Satelite natural

Eguzki-sistemako ilargi nagusiak, Lurrarekin erkatuak

Satelitea beste objektu baten inguruan grabitatzen ari den gorputza da. Normalean, planeta baten inguruan biratzen diren astroak izendatzeko erabiltzen da. Satelite naturalak denboraren poderioz unibertsoaren handitasunean beste gorputz batzuen topaketetatik sortuak dira. Izarren inguruko orbitan dabiltzan sateliteei planeta deritze; adibidez, Lurra. Planeten inguruan orbitan dabiltzanei, berriz, satelite deritze, nahiz eta ilargi ere deitzen zaien, Lurraren sateliteari erreferentzia eginez.

Eguzki-sisteman diren planeta guztiek, Merkuriok eta Artizarrak izan ezik, satelite naturalak dituzte. Sateliteak eta planeta nanoak kontuan harturik, 174 satelite natural aurkitu dira eguzki-sisteman. Jupiter da satelite gehien duen planeta, 63 baititu aztertuak. Lurrak bakarra du: Ilargia; Martek 2 ditu; Saturnok, 62; Uranok, 27; Neptunok, 13; Pluton ez da benetako planeta, baina lau satelite ditu; Erisek, 1. Sateliteak elkarren oso desberdinak dira tamainaz; batzuek zenbait kilometroko diametroa baizik ez dute, hala nola Marteren eta Jupiterren zenbait satelite. Beste gutxi batzuk, ordea, Merkurio planeta baino handiagoak dira; esate baterako, Saturnoren Titan eta Jupiterren Ganimedes eta Kalisto. Sateliteen konposizioa ere era askotakoa izan daiteke; Ilargia, adibidez, harritsua da; Saturnoren Entzelado satelitea, berriz, gehienbat izotzez osatuta dago.

Eguzki-sistemako sateliteen sailkapena

Satelite baten mugimendua, argizagi nagusiaren inguruan.

Gure eguzki-sisteman sateliteak era honetan sailkatu daitezke:

• Artzain-sateliteak: Jupiter, Saturno, Urano edo Neptunoren eraztunen bat haien inguruan mantentzen dutenak.
• Troiar sateliteak: planeta batek eta satelite garrantzitsu batek Lagrangeren L₄ eta L₅ puntuetan beste sateliteak dituztenean.
• Satelite koorbitalak: translazioa orbita berean gauzatzen duten sateliteak dira. Troiar sateliteak ere koorbitalak dira, baina Saturnoren Jano eta Epimeteo sateliteak ere talde honetan sailka ditzakegu, izan ere, haien orbiten artean dagoen distantzia sateliteen diametroa baino txikiagoa da eta orbitak partekatzen dituzte.
• Asteroideen sateliteak: badira sateliteak dituzten asteroideak ere, adibidez, 243 Ida asteroideak Dactyl satelitea du. 2005eko abuztuaren 10ean bi satelite zituen asteroide baten aurkikuntza plazaratu zen, 87 Sylvia asteroidea zen, Romulus eta Remus sateliteak zituena. Romulus satelitea, aurkitu zen lehena, 2001eko otsailaren 18an atzeman zen W. M. Keck II teleskopioaren bidez, Mauna Kea behatokian. 18 kilometroko diametroa du eta haren orbita, Sylvia asteroidearengandik 1370 kilometrora burutzen duena, 87.6 orduren buruan betetzen da. Remus sateliteak aldiz, zazpi kilometroko diametroa du eta asteroidearengandik 710 kilometroko distantziara gauzatzen du bere orbita, hogeita hamahiru ordu behar ditu itzuli oso bat burutzeko.

Satelite guztiek haien orbita grabitatearen eraginez gauzatzen dutenez, argizagi nagusiaren mugimenduan ere eragiten dute. Fenomeno honi esker aurkitu ahal izan ditugu, hein handi batean, gure eguzki-sistematik at dauden planetak.

Sateliteen sateliteak

Reak eduki dezakeen eraztun-sistemaren irudikapen artistikoa.

Gaur arte, ez dira sateliteen sateliterik aurkitu, hau da, satelite natural baten inguruan orbitatzen duten satelite naturalik. Hala ere, badakigu argizagi nagusiaren itsasaldiaren indarrek ezegonkor egingo luketela aipatutako sistema, kasu gehienetan.

Haatik, Rea (Saturnoren satelite naturala) orbitatzen duen eraztun-sistema bat, ustez, atzemateak kalkuluak berrikustea ekarri du eta zientzialariek ebatzi dute, satelite horren inguruan orbitatzen duen argizagiak orbita egonkor bat edukiko lukeela. Horrez gain, ustezko eraztun horiek estuak izan beharko luketela pentsatzen da, artzain-sateliteetan gertatu ohi den moduan. Hala ere, Cassini zundak egindako argazkietan ez da lortu Rearen inguruan eraztunik bereiztea.

Japetok, Saturnoren satelite naturalak, antzina satelite bat eduki zuela ere proposatu da, honek haren ekuatoreko gandorra azalduko luke.

Satelite handiak

Irudi honetan Eguzki-sistemako satelite nagusiak ikusi daitezke, Plutonekin batera. Goian ezkerretik eskuinera, Ganimedes (Jupiter), Titan (Saturno) eta Kalisto (Jupiter) ditugu. Behean aldiz, ezkerretik eskuinera, Io (Jupiter), Ilargia, Europa (Jupiter), Triton (Neptuno) eta Pluton.

Ilargia Lurraren satelite natural bakarra da, eta haren inguruan grabitatzen du. Ilargiaren osaera, egitura berezia eta bilakaera geologikoa ezagutu direnetik, gaur egun satelitetzat ez baina planetatzat hartzeko joera dago, Merkuriorekin gertatzen den bezalaxe.

Kanpoaldeko planeten satelite handi gehienek izozturik eta kraterrez josirik dute azala. Io da salbuespena, Galileok aurkitutako Jupiterren lau sateliteetako bat, sufre ugariko sumendi egitura pila bat baitu, eta horren ondorio dira haren kolore biziak.

Sumendi jarduera bizia izan du satelite horrek inondik ere, beste planeta batzuen grabitazio eraginak sortua seguruenera.

Europak, Ganimedesek eta Kalistok, hiruek azala izoztua badute ere, oso azal mota desberdina dute, zeren Europaren azala, adibidez, oso distiratsua baita, milaka eta milaka kilometroko arrakalaz pitzatua eta ia-ia talka kraterrik gabea. Ganimedesen azala, berriz, askoz ere modu gehiagotakoa da; baditu gune ilun zabalak, kraterrez josiak, eta horien artean tarte argiagoak, hauek, krater kopuru murritzagoa dute. Kalisto satelitearen azala iluna da, ziur aski, nahasian silikato asko duen izotzez estalia eta kraterrez josi-josia; krater horien diametroak 100-150 kilometrokoak dira batez beste.

Titanen edo Saturnoren sateliterik handienaren (5.150 km-ko diametroa) azala ez da ikusten, nitrogeno molekularrezko atmosfera trinkoak estaltzen baitu erabat. Baliteke satelite honen ekuatore aldean metanozko ozeanoak izatea, eta poloak metano izoztuz estalita egotea.

Triton, Neptunoren satelite handiena (2.705 km-ko diametroa), 1989an ikusi ahal izan zen era garbian lehendabiziko aldiz, Voyager 2 zundari esker. Tritonen azal izoztua Eguzki-sistema osoko hotzena da, -236 °C. Baditu kraterrak, gutxi; faila ibar erraldoiak ditu, baditu nitrogeno likidozko aintzirak, oraindik zergatia azaldu ezin izan den barne-jarduera misteriotsu baten adierazle, ziurrenik. 3 km inguru lodiko atmosfera arin bat du, nitrogenoz eta metanoz osatua.

Satelite txikiak

Irudi honetan berriz, Plutonen sateliteak alderatu ditzakegu. Erdian, handiena, Pluton dugu, alboan Karonte duela. Bestalde, goian zein behean ageri diren bi satelite txikiak Nix eta Hidra izan daitezke.

Saturnoren satelite txikiak izotzezkoak dira, baina badute, ziur aski, haitzezko erdigunetxo bat. Azalean krater asko dituzte, meteoritoen talkek eginak. Horrelako morfologiarik ez duten sateliteek, ordea, kraterrik ez duten lekuetan alegia, oso egitura handiak dituzte, jatorri tektonikokoak ziur aski. Krater horien eragilea satelitearen barrenaldearen berotzea izan daiteke, hala bada, azaleko izotza hautsi eta barrenetik ateratako izotzari esker berrituak izan dira. Uranoren bost satelite txikiak izotzez eta silikatoz osaturik daude. Uranoren ekuatore planoan dute beren orbita, planeta horretatik 130.000-580.000 kilometrotara. Era askotako morfologia dute beren gainaldean.

Arielek, adibidez, meteorito talkek eragindako krater ugariekin batera, baditu barnea laua duten ibarrak ere, jatorri tektonikokoak ziur aski. Miranda, Uranoren sateliterik txikiena, forma irregularrekoa da, eta faila ertzak ageri zaizkio, hauek zenbait kilometroko garaiera dute.

Neptunoren eta Plutonen satelite txikiak ez dira Saturnorenak eta Uranorenak bezain ongi ezagutzen, ezta gutxiagorik ere.

Karonte, Plutonen satelitea, bitxia da guztiz; 1.200 kilometroko diametroa du; Plutonetik 19.000 kilometrotara dago, eta orbita oso makurtua du planeta haren ekuatore planoari dagokionez. Plutondik horren hurbil dagoelarik, nekez beha daiteke zehatz, eta horregatik oso gauza gutxi ezagutzen da haren ezaugarri fisikoen eta haren azalaren ezaugarrien inguruan.

Exoilargiak

Sakontzeko, irakurri: «Exoilargi»

Ziurtzat jotzen da gure eguzki-sistematik at dauden beste planetek ere sateliteak badituztela, baina gaur arte ez da haien existentzia frogatzerik izan. Azken hamarkadan zehar milaka exoplaneta aurkitu diren arren, ezin dugu esan exoilargirik aurkitu dela esan, hauek aurkitzeko oso zailak baitira. Ikerketa eta behaketa ugari abian dira ordea, adibidez, Hegoaldeko Queenslandgo Unibertsitateak (Australia) Kepler teleskopioak behatutako planeta-sistemen gune bizigarriak aztertzeari ekin dio, bertako planetek eduki litzaketen satelite edo exoilargien bila. Azterketa honek lehen fruituak eman eta exoilargi hauek, Lurraren besteko masa ere eduki lezaketela ondorioztatu du. Hori hala bada, gaur egun abian dauden proiektuak, teleskopio indartsuenen bidez, tamaina horretako exoilargiak atzemateko gai izan daitezke. Aipatu beharra dago, satelite batean biziak erraz iraun dezakeela baldin eta sateliteak behar besteko masa eta diametroa badu. Orbitatzen duen planetaren eremu magnetikoak satelitea babesteko gai izango litzakeenez, izarrak eta baita ere kosmoseko beste eragile batzuek, igorritako izpi kaltegarriak ez lirateke satelitearen lurrazalera iritsiko.

Esan beharra dago azken behaketei esker, zientzialariek exoilargiak izan ditzaketen zenbait planeta begiz jota dituztela, horren adibide dugu Kepler-1625b exoplaneta, Jupiterren tamainaren antzekoa duena. Planeta hau bere izarretik dagoen distantzia Lurra eta Eguzkia banatzen dituenaren berdina denez, hark eduki ditzakeen sateliteek bizi edukitzeko aukerak izango lituzkete. Kipping doktoreak ordea, argi-urtetara dauden satelite urrun horietan bizia dagoela ziurtatzea, oraingoz, amets bat dela dio, izan ere, ez bagara gai gure eguzki-sisteman bizia eduki dezaketen sateliteetara (Europa edo Entzelado, kasu) ailegatzeko, beste planeta-sistemetara iristea erabat ezinezkoa izan beharko luke.

Erreferentziak

• Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/27 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

Ikus, gainera

• Satelite artifizialak
• Jupiterren, Saturnoren eta Plutonen sateliteak
• Eguzki-sistema
• Neptunoz haraindiko objektuak

Kanpo estekak

• Datuak: Q2537
• Multimedia: Moons / Q2537