Емоција

Шеснаесет изрази на лице кои изразуваат човечки емоции - гравура во боја од авторот Џ. Пас, од 1821 година, според Шарл Лебрен

Емоциите се психички процеси што го изразуваат човековиот однос кон предметите, настаните и другите луѓе, но и неговиот однос кон самиот себе и кон сопствените постапки и доживувања. Емоциите ја определуваат и насочуваат човековата активност. Постои разлика меѓу поимите емоција и чувство. Емоциите се јавуваат и кај луѓето и кај животните, а чувствата се емоции што се јавуваат само кај луѓето. Тие се резултат од човековиот социјален живот.

Одлики на чувствата и емоциите

При појава на секое чувство и емоција во човекот се одвиваат голем број карактеристични промени: физиолошки, физички и промени во движењето.
1. Физиолошките промени се јавуваат во две фази; првата се нарекува фаза на емотивен шок (кога при ненадејно силно чувство ќе се стаписаме или занемеме), а втората се нарекува фаза на специфични промени (разлики кај различните емоции што се јавуваат во однос на физиолошките промени).
2. Физичките промени при емоциите се: карактеристични движења на телото, карактеристичен израз на лицето и карактеристични промени во говорот.
3. Промени во доживувањата се редовна придружна појава на емоциите и чувствата.

Проучувањето на емоциите низ историјата

За емоциите пишувал уште римскиот цар и филозоф Марко Аврелиј во делото „Размислувања“, напишано меѓу 171 и 173 година. Покрај него, и Зенон и Епикур се занимавала со анализа на емоциите кои ги нарекле афекти. Според Демокрит, „медицината ги лекува болестите на телото, а мудроста ја ослободува душата од емоциите“. Платон сметал дека треба да се ослободиме од човечката пречувствителност, а Аристотел сметал дека треба да ги самопроцениме емоциите. Имено, проценката на емоциите зависи од конкретната ситуација; на пример, некој може да ни се смее во знак на симпатија, додека друг во знак на иронија или сарказам. Бидејќи емоциите најчесто се јавуваат при допирот на нашите внатрешни интереси со надворешниот свет, античките филозофи советувале да ја контролираме токму таа реакција и да ги контролираме емоциите. Фридрих II, кралот на Сицилија, Ерусалим и Германија, покрај другото, е познат по суровиот експеримент кој го покажал значењето на емоциите за животот на човекот. Имено, тој најмил неколку доилки кои биле задолжени да се грижат за основните животни потреби на група бебиња (доење и хигиена), но им забранил да им зборуваат и да им покажат каква и да било емоција. Експериментот го надгледувал еден монах, кој ги запишувал однесувањето и развојот на доенчињата. Резултатот од експериментот биле застрашувачки, зашто сите бебиња умреле поради недостигот од топлина, љубов и говор.

Видови чувства

Постојат многу видови чувства и, за полесно разбирање, се прават обиди за нивно категоризирање според одредени критериуми.

Критериум — Каква важност имаат чувствата во животот на човекот

Според овој критериум, чувствата можат да бидат примарни и секундарни. Примарни се оние чувства што се универзални за човековиот вид и што се биолошки важни за неговиот опстанок. Тоа се основните човекови вродени чувства (страв, тага, гнев, радост…). Секундарни се оние чувства што се создаваат по пат на учење. Тие претставуваат сложени комбинации од основните чувства и се нарекуваат сложени чувства (љубов, љубомора, пријателство…).

Примарни или основни чувства

Стравот е секогаш непријатен и проследен со напнатост, грижа и вознемиреност. Изворот може да биде во надворешната средина и од внатрешната то ест во човекот. Гневот е најчесто предизвикан од ситуации во кои се јавува пречка при остварувањето на некоја намера. Радоста е секогаш пријатна емоција. Радоста се јавува кога човекот успева да ја реализира целта што многу и упорно ја посакувал. Тагата е непријатна емоција. Се јавува кога човек ќе изгуби некого или нешто што му било многу блиско, кое многу го ценел и кон кое многу се стремел.

Разликуваме две фази на емоците. Првата е фаза на шок, а втората е хронична фаза. Фазата на шок е акутна фаза, таа претставува некој вид психички удар, во неа не знаеме за каква емоција се работи, зашто во оваа фаза сите емоции се слични. Втората, хроничната фаза трае подолго време и дури во неа емоцијата го добива својот квалитет така што знаеме за каков вид на емоција се работи. Првата фаза или емоционалниот шок се манифестира во извесна обезглавеност, зачуденост. Интелектуална блокада. Некоја непријатна вест предизвикува емоционален шок. Во таква состојба интелектуалниот живот се сведува на минимум, некои поединци паѓаат во несвест, вниманието целосно е отсутно. Некои филозофи и писатели зборуваат за големите последици на емоционалниот шок. Така, Кант зборува за «слепило на афектот», Шекспир за «заматување на афектот» а некои за «кратко лудило». При сведочење во судот, тие лица не се секаваат речиси ништо од тоа што се случувало во состојбата на емоционалниот шок. Емоционалниот шок го придружуваат силни моторни појави. Тие се состојат во различни движења со мимики, со гестикулации, со викања. Тие се слични кај сите видови емоции, бидејќи сите движења во оваа фаза се неадаптибилни, во шокот нозете се сечат), не може да се разбере нивната смисла. Субјектот спаѓа на пониско ниво на однесување (во гневот се покажуваат заби). Во хроничната фаза, емоцијата го добива својот квалитет, и тука знеме за која емоција се работи — за бес, за жалост итн. Тука нема збрка ниту пак застој во мислите, ниту расфрлени моторни реакци, субјектите не паѓаат во несвест. Се враќа присебноста и со неа интелектуалните способности. Во периодот на преминот од емоционалниот шок кон хроничната фаза, во зависност од степенот на изразеност на емоцијата можеме да разликуваме кај секоја емоција, пасивен и активен вид.

Радост - пасивен вид — човекот покажува извесно блаженство, смиреност, неподвижен е, како да е «тепан со радоста», постои извесна интелектуална и моторна инерција. Активен вид — човекот е многу активен, многу подвижен, скока, вика, многу зборува, пее, многу брзо мисли итн.

Гнев - пасивен вид — човекот сам се јади, ги стега тупаниците (ама в џеб), интелектуалниот живот е сведен на неколку навредливи зборови. Активен вид — човекот врши разновидни физички движења кои имаат тенденција за нешто да урне, да скрши итн. На интелектуален план е активен, но пред сè псовката му е во устата.

Страв - пасивен вид —човекот е прикован, нозете му се отсечени, се тресе, го обвива ладна пот. Во духовен поглед, тој е инхибиран, мислите му се сопрени. Активен вид — човекот бега, ги совладува пречките, идеите доагаат брзо.

Секундарни или сложени чувства

Сложените чувства се нарекуваат и социјални чувства. Најпознати чувства се моралните, интелектуалните и естетските. Морални чувства се оние што го изградуваат човековиот однос кон нормите и правилата на однесување што владеат во дадената општествена средина. Најважни морални чувства се: хуманизам, колективизам, патриотизам итн. Интелектуални чувства се оние што човекот ги развива во процесот на умствената дејност (заинтересираност, љубопитност, критичност, сомневање). Естетски чувства се оние што се јавуваат во активноста на човекот при доживувањето на нешто особено убаво.

Критериум — Каков е интензитетот и траењето на чувствата?

Сопред тоа колку се интензивни и колку траат, чувствата можат да бидат: расположенија, афекти, страсти и сентименти.

• Расположенијата се чувства со слаб интензитет.
• Афектите се случни чувства со кратко траење. Се одликува со губење контрола.
• Страстите се чувства со голем интензитет и долго траење. Ја изразуваат човековата емотивна приврзаност кон нешто и нејзините интереси. Можат да бидат позитивни (страст кон литература, музика, уметност) и негативни (страст кон коцкање, алкохол, пушење).
• Сентиментите се трајни, многу сложени и научени чувства.

Критериум — Каква манифестна активност ги придржува чувствата?

1. чувства што предизвикуваат желба да пристапиме кон објектот
2. чувства што предизвикуваат желба да отстапиме
3. чувства што предизвикуваат желба да се спротивставиме.

Критериум — Како се насочени чувствата?

1. насочени кон себе (гордост, срам)
2. насочени кон други луѓе (љубов, љубомора, завист)

Други поделби на чувствата

Во делото „Пофалба на глупоста“, Еразмо Ротердамски разликува два вида чувства: едните се претежно од материјална природа (допир, слух, вид, мирис), а другите се пооддалечени од телото (сеќавање, разум, волја). Исто така, некои чувства се поврзани со телесните уживања: глад, желба за спиење, гнев, суета, завист, сексуален нагон итн. Понатаму, некои чувства се наоѓаат во средината меѓу материјалното и духовното, како што се: љубовта кон татковината, нежноста кон децата и кон родителите, верноста кон пријателите итн.

Развој на чувствата

Од големиот број чувства што ги поседува човекот, едни се создаваат по пат на наследство и созревање, а други по пат на учење во текот на социјализација.

Емотивна зрелост и емотивни нарушувања

Човекот има можност да постигне емотивна зрелост кога неговите чувства нормално се развиваат во текот на неговиот живот. Одлики:
1. Соодветност на чувствата – тажниот настан предизвикува тага
2. Контрола на чувствата – зрелиот човек управува со чувствата
3. Богатство на чувствата – поседува многу чувства

Контрола на чувствата

За да го сочува своето ментално и физичко здравје, човекот треба да научи како да ги контролира чувствата.

1. Соочување со чувството – за да може да управува со чувствата, човекот мора и да признае дека постојат. Кога младиот човек ќе се вцрви, мора за тоа да е свесен и да ја бара причината
2. Одбегнување ситуации што предизвикуваат силна емоција – човек да не се изложува на ситуации кои се непријатни за него.
3. Ангажирање со активност – вишокот енергија треба да се насочи или искористи за полезна активност.
4. Оптимизам и хумор – човек се брани од непријатните чувства со откривање на ведрата и смешна страна на непријатниот настан (секое зло има свое добро).
5. Физичка релаксација – вежбите доведуваат до чувствена релаксација (јога, медитација)

Емоциите како тема во уметноста и во популарната култура

Емоциите се јавуваат како тема во делата од уметноста и популарната култура.

Емоциите како тема во книжевноста

• „Чувство“ - суфиска приказна.
• „Три најголеми таги“ (српски: Три највеће туге) - српска народна песна.
• „Радост и жалост“ - српска народна песна.
• „Од љубов до омраза“ - песна на македонската поетеса Ана Бунтеска од 2015 година.
• „Дожд од испишана тага“ - песна на македонската поетеса Ана Бунтеска од 2016 година.
• „Теорема на тагата“ - песна на рускиот поет Владимир Бурич.
• „Среќа“ - поетска збирка на францускиот поет Пол Верлен од 1891 година.
• „Среќа“ - кус расказ на македонскиот писател Драган Георгиевски од 2013 година.
• „Господарка на тагата“ — песна на македонската поетеса Јованка Денкова.
• „Омраза“ (хрватски: Mržnja) - песна на хрватскиот писател Мирослав Крлежа.
• „Сега сум среќен!“ (руски: Я счастлив!) - песна на рускиот поет Владимир Мајаковски од 1929 година.
• „Тага“ (руски: Горе) - песна на Владимир Мајаковски од 1920 година.
• „Среќа“ (српски: Sreća) - песна на Десанка Максимовиќ.
• „Тага“ - драма на македонскиот писател Сашо Огненовски од 2012 година.
• „Криза на среќата“ - песна на италијанскиот писател и режисер Пјер Паоло Пазолини.
• „Срам“ - песна на францускиот поет Артур Рембо.
• „Емотивен кич“ — краток расказ на македонската писателка Оливера Ќорвезироска од 2021 година.
• „Омраза“ - песна на полската поетеса Вислава Шимборска.
• „За радоста и маката“ - поетска збирка на македонскиот поет Ацо Шопов од 1952 година.

Емоциите како тема во филмот

• „Емоционална математика“ - канадски филм во режија на Паоло Барзман.
• „Срам“ (Shame) - британски филм од 2011 година во режија на Стив Меквин.
• „Срам“ (шведски: Skammen) - шведски филм од 1968 година, во режија на Ингмар Бергман.

Емоциите како тема во популарната музика

• „Рецепт за омраза“ (Recipe for hate) - албум на американската хард-кор група Бед релиџн (Bad Religion).
• „Омраза“ (англиски: Hate) — песна на американската хард-кор група Gang Green од 1986 година
• „Твоите емоции“ (англиски: Your Emotions) — песна на американската панк-рок група Дед Кенедис (Dead Kennedys) од 1980 година.
• „Двојно среќен“ (англиски: Double Happy) - песна на новозеландската рок-група Сплит енз (Split enz) од 1980 година.
• „Бранови на стравот“ (англиски: Waves of Fear) - песна на американскиот рок-музичар Лу Рид од 1982 година.
• „Вистински емоционална девојка“ (англиски: Real Emotional Girl) - песна на американскиот музичар Ренди Њумен (Randy Newman) од 1983 година.
• „Покажи малку емоција“ (англиски: Show Some Emotion) - песна на австралиската рок-група Худу Гурус (Hoodoo Gurus) од 1985 година.
• „Се надевам дека сега си среќна“ (англиски: I Hope You're Happy Now) - песна на англискиот рок-музичар група Елвис Костело од 1986 година.
• „Еден вид омраза“ (англиски: Some Kinda Hate) - песна на американската панк-рок група Мисфитс (The Misfits).
• „Непредизвикана омраза (англиски: Unchallenged Hate) — песна на британската хард-кор група „Напалм дет“ (Napalm Death) од 1988 година.
• „Под маската на среќата“ (Under The Mask Of Happiness) - песна на американскиот рок-музичар Греам Паркер (Graham Parker) од 1988 година.
• „Страв од црна планета“ (Fear Of A Black Planet) - песна на американската рап-група Паблик енеми (Public Enemy) од 1990 година.
• „Среќен“ (Happy) - песна на американскиот пејач Фарел Вилијамс.
• „(Дали си) Среќен?“ ((Are You) Happy?) - песна на американската хард-кор група Реган Јут (Reagan Youth).