
  3. ↑ The MeanPlane (Invariable plane) of the Solar System passing through the barycenter. .
  4. ↑ a b c d e (Ingelesez) Seidelmann, P. Kenneth; Archinal, B. A.; A’hearn, M. F.; Conrad, A.; Consolmagno, G. J.; Hestroffer, D.; Hilton, J. L.; Krasinsky, G. A. et al.. (2007-07-03). «Report of the IAU/IAG Working Group on cartographic coordinates and rotational elements: 2006» Celestial Mechanics and Dynamical Astronomy 98 (3): 155–180.  doi:10.1007/s10569-007-9072-y. ISSN 0923-2958. (Noiz kontsultatua: 2018-10-05).
  5. ↑ «Saturn» Solar System Exploration: NASA Science (Noiz kontsultatua: 2018-10-05).
  6. ↑ (Ingelesez) Helled, Ravit; Galanti, Eli; Kaspi, Yohai. (2015-03-25). «Saturn’s fast spin determined from its gravitational field and oblateness» Nature 520 (7546): 202–204.  doi:10.1038/nature14278. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2018-10-05).
  7. ↑ Mallama, A.; Hilton, J.L.. (2018-10). «Computing apparent planetary magnitudes for The Astronomical Almanac» Astronomy and Computing 25: 10–24.  doi:10.1016/j.ascom.2018.08.002. ISSN 2213-1337. (Noiz kontsultatua: 2018-10-05).
  8. ↑ The Astrophysics Spectator: Table-Characteristic of Saturn. 2009-04-25 (Noiz kontsultatua: 2018-10-18).
  9. ↑ (Ingelesez) «General Information About Saturn» www.webcitation.org (Noiz kontsultatua: 2018-10-18).
  10. ↑ (Ingelesez) «Mass of Saturn - Universe Today» Universe Today 2008-07-03 (Noiz kontsultatua: 2018-10-18).
  11. ↑ World Book at NASA - Saturn. 2009-04-26 (Noiz kontsultatua: 2018-10-18).
  12. ↑ (Ingelesez) «Solar System plantes compared to Earth» www.webcitation.org (Noiz kontsultatua: 2018-10-18).
  13. ↑ «Saturn: Magnetic Field and Magnetosphere» www-ssc.igpp.ucla.edu (Noiz kontsultatua: 2018-10-18).
  14. ↑ (Ingelesez) «BBC Two - The Planets, Giants» BBC (Noiz kontsultatua: 2018-10-18).
  15. ↑ «Moons | Science – Solar System Exploration: NASA Science» Solar System Exploration: NASA Science (Noiz kontsultatua: 2018-10-18).
  16. ↑ «Titan | Science – Solar System Exploration: NASA Science» Solar System Exploration: NASA Science (Noiz kontsultatua: 2018-10-18).
  17. ↑ Jay., Melosh, H.. (2011). Planetary Surface Processes. Cambridge University Press, 5 or. ISBN 9781139116534. PMC 769341813. (Noiz kontsultatua: 2018-10-18).
  18. ↑ a b c d e f (Ingelesez) «Saturn Fact Sheet» www.webcitation.org (Noiz kontsultatua: 2018-10-18).
  19. ↑ Outer solar system : Jupiter, Saturn, Uranus, Neptune, and the dwarf planets. (1st ed. argitaraldia) Britannica Educational Pub. 2010, 119 or. ISBN 9781615300143. PMC 436866911. (Noiz kontsultatua: 2018-10-18).
  20. ↑ (Ingelesez) Mol, Akhila. «Saturn- The Most Beautiful Planet of our solar system» www.preservearticles.com (Noiz kontsultatua: 2018-10-18).
  21. ↑ (Ingelesez) «Jupiter Fact Sheet» NASA (Noiz kontsultatua: 2018-10-18).
  22. ↑ a b (Ingelesez) Fortney, Jonathan J.; Nettelmann, Nadine. (2009-12-19). «The Interior Structure, Composition, and Evolution of Giant Planets» Space Science Reviews 152 (1-4): 423–447.  doi:10.1007/s11214-009-9582-x. ISSN 0038-6308. (Noiz kontsultatua: 2018-10-18).
  23. ↑ a b c (Ingelesez) Guillot, Tristan; Atreya, Sushil; Charnoz, Sébastien; Dougherty, Michele K.; Read, Peter. (2009). «Saturn's Exploration Beyond Cassini-Huygens» Saturn from Cassini-Huygens (Springer Netherlands): 745–761.  doi:10.1007/978-1-4020-9217-6_23. ISBN 9781402092169. (Noiz kontsultatua: 2018-10-18).
  24. ↑ (Ingelesez) Fortney, Jonathan J.. (2004-09-03). «Looking into the Giant Planets» Science 305 (5689): 1414–1415.  doi:10.1126/science.1101352. ISSN 0036-8075. PMID 15353790. (Noiz kontsultatua: 2018-10-18).
  25. ↑ (Ingelesez) Saumon, D.; Guillot, T.. (2004-07-10). «Shock Compression of Deuterium and the Interiors of Jupiter and Saturn» The Astrophysical Journal 609 (2): 1170–1180.  doi:10.1086/421257. ISSN 0004-637X. (Noiz kontsultatua: 2018-10-18).
  26. ↑ Ltd, Not Panicking. «Saturn» www.bbc.co.uk (Noiz kontsultatua: 2018-10-18).
  27. ↑ Gunter., Faure,. (2007). Introduction to planetary science: the geological perspective. Springer, 337 or. ISBN 9781402055447. PMC 187312870. (Noiz kontsultatua: 2018-10-18).
  28. ↑ «Structure of Saturn's Interior - Windows to the Universe» www.windows2universe.org (Noiz kontsultatua: 2018-10-18).
  29. ↑ a b (Ingelesez) «Planet Saturn» Royal Museums Greenwich | UNESCO World Heritage Site In London 2015-08-21 (Noiz kontsultatua: 2018-10-18).
  30. ↑ 1952-, De Pater, Imke,. (2010). Planetary sciences. (2nd ed. argitaraldia) Cambridge University Press, 254-255 or. ISBN 9780521853712. PMC 437299197. (Noiz kontsultatua: 2018-10-18).
  31. ↑ «Diamond Rain May Fill Skies of Jupiter and Saturn» Space.com (Noiz kontsultatua: 2018-10-18).
  32. ↑ (Ingelesez) Kaplan. «It rains solid diamonds on Uranus and Neptune» Washington Post (Noiz kontsultatua: 2018-10-18).
  33. ↑ (Ingelesez) «A comparison of the atmospheres of Jupiter and Saturn: deep atmospheric composition, cloud structure, vertical mixing, and origin» Planetary and Space Science 47 (10-11): 1243–1262. 1999-10-01  doi:10.1016/S0032-0633(99)00047-1. ISSN 0032-0633. (Noiz kontsultatua: 2018-10-23).
  34. ↑ (Ingelesez) Guillot, T.. (1999-10-01). «Interiors of Giant Planets Inside and Outside the Solar System» Science 286 (5437): 72–77.  doi:10.1126/science.286.5437.72. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2018-10-23).
  35. ↑ (Ingelesez) R., Courtin,; D., Gautier,; A., Marten,; B., Bezard,. (1983-6). The Composition of Saturn's Atmosphere at Temperate Northern Latitudes from Voyager IRIS spectra. (Noiz kontsultatua: 2018-10-23).
  36. ↑ (Ingelesez) «WebCite query result» www.webcitation.org (Noiz kontsultatua: 2018-10-23).
  37. ↑ a b (Ingelesez) S., Guerlet,; T., Fouchet,; Bé; B., zard,. (2008-11). Ethane, acetylene and propane distribution in Saturn's stratosphere from Cassini/CIRS limb observations. (Noiz kontsultatua: 2018-10-23).
  38. ↑ (Ingelesez) «NASA - Cassini Discovers Saturn's Dynamic Clouds Run Deep» www.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2018-10-23).
  39. ↑ (Ingelesez) Orton, Glenn S.. (2009-02-28). «Ground-Based Observational Support for Spacecraft Exploration of the Outer Planets» Earth, Moon, and Planets 105 (2-4): 143–152.  doi:10.1007/s11038-009-9295-x. ISSN 0167-9295. (Noiz kontsultatua: 2018-10-23).
  40. ↑ (Ingelesez) Dougherty, Michele K., ed. (2009). «Saturn from Cassini-Huygens» Saturn from Cassini-Huygens  doi:10.1007/978-1-4020-9217-6. (Noiz kontsultatua: 2018-10-23).
  41. ↑ (Ingelesez) PEREZHOYOS, S; SANCHEZLAVEGA, A; FRENCH, R; ROJAS, J. (2005-07). «Saturn's cloud structure and temporal evolution from ten years of Hubble Space Telescope images (1994–2003)» Icarus 176 (1): 155–174.  doi:10.1016/j.icarus.2005.01.014. ISSN 0019-1035. (Noiz kontsultatua: 2018-10-23).
  42. ↑ 1993 yearbook of astronomy. (1st American ed. argitaraldia) W.W. Norton 1992 ISBN 0393034542. PMC 27959897. (Noiz kontsultatua: 2018-10-23).
  43. ↑ Hamilton, Calvin J.. «Voyager Saturn Science Summary» solarviews.com (Noiz kontsultatua: 2018-10-23).
  44. ↑ (Ingelesez) «NASA - Saturn's Strange Hexagon» www.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2018-10-23).
  45. ↑ a b (Ingelesez) «Warm Polar Vortex on Saturn - Merrillville Community Planetarium» www.mcpstars.org (Noiz kontsultatua: 2018-10-23).
  46. ↑ (Ingelesez) Godfrey, D.A.. (1988-11). «A hexagonal feature around Saturn's north pole» Icarus 76 (2): 335–356.  doi:10.1016/0019-1035(88)90075-9. ISSN 0019-1035. (Noiz kontsultatua: 2018-10-23).
  47. ↑ (Ingelesez) Sanchez-Lavega, A.; Lecacheux, J.; Colas, F.; Laques, P.. (1993-04-16). «Ground-Based Observations of Saturn's North Polar Spot and Hexagon» Science 260 (5106): 329–332.  doi:10.1126/science.260.5106.329. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2018-10-23).
  48. ↑ (Ingelesez) Storm Chasing on Saturn. (Noiz kontsultatua: 2018-10-23).
  49. ↑ (Ingelesez) «New images show Saturn's weird hexagon cloud» www.webcitation.org (Noiz kontsultatua: 2018-10-23).
  50. ↑ (Ingelesez) Godfrey, D. A.. (1990-03-09). «The Rotation Period of Saturn's Polar Hexagon» Science 247 (4947): 1206–1208.  doi:10.1126/science.247.4947.1206. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2018-10-23).
  51. ↑ (Ingelesez) Baines, Kevin H.; Momary, Thomas W.; Fletcher, Leigh N.; Showman, Adam P.; Roos-Serote, Maarten; Brown, Robert H.; Buratti, Bonnie J.; Clark, Roger N. et al.. (2009-12). «Saturn's north polar cyclone and hexagon at depth revealed by Cassini/VIMS» Planetary and Space Science 57 (14-15): 1671–1681.  doi:10.1016/j.pss.2009.06.026. ISSN 0032-0633. (Noiz kontsultatua: 2018-10-23).
  52. ↑ (Ingelesez) Ball, Philip. (2006-05-15). «Geometric whirlpools revealed» news@nature  doi:10.1038/news060515-17. ISSN 1744-7933. (Noiz kontsultatua: 2018-10-23).
  53. ↑ (Ingelesez) Barbosa Aguiar, Ana C.; Read, Peter L.; Wordsworth, Robin D.; Salter, Tara; Hiro Yamazaki, Y.. (2010-04). «A laboratory model of Saturn’s North Polar Hexagon» Icarus 206 (2): 755–763.  doi:10.1016/j.icarus.2009.10.022. ISSN 0019-1035. (Noiz kontsultatua: 2018-10-23).
  54. ↑ (Ingelesez) Sá; A., nchez-Lavega,; Pé; S., rez-Hoyos,; G., French, R.. (2002-9). Hubble Space Telescope Observations of the Atmospheric Dynamics in Saturn's South Pole from 1997 to 2002. (Noiz kontsultatua: 2018-10-23).
  55. ↑ «Catalog Page for PIA09187» photojournal.jpl.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2018-10-23).
  56. ↑ (Ingelesez) Huge 'hurricane' rages on Saturn. 2006-11-10 (Noiz kontsultatua: 2018-10-23).
  57. ↑ (Ingelesez) «NASA - NASA Sees into the Eye of a Monster Storm on Saturn» www.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2018-10-23).
  58. ↑ «APOD: 2006 November 13 - A Hurricane Over the South Pole of Saturn» apod.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2018-10-23).
  59. ↑ (Ingelesez) «NASA - Cassini Image Shows Saturn Draped in a String of Pearls» www.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2018-10-23).
  60. ↑ (Ingelesez) [email protected]. «Hubble sees a flickering light display on Saturn» www.spacetelescope.org (Noiz kontsultatua: 2018-10-23).
  61. ↑ a b «Saturn: Magnetic Field and Magnetosphere» www-ssc.igpp.ucla.edu (Noiz kontsultatua: 2018-10-23).
  62. ↑ Gombosi, T; Ingersoll, Andrew. (2010-03-01). Saturn: Atmosphere, Ionosphere, and Magnetosphere. (Noiz kontsultatua: 2018-10-23).
  63. ↑ (Ingelesez) «Voyager – Saturn's Magnetosphere» www.webcitation.org (Noiz kontsultatua: 2018-10-23).
  64. ↑ (Ingelesez) «Hot Plasma Explosions Inflate Saturn's Magnetic Field - Universe Today» Universe Today 2010-12-14 (Noiz kontsultatua: 2018-10-23).
  65. ↑ Gombosi, Tamas I.; Ingersoll, Andrew P.. (2010-03-19). «Saturn: atmosphere, ionosphere, and magnetosphere» Science (New York, N.Y.) 327 (5972): 1476–1479.  doi:10.1126/science.1179119. ISSN 1095-9203. PMID 20299587. (Noiz kontsultatua: 2018-10-25).
  66. ↑ «Saturn Magnetosphere Overview - Windows to the Universe» www.windows2universe.org (Noiz kontsultatua: 2018-10-23).
  67. ↑ (Ingelesez) «The Orbit of Saturn. How Long is a Year on Saturn? - Universe Today» Universe Today 2017-04-17 (Noiz kontsultatua: 2018-10-25).
  68. ↑ (Ingelesez) Michtchenko, T. (2001-02). «Modeling the 5 : 2 Mean-Motion Resonance in the Jupiter–Saturn Planetary System» Icarus 149 (2): 357–374.  doi:10.1006/icar.2000.6539. ISSN 0019-1035. (Noiz kontsultatua: 2018-10-25).
  69. ↑ (Ingelesez) J., Meeus,. (1998). «Astronomical algorithms» Astronomical algorithms (2nd ed.) by J. Meeus. Richmond, VA: Willmann-Bell, 1998. (Noiz kontsultatua: 2018-10-25).
  70. ↑ (Ingelesez) KAISER, M. L.; DESCH, M. D.; WARWICK, J. W.; PEARCE, J. B.. (1980-09-12). «Voyager Detection of Nonthermal Radio Emission from Saturn» Science 209 (4462): 1238–1240.  doi:10.1126/science.209.4462.1238. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2018-10-25).
  71. ↑ Julius., Benton,. (). Saturn and how to observe it. Springer, 136 or. ISBN 9781846280450. PMC 262677742. (Noiz kontsultatua: 2018-10-25).
  72. ↑ (Ingelesez) «NASA - Scientists Find That Saturn's Rotation Period is a Puzzle» www.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2018-10-25).
  73. ↑ (Ingelesez) «The Planet Saturn - Universe Today» Universe Today 2015-08-01 (Noiz kontsultatua: 2018-10-25).
  74. ↑ (Ingelesez) Anderson, J. D.; Schubert, G.. (2007-09-07). «Saturn's Gravitational Field, Internal Rotation, and Interior Structure» Science 317 (5843): 1384–1387.  doi:10.1126/science.1144835. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2018-10-25).
  75. ↑ (Ingelesez) «NASA - Enceladus Geysers Mask the Length of Saturn's Day» www.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2018-10-25).
  76. ↑ (Ingelesez) Gurnett, D. A.; Persoon, A. M.; Kurth, W. S.; Groene, J. B.; Averkamp, T. F.; Dougherty, M. K.; Southwood, D. J.. (2007-04-20). «The Variable Rotation Period of the Inner Region of Saturn's Plasma Disk» Science 316 (5823): 442–445.  doi:10.1126/science.1138562. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2018-10-25).
  77. ↑ (Ingelesez) Bagenal, Fran. (2007-04-20). «A New Spin on Saturn's Rotation» Science 316 (5823): 380–381.  doi:10.1126/science.1142329. ISSN 0036-8075. PMID 17446379. (Noiz kontsultatua: 2018-10-25).
  78. ↑ (Ingelesez) Hou, X. Y.; Scheeres, D. J.; Liu, L.. (2013-11-08). «Saturn Trojans: a dynamical point of view» Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 437 (2): 1420–1433.  doi:10.1093/mnras/stt1974. ISSN 1365-2966. (Noiz kontsultatua: 2018-10-25).
  79. ↑ Chamberlin, Alan. «Planetary Satellite Discovery Circumstances» ssd.jpl.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2018-10-25).
  80. ↑ «Saturn's 'Ice Queen' Moon Helene Shimmers in New Photo» Space.com (Noiz kontsultatua: 2018-10-25).
  81. ↑ (Ingelesez) Tiscareno, Matthew S.; Burns, Joseph A.; Hedman, Matthew M.; C. Porco, Carolyn. (2008-02-14). «THE POPULATION OF PROPELLERS IN SATURN'S A RING» The Astronomical Journal 135 (3): 1083–1091.  doi:10.1088/0004-6256/135/3/1083. ISSN 0004-6256. (Noiz kontsultatua: 2018-10-25).
  82. ↑ Serge., Brunier,. (2002). Solar system voyage. Cambridge University Press, 164 or. ISBN 0521807247. PMC 50271799. (Noiz kontsultatua: 2018-10-25).
  83. ↑ (Ingelesez) Jones, G. H.; Roussos, E.; Krupp, N.; Beckmann, U.; Coates, A. J.; Crary, F.; Dandouras, I.; Dikarev, V. et al.. (2008-03-07). «The Dust Halo of Saturn's Largest Icy Moon, Rhea» Science 319 (5868): 1380–1384.  doi:10.1126/science.1151524. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2018-10-25).
  84. ↑ (Ingelesez) «Saturn's G Ring - Universe Today» Universe Today 2006-03-08 (Noiz kontsultatua: 2018-10-25).
  85. ↑ (Ingelesez) «Thin air: Oxygen atmosphere found on Saturn's moon Rhea» ScienceDaily (Noiz kontsultatua: 2018-10-25).
  86. ↑ (Ingelesez) «NASA - Thin Air - Cassini Finds Ethereal Atmosphere at Rhea» www.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2018-10-25).
  87. ↑ (Ingelesez) Saturn's Known Satellites. (Noiz kontsultatua: 2018-10-25).
  88. ↑ (Ingelesez) «Cassini Finds Hydrocarbon Rains May Fill Titan Lakes» ScienceDaily (Noiz kontsultatua: 2018-10-25).
  89. ↑ (Ingelesez) «Voyager - Saturn Approach» voyager.jpl.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2018-10-25).
  90. ↑ (Ingelesez) «Evidence of hydrocarbon lakes on Titan» msnbc.com 2006-07-25 (Noiz kontsultatua: 2018-10-25).
  91. ↑ «Hydrocarbon lake finally confirmed on Titan | COSMOS magazine» archive.li 2013-01-21 (Noiz kontsultatua: 2018-10-25).
  92. ↑ (Ingelesez) Lopez-Puertas, Manuel. PAH's in Titan's Upper Atmosphere. (Noiz kontsultatua: 2018-10-25).
  93. ↑ «Titan's Building Blocks Might Pre-date Saturn» NASA/JPL (Noiz kontsultatua: 2018-10-25).
  94. ↑ (Ingelesez) «Could There Be Life On Saturn's Moon Enceladus?» ScienceDaily (Noiz kontsultatua: 2018-10-25).
  95. ↑ (Ingelesez) «Hunt for Life on Saturnian Moon Heats Up» WIRED (Noiz kontsultatua: 2018-10-25).
  96. ↑ «USATODAY.com - Life beyond Earth? Potential solar system sites pop up» www.usatoday.com (Noiz kontsultatua: 2018-10-25).
  97. ↑ (Ingelesez) Battersby, Stephen. «Saturn’s moon Enceladus surprisingly comet-like» New Scientist (Noiz kontsultatua: 2018-10-25).
  98. ↑ Strongest evidence yet indicates Enceladus hiding saltwater ocean. (Noiz kontsultatua: 2018-10-25).
  99. ↑ (Ingelesez) «Saturn’s moon Enceladus shows evidence of an ocean beneath its surface» Washington Post (Noiz kontsultatua: 2018-10-25).
  100. ↑ (Ingelesez) «NASA - Cassini Captures Ocean-Like Spray at Saturn Moon» www.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2018-10-25).
  101. ↑ (Ingelesez) Northon, Karen. (2017-04-13). «NASA Missions Provide New Insights into 'Ocean Worlds'» NASA (Noiz kontsultatua: 2018-10-25).
  102. ↑ «NASA Cassini Images May Reveal Birth of a Saturn Moon» NASA/JPL (Noiz kontsultatua: 2018-10-25).
  103. ↑ (Ingelesez) Poulet, F. (2002-12). «The Composition of Saturn's Rings» Icarus 160 (2): 350–358.  doi:10.1006/icar.2002.6967. ISSN 0019-1035. (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  104. ↑ [http://www.ciclops.org/sci/common_questions.php?js=1#ring «Cassini Imaging Team Educational Outreach: Common Questions»] www.ciclops.org (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  105. ↑ (Ingelesez) Spahn, F.. (2006-03-10). «Cassini Dust Measurements at Enceladus and Implications for the Origin of the E Ring» Science 311 (5766): 1416–1418.  doi:10.1126/science.1121375. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  106. ↑ «Finger-like Ring Structures In Saturn’s E Ring Produced By Enceladus’ Geysers (Saturn Images from NASA's Cassini Spacecraft)» ciclops.org (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  107. ↑ «ICY TENDRILS REACHING INTO SATURN RING TRACED TO THEIR SOURCE (Cassini Press Release)» www.ciclops.org (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  108. ↑ The Real Lord of the Rings - NASA Science. 2016-08-19 (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  109. ↑ (Ingelesez) Esposito, L. W.. (2005-02-25). «Ultraviolet Imaging Spectroscopy Shows an Active Saturnian System» Science 307 (5713): 1251–1255.  doi:10.1126/science.1105606. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  110. ↑ (Ingelesez) Cowen, Ron. (2013-09-23). «Largest known planetary ring discovered» Science News (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  111. ↑ «Saturn Moons and Rings - Windows to the Universe» www.windows2universe.org (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  112. ↑ (Ingelesez) «NASA's Cassini Spacecraft Continues Making New Discoveries» ScienceDaily (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  113. ↑ a b (Ingelesez) Micek, Catherine. «Saturn: History of Discoveries» attic.gsfc.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  114. ↑ a b «Overview | Cassini – Solar System Exploration: NASA Science» Solar System Exploration: NASA Science (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  115. ↑ Saturn : The solar system : GCSE Astronomy : E-learning : Learning : National Maritime Museum. 2007-04-22 (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  116. ↑ (Ingelesez) Sachs, A.. (1974-05-02). «Babylonian Observational Astronomy» Philosophical Transactions of the Royal Society A: Mathematical, Physical and Engineering Sciences 276 (1257): 43–50.  doi:10.1098/rsta.1974.0008. ISSN 1364-503X. (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  117. ↑ a b c «Starry Night® Times - January 2006» www.starrynighteducation.com (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  118. ↑ 1948-, Evans, James,. (1998). The history and practice of ancient astronomy. Oxford University Press, 296-297 or. ISBN 9780199874453. PMC 729872798. (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  119. ↑ (Ingelesez) «Greek names of the planets, how are planets named in Greek» Greek Names 2010-04-25 (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  120. ↑ a b (Ingelesez) Corporation, Bonnier. (1893-04). Popular Science. Bonnier Corporation (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  121. ↑ (Ingelesez) Groot, Jan Jakob Maria. (1912). Religion in China: Universism, a Key to the Study of Taoism and Confucianism. G. P. Putnam's Sons, 300 or. (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  122. ↑ Thomas., Crump,. (1992). The Japanese numbers game : the use and understanding of numbers in modern Japan. Routledge, 39-40 or. ISBN 0203318102. PMC 52849360. (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  123. ↑ (Ingelesez) Hulbert, Homer Bezaleel. (1909). The Passing of Korea. Doubleday, Page, 426 or. (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  124. ↑ (Ingelesez) «When Was Saturn Discovered - Universe Today» Universe Today 2009-11-15 (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  125. ↑ a b «The Magus, Book I: The Celestial Intelligencer: Chapter XXVIII: The Magic Tables Of The Planets...» www.sacred-texts.com (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  126. ↑ a b «Saturn - Mythology, Astrology - Crystalinks» www.crystalinks.com (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  127. ↑ «Planetary Spirit Sigils With Baleful Influences» ThoughtCo (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  128. ↑ (Ingelesez) «Meaning and Origin of Zazel - FamilyEducation» FamilyEducation (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  129. ↑ «Angels V, W, X, Y, Z» hafapea.com (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  130. ↑ a b (Ingelesez) «Ultimate Guide on How to See Saturn at Its Best | Sky & Telescope» Sky & Telescope 2014-05-02 (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  131. ↑ (Ingelesez) «History of Saturn - Universe Today» Universe Today 2008-07-03 (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  132. ↑ (Ingelesez) «Ten Interesting Facts About Saturn - Universe Today» Universe Today 2013-06-10 (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  133. ↑ (Ingelesez) «Who Discovered Saturn? - Universe Today» Universe Today 2009-11-27 (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  134. ↑ (Ingelesez) G., Barton, Samuel. (1946-4). «The names of the satellites» Popular Astronomy 54 ISSN 0197-7482. (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  135. ↑ (Ingelesez) Kuiper, Gerard P.. (1944-11). «Titan: a Satellite with an Atmosphere.» The Astrophysical Journal 100: 378.  doi:10.1086/144679. ISSN 0004-637X. (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  136. ↑ (Ingelesez) «NASA - Pioneer-10 and Pioneer-11» www.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  137. ↑ (Ingelesez) «Missions beyond Mars - Voyager 1» www.planetary.org (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  138. ↑ (Ingelesez) «Missions beyond Mars - Voyager 2» www.planetary.org (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  139. ↑ (Ingelesez) Lebreton, Jean-Pierre; Witasse, Olivier; Sollazzo, Claudio; Blancquaert, Thierry; Couzin, Patrice; Schipper, Anne-Marie; Jones, Jeremy B.; Matson, Dennis L. et al.. (2005-11-30). «An overview of the descent and landing of the Huygens probe on Titan» Nature 438 (7069): 758–764.  doi:10.1038/nature04347. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  140. ↑ (Ingelesez) «Astronomers Find Giant Lightning Storm At Saturn» ScienceDaily (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  141. ↑ «Cassini spacecraft provides more stunning images of Saturn, including two small moons» Physics Today 2016  doi:10.1063/pt.5.0210140. ISSN 1945-0699. (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  142. ↑ (Ingelesez) «NASA - NASA's Cassini Discovers Potential Liquid Water on Enceladus» www.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  143. ↑ (Ingelesez) Lovett, Richard A.. (2011-05-31). «Enceladus named sweetest spot for alien life» Nature  doi:10.1038/news.2011.337. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  144. ↑ (Ingelesez) «NASA Says Saturn's Moon Most Likely to Support Life: 10 Things to Know» NDTV Gadgets360.com (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  145. ↑ (Ingelesez) Shiga, David. «Faint new ring discovered around Saturn» New Scientist (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  146. ↑ (Ingelesez) Probe reveals seas on Saturn moon. 2007-03-14 (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  147. ↑ (Ingelesez) Huge 'hurricane' rages on Saturn. 2006-11-10 (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  148. ↑ (Ingelesez) «Massive storm at Saturn's north pole» Newshub 1970-01-01 (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  149. ↑ «NASA's Cassini Spacecraft Ends Its Historic Exploration of Saturn» NASA/JPL (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  150. ↑ (Ingelesez) Cassini Vanishes Into Saturn, Its Mission Celebrated and Mourned. (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  151. ↑ (Ingelesez) «NASA Expands Frontiers of Next New Frontiers Competition - SpaceNews.com» SpaceNews.com 2016-01-08 (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  152. ↑ a b (Ingelesez) Mallama, A.; Hilton, J.L.. (2018-10). «Computing apparent planetary magnitudes for The Astronomical Almanac» Astronomy and Computing 25: 10–24.  doi:10.1016/j.ascom.2018.08.002. ISSN 2213-1337. (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  153. ↑ Saturn's Rings Edge-On - Classical Astronomy. 2013-11-05 (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  154. ↑ «Saturn in 2002-03. - Free Online Library» www.thefreelibrary.com (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  155. ↑ a b (Ingelesez) Horner, Jonti. «Bright Saturn will blink out across Australia – for an hour, anyway» The Conversation (Noiz kontsultatua: 2018-10-26).
  156. ↑ (Ingelesez) «The Great Composers And Their Music» Discogs (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]


Saturno

Saturnoren sateliteak
Pan · Dafne · Atlas · Prometeo · Pandora · Epimeteo · Jano · Mimas · Methone · Pallene · Entzelado · Telesto · Tetis · Kalipso · Helena · Dione · Polideuzes · Rea · Titan · Hiperion · Japeto · Kiviuq · Ijiraq · Febe · Paaliaq · Skathi · Albiorix · Erriapo · Siarnaq · Tarvos · Mundilfari · Narvi · Suttungr ·
Saturnoren eraztunak
A · B · C · D · F · G · Encke banaketa · Cassini banaketa

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Saturno&oldid=9388678"(e)tik eskuratuta