Antigo Réxime

A Bastilla, fortaleza do rei en París usada como cárcere, era considerada como símbolo do Antigo Réxime polos seus inimigos, e a súa toma como o inicio da Revolución que levou ao Novo Réxime (1789). Os seus cascallos acabarían sendo obxecto dun comercio parecido ao que douscentos anos máis tarde tiveron os do muro de Berlín.

O Antigo Réxime (Ancien Régime en francés) é o termo utilizado polos revolucionarios franceses para se referir aos tempos anteriores ao inicio da Revolución francesa de 1789 (a monarquía absoluta de Lois XVI) e que pasou a denominar a organización social e política da Europa moderna, onde se fraguou a ruptura definitiva do feudalismo.

As súas principais características eran a monarquía absoluta baseada no dereito divino do rei, no cumio da pirámide social, e unha división social ríxida en tres estamentos: a aristocracia, o clero e o Terceiro Estado.

Todo isto pode aplicarse como equivalente a unha época que, practicamente, coincidiría co que se coñece como Idade Moderna.

Orixe do termo

Aínda que a súa utilización é contemporánea á Revolución, a maior responsabilidade da súa fixación no ámbito literario perténcelle a Alexis de Tocqueville, autor do ensaio l'Ancien Régime et la Révolution (O Antigo Réxime e a Revolución (en galego)). Nese texto indica precisamente que "a Revolución francesa bautizou o que abolía" (La Révolution française a baptisé ce qu'elle a aboli); Tocqueville dotou o concepto dunha confusa capacidade de oposición do Antigo Réxime fronte ao período medieval, que se fixo común na historiografía durante os séculos XIX e primeira metade do XX e que historiadores posteriores discutiron (especialmente François Furet).

Desde o punto de vista dos reaccionarios inimigos da revolución, o termo Antigo Réxime foi reivindicado cun punto de nostalxia, seguindo o tópico literario do paraíso perdido (ou o manriqueño calquera tempo pasado foi mellor). Talleyrand chegou a dicir que "os que non coñeceron o Antigo Réxime nunca poderán saber o que era a dozura do vivir" (ceux qui n'ont pas connu l'Ancien Régime ne pourront jamais savoir ce qu'était la douceur de vivre).

A aplicación do termo ás estruturas económicas e sociais atribúese a Ernest Labrousse, e foi difundido pola contemporánea Escola de Annales, con grande aceptación en España a través de hispanistas como Pierre Vilar ou Bartolomeu Bennassar. A súa utilización con este sentido, que non era usual antes, fíxose habitual polos autores do terceiro cuarto do século XX, como Antonio Domínguez Ortiz, Gonzalo Anes ou Miguel Artola, que terminaron por fixar o concepto na historiografía española. A aplicación do termo á historia das institucións españolas é moi anterior, pero parece que tamén se orixinou por influencia francesa, como é o caso da obra do hispanista do final do XIX Georges Desdevises Du Dézert, recollida por Antonio Rodríguez Vila en 1897.

Definición

Mapa de Europa de Herman Moll (1703). As cores utilizadas polo cartógrafo non designan entidades políticas existentes, senón máis ben o recordo das antigas divisións xeográficas de época romana (Galia, Italia, Xermania (Roma)), xunto con outras que si son efectivas (Imperios Turco e Ruso, Confederación Helvética, Reinos de Portugal, Suecia ou Polonia).

Usando o vocabulario do materialismo histórico, o Antigo Réxime definiríase como unha formación económico social, é dicir, a combinación peculiar de modos de produción e relacións sociais para un ámbito espazo-temporal máis ou menos amplo, que constrúe a súa adecuada superestrutura política e que se xustifica pola súa correspondente ideoloxía. Para a súa localización en tempo e espazo pódense restrinxir a tres os requisitos que un "aspirante" debía cumprir para alcanzar tal denominación.

• 1º sistema económico: en transición do feudalismo ao capitalismo;
• 2º relacións sociais: determinadas pola oposición entre a sociedade estamental e unha burguesía que non pode acceder ao papel de clase dominante que ocupan os estamentos privilexiados;
• 3º sistema político: monarquía absoluta ou, como pouco, monarquía autoritaria. A tensión fundamental neste ámbito é a que se produce entre a centralización do poder e o respecto dos privilexios de todo tipo (persoais, estamentais e territoriais), que mantiñan unha gran multiplicidade de xurisdicións e foros.

Extensión

Recreación moderna que presenta as efectivas divisións políticas despois do Tratado de Westfalia (1648), que pecha a guerra dos Trinta Anos cun novo equilibrio europeo sobre o nacente concepto de relacións internacionais en pé de igualdade.

O concepto de Antigo Réxime pode aplicarse con propiedade aos reinos da Europa occidental que tenden a definirse como estados-nación desde final da Idade Media. O primeiro exemplo foi, sen dúbida, Portugal. No final do século XV só podemos engadir Francia, Inglaterra e a Monarquía Hispánica. Inglaterra superará o concepto ao longo dos séculos XVI e XVII. Os demais, durante a crise do Antigo Réxime (1751-1848). Para o resto de Europa o concepto é de uso problemático (ver apartado outros países europeos neste mesmo artigo). Para o resto do mundo, unicamente América, durante o período que foi colonizada polas potencias europeas, podería (forzando moito o concepto) considerarse en algo semellante ao modelo vixente nas súas metrópoles. A Independencia americana coincide co final do Antigo Réxime; de feito, contribúe decisivamente a el. Os outros continentes son colonizados posteriormente, xa na época industrial ou Novo Réxime. O caso do Xapón representa unha formación económica social que, dalgún xeito, mostra semellanzas coas occidentais, polo que algúns autores lle aplicaron o concepto de feudalismo ou o de monarquía absoluta (non tanto o Antigo Réxime), e sería esa similitude (fronte á diferenza da China, un imperio hidráulico) xunto coa non submisión colonial, o que explicaría a posibilidade do seu acceso acelerado á modernidade na Era Meiji.Entre outros, Perry Anderson e Kohachiro Takahasi trataron o tema durante os debates historiográficos entre historiadores materialistas de mediados do século XX.

A imposibilidade de retrotraer o concepto a entidades políticas dun período anterior, ata en Europa, vén do feito de que as formas políticas medievais eran de carácter feudal, dependentes nalgunha medida do Imperio ou do Papado, ou ben eran algunha forma de cidade estado; doutra banda, o nacente capitalismo era aínda algo completamente marxinal, e a sociedade estamental (xa definida) aínda non producira os seus mecanismos e institucións finais. En ningún caso responden aos requirimentos propostos.

A duración temporal do Antigo Réxime coincidiría co que chamamos Idade Moderna: do século XV ao XVIII. Isto é válido tanto para Francia (desde o fin da guerra dos Cen Anos ata a Revolución francesa) como para España (de 1492 a 1808). No entanto, algún autor, como Arno Mayer, argumenta a persistencia de trazos propios do Antigo Réxime na Europa de final do século XIX e ata a primeira guerra mundial.

O modelo francés

Artigo principal: Antigo Réxime en Francia.

A reconciliación de Henrique III e Henrique de Navarra, por Rubens (1628). Un episodio da guerra dos tres Henriques, que terminou gañando o de Navarra, futuro Henrique IV de Francia.

O Antigo Réxime tomado como modelo desenvolveuse en Francia ao emerxer a monarquía francesa da dinastía Valois do seu enfrontamento con Inglaterra na guerra dos Cen Anos, marxinando a rival casa de Borgoña e sometendo a maior parte dos "estados nobiliarios" máis ou menos turbulentos (Normandía, Provenza...). A volta da sede pontificia de Aviñón a Roma tras a resolución do Cisma de Occidente supuxo unha diminución do control que chegara a alcanzar a monarquía francesa sobre a Igrexa, e Italia pasará a ser o principal taboleiro de xogo na disputa da hexemonía europea. Nese contexto Lois XI sería un bo exemplo de rei autoritario para o século XV. Francisco I, na primeira metade do XVI, non conseguiu prevalecer sobre o seu inimigo Carlos V, nin nas guerras europeas nin na expansión colonial, pero conseguiu asentar un poder interior indiscutible. O turbulento período que levará os seus sucesores ás guerras de relixión da segunda metade do século XVI terminará co breve pero decisivo reinado de Henrique IV que inaugura a dinastía dos Borbón. No reinado de Lois XIII e a minoría de idade de Lois XIV, validos como Richelieu e Mazzarino irán habilmente concentrando o poder real no medio dunha complicada conxuntura europea e interior (Guerra dos Trinta Anos e Fronda). Non se alcanzará acabar con este modelo ata a monarquía absoluta de Lois XIV, que puido facerse chamar o rei Sol.

Identificado, polo menos en teoría, o interese do Estado, o do Pobo e o do Rei, avánzase na construción dun mercado de dimensións nacionais, co apoio dun imperio colonial (que sofre grandes altibaixos ao albur das continuas guerras); modernízase a administración e os impostos (a gabela, a tallación) todo o que os privilexios estamentais ou territoriais permiten; conséguese a imposición do catolicismo (revogación do Edicto de Nantes) e o control da Igrexa (galicanismo); ou se prestixia o francés como a lingua común (e a culta de Europa, en substitución do latín) e o vehículo dunha puxante cultura (Molière, Racine, Corneille) que destrona ao Século de Ouro español, institucionalizada na Académie Française.

No entanto, a acumulación de contradicións entre a pechada sociedade estamental e a puxanza da burguesía levou á Revolución Francesa de 1789, que foi modelo das demais revolucións burguesas que transformaron os sistemas políticos europeos en monarquías constitucionais ao longo do século XIX ou repúblicas no horizonte da primeira guerra mundial.

O caso español

Artigo principal: Institucións españolas do Antigo Réxime.

O esmoleiro, de Murillo. A cómoda posición da Monarquía Católica da España do Antigo Réxime, recibindo inmensas rendas de América que gasta nas guerras de Europa e nos luxos da corte, lonxe de buscar a modernización e o cambio social, valora a pobreza pola súa positiva dimensión teolóxica.

O papel dos Reis Católicos foi decisivo. Os Habsburgo e os Borbóns van prolongando con variacións un sistema político entre a monarquía autoritaria e a monarquía absoluta, que se sustenta nun sistema económico e social ancorado no predominio dos estamentos privilexiados (nobreza e clero) e unhas cidades parasitarias da renda feudal e do Imperio ultramarino que non albergaban unha burguesía similar á francesa.

O éxito é indubidable, e avantaxou ao da monarquía francesa durante o século XVI: conséguese un conxunto territorial sen comparación (Filipe II puido dicir "nos meus dominios non se pon o sol") que, aínda que pouco cohesionado, pode ser eficazmente gobernado desde un centro localizable en Castela tras a Guerra das Comunidades (1521) e a elección de Madrid como capital política (1561); de Castela drénanse unha fabulosa cantidade de recursos impositivos (alcabalas, regalías, servizos dunhas Cortes comprensivas, Quinto real das remesas metálicas americanas) que se gastan na política europea que identifica os intereses da Monarquía Católica cos da causa do catolicismo. O éxito queda confirmado pola propia Lenda negra, explicada tanto pola realidade do cruel dominio sobre América (da que os propios colonizadores foron conscientes: polémica dos naturais), a represión da disidencia (á que se forzaba á asimilación, a expulsión ou a fogueira: conversos, mouriscos; ou as máis minoritarias condutas consideradas "contranaturais", a bruxaría e os mínimos focos de protestantes) e a impotencia dos seus inimigos, resignados a combater con propaganda antiespañola á potencia hexemónica (o paralelismo co antiamericanismo do século XX é claro). O control interior queda garantido por unha crecente burocracia (réxime polisinodial dos Consellos) que se implanta territorialmente a través dos vicerreis, (nos reinos) e os corrixidores (nas cidades). O control dos estamentos privilexiados lógrase pola submisión do clero (padroado rexio, reformas de Cisneros) e a nobreza, afeita a pór e quitar reis nas guerras civís castelás da Baixa Idade Media, das que a Guerra das Comunidades son o último episodio; o rei convértese en Gran Maestre das Ordes Militares (desde Fernando o Católico), implica á aristocracia na súa política de nomeamentos (institución da grandeza de España con Carlos V), e deixa claro que, en troco de exercer sen inxerencias, o poder político garántelles o poder social e económico (institución do morgado, leis de Toro). Os esmoucamentos de torreóns (que sofre ata Gonzalo Fernández de Córdoba, o Gran Capitán ao que se pediron as famosas contas da súa xestión en Italia) son unha clara mensaxe simbólica. Os postos burocráticos son unha boa bandeirola de enganche para a baixa nobreza e a burguesía. Na falta dunha policía digna de tal nome (a Santa Irmandade non pasou de ser un corpo militar), dispúñase da rede informativa e represiva da Inquisición (de cuxa submisión ao poder real é proba a súa utilización nalgún destacado caso, como o de Antonio Pérez).

Escultura ecuestre en bronce de Filipe IV, deseñada por Velázquez e esculpida por Pietro Tacca con asesoramento científico de Galileo. O sábado 9 de abril de 1677 alguén colocou un pasquín na Casa da Panadería da Praza Maior de Madrid que dicía A que veu o señor don Juan?: A baixar o cabalo e subir o pan, referíndose ao valido Xoán Xosé de Austria, que (ademais do do pan) fixera trasladar a estatua da fachada de Palacio ata o Bo Retiro. Hoxe a estatua pode verse na Praza de Oriente de Madrid.

O fracaso quedou claro coa decadencia. O brillo cultural do Século de Ouro non ocultaba que a economía, estimulada pola Revolución dos prezos do século XVI entra en declive no XVII, século de crise xeral que empuxará ao despoboamento en particular á Europa do Sur, moito máis a España, e máis aínda ao ata entón centro decisivo castelán. As solucións políticas (desorde monetaria, reformas fiscais repetitivas) non conseguiron máis que agravar a situación, e os intentos máis vigorosos de centralización (Unión de Armas do Conde-Duque de Olivares) precipitaron a crise de 1640.

O cambio de dinastía de 1700 (Filipe V de Borbón) produciu o encanamento do sistema cara a un absolutismo con características similares ao francés, que produce intentos benintencionados pero sempre errados: a racionalización fiscal como o Catastro de Ensenada, reformas ilustradas como as do Marqués de Esquilache (expulsado do poder polo Motín que leva o seu nome tras unha liberalización do prezo do trigo, ata entón sometido a taxa) ou o expediente da lei Agraria, eternamente tramitado, que pretendía resolver a fame de terra dos campesiños. A revolución francesa truncou as expectativas do reformismo.

O Antigo Réxime perdura brevemente no século XIX ata a Guerra da Independencia Española, cando, ao promulgarse a Constitución de 1812 en Cádiz abriuse o proceso de constitucionalismo. Por outra banda, o termo Antigo Réxime tivo o mesmo significado que en Francia, a pesar de que o final de devandito réxime non foi tan drástico como o francés. Após os anos de ocupación francesa e a derrota de Napoleón na Guerra da Independencia Española, produciuse a restauración absolutista, o que provocou a involución da política española ao Antigo Réxime durante a maior parte do reinado de Fernando VII. A súa sombra continuou presente durante o segundo terzo do XIX coas Guerras Carlistas, a pesar da sucesión de textos constitucionais, a chegada de liberais máis ou menos moderados ao goberno, case sempre tras pronunciamentos militares e de iniciarse unha modesta industrialización. A revolución de 1868 co derrocamento da Raíña Isabel II non pechou definitivamente a tentación involucionista, pero xa nun contexto completamente diferente: a Restauración de Afonso XII ou as Ditaduras de Miguel Primo de Rivera ou Franco, por moito que recuperase esta última a nostalxia do Imperio, teñen outra definición.

Véxase tamén: Historia de España, Monarquía Católica, Lenda negra e Capital (política).

O caso de Galicia

Véxase tamén: Historia de Galicia.

O historiador Francisco Carballo fala de catro fases económicas en Galicia durante o Antigo Réxime:^{[Cómpre referencia]}

• 1ª fase, 1500-1580: Leve expansión, beneficiada pola abertura comercial a América (desde 1529 concédese o dereito comercial con América a Baiona e á Coruña), cun sistema agrario encadrábel nos sistemas europeos coetáneos e cunha Galicia comercial na costa e nas vías fluviais.
• 2ª fase, 1580-1630: Contracción, debida a cuestións monetarias, a causas climáticas, á perda do dereito comercial con América (retirado en 1753 por presións de Sevilla) e aos saqueos de Drake (na Coruña e Vigo) e dos piratas berberiscos (en Cangas).
• 3ª fase, 1631-1753: Expansión constante, desacelerada durante as guerras de independencia de Portugal e tamén no século XVIII. Galicia exporta cereais, ademais están os campesiños en auxe ao seren artesáns e comerciantes ao mesmo tempo.
• 4ª fase, 1753-1813: Preocupante recesión, debido ao descenso da produción agraria (aínda que parcialmente compensada polo auxe comercial a partir de 1764), á suba de prezos e descenso dos salarios reais, á emigración e ás guerras de Carlos IV.

Esta universidade, dotada dun número reducido de cátedras durante o reinado de Filipe II, vai gañando novas cátedras co tempo e no XVIII ten Artes, Teoloxía, Canons, Medicina, Leis, Anatomía e Matemáticas. A lingua das aulas universitarias era o latín, despois sumáselle tamén o castelán, mais sen acceder o galego. A dita Universidade dependía do Arcebispo e do Cabido, até secularizarse no XVIII. O certo foi que os xesuítas buscaban unha universidade propia en Monterrei e Monforte (non o conseguindo), e algo similar facían os monxes nalgúns mosteiros e os mendicantes dominicos, e sucedeu que houbo máis intelectuais dos centros monásticos e conventuais que da propia Universidade durante o Antigo Réxime.

A incorporación de novos cultivos vidos de América, o millo contra 1630, e máis serodiamente a pataca (tubérculo que se estenderá por toda Galicia a partir de 1770 en substitución das castañas, que antes se comían diariamente), produce unha fonda transformación agrícola, debido a que estes cultivos se adaptaron moi ben e melloraron a alimentación da poboación. Consecuencia directa será unha explosión demográfica precoz. A poboación galega duplicouse entre mediados do século XVI e a metade do século XVIII. O modelo demográfico galego resulta ser enormemente orixinal, con permanencia no tempo das fases alcistas. Deste xeito, a mediados do século XVIII Galicia terá 44 habitantes por quilómetro cadrado fronte aos 18 de Castela.

Outros países europeos

Como mostraba o mapa do comezo, a situación espacial de Europa era dunha extraordinaria complexidade, que non eliminaron nin os tratados de Westfalia (Münster e Osnabrück, 1648), nin os posteriores de Utrecht e Rastadt (1714). O que si produciron foi unha clara modernización das relacións internacionais, nun sentido pragmático que esquecía as fantasías medievais (herdanza do Dominium mundi) e o fundamentalismo relixioso aínda vixentes no século XVI. En 1648 os Habsburgo de Madrid resígnanse á independencia das Provincias Unidas e recoñecerán pouco despois a de Portugal, pero continúan controlando debilmente Italia e Flandres, ademais dun inmenso imperio americano cuxa xestión é cada vez máis problemática. Polonia expándese ao leste e sur. A ameazadora proximidade do imperio turco continuará ata o cerco de Viena de 1683. As monarquías escandinavas continúan dominando o Báltico, aínda que abandonarán os asuntos centroeuropeos aos esnaquizados principados alemáns, principais vítimas da Crise do século XVII, entre cuxas ruínas destaca o nacente reino de Prusia; xa libres de calquera inxerencia do Emperador (Habsburgo de Viena) que concentrará o seu interese nos seus estados patrimoniais de Austria. Francia, cun Lois XIV en minoría de idade que segue a guerra contra España ao mesmo tempo que sae dos seus problemas internos da Fronda, controla temporalmente Cataluña ata o tratado dos Pireneos, que a dividirá. Inglaterra, mergullada na guerra civil, parece un pigmeo territorial que nin sequera controla Escocia ou Irlanda (teoricamente comparten a persoa do mesmo rei, e debátense na simultánea guerra dos tres reinos); pero será o xigante do futuro, ao saírse do modelo do Antigo Réxime.

A raíña Cristina de Suecia, por Sébastien Bourdon (1653). Protagonizou un soado episodio co seu traslado aos Estados Papais logo da súa abdicación, onde foi acollida polo Papa, en previsión dun triunfo da Contrarreforma no norte de Europa que nunca se chegou a producir. A interpretación da súa vida foi obxecto de moitas especulacións, e máis que ser mostra da condición común da muller no Antigo Réxime, o é de excepcionalidade.

O tratado de Utrecht, ademais de sancionar o papel de Inglaterra como potencia, proporcionará a Austria os territorios europeos españois e iniciará a alianza franco-española (Pactos de Familia) que caracterizará as relacións internacionais ata 1789.

Para a maior parte da Idade Moderna en Inglaterra ou Holanda o termo Antigo Réxime non é aplicable dado que desde o século XVI ou XVII están no Novo Réxime económica, social e politicamente (ata tal punto non ve descontinuidade coa Idade Contemporánea, que a historiografía anglosaxoa chama Modern History ao período desde a Idade Media ata o presente).

En canto a como encaixar cada unha das pezas do resto deste crebacabezas europeo no concepto Antigo Réxime, xa se advertía ao comezo que, exceptuando Francia, Portugal e España, para o resto de Europa o termo é pouco significativo: na dividida Italia pódese identificar co dominio dos Habsburgo (desde a batalla de Pavia ata a Unificación). En Centroeuropa, a descomposición do Sacro Imperio, o ascenso dos Habsburgo, a Reforma protestante, a guerra dos Trinta Anos, e o xurdimento de Prusia foron debuxando e esvaecendo un panorama que non se aclarou ata a unificación Alemá, xa na Idade Contemporánea e con distintos criterios. Os países escandinavos desenvolveron monarquías nacionais desde a Idade Media, aínda que a definición da súa personalidade definitiva non chegou ata o século XX. A súa evolución económica e social foi de certo xeito similar á de Europa Occidental, intervindo nos procesos intelectuais clave (Renacemento, Reforma, Ilustración) e implicándose nos conflitos europeos, especialmente na guerra dos Trinta Anos en que foron decisivos. Polonia, non presenciará a formación da monarquía forte que intentou a dinastía Jogalia, senón unha república nobiliaria (que xogou ata a política de Europa Occidental coa elección dun rei Valois). Nos Balcáns o dominio turco (desde a toma de Constantinopla ata as guerras balcánicas de final do XIX) e en Rusia a época tsarista (de Iván o Terrible ata a Revolución Rusa de 1917) cobren a dimensión temporal, pero non a caracterización proposta: son vastos imperios que non poden medirse cos criterios da dinámica económica, social ou política do Antigo Réxime de Europa Occidental.

Características

Pieter Brueghel o Novo: O censo de Belén ou O pagamento do décimo (1566), un tema relixioso camuflado nunha escena costumista, ambientada no cru inverno do norte de Europa.

Pieter Brueghel o Vello, pai do anterior, píntanos como Os segadores, no verán, confíanse aos ritmos anuais que repiten procesos de longa duración. A vida humana sométese a eles coa mesma fatalidade que ao pagamento dos impostos.

Economía e demografía

A propiedade da terra, principal factor de produción, estaba sometida a vinculacións que incluían os morgados en poder da nobreza, as mans mortas en poder do clero e as terras comunais dos concellos. A natureza compartida deste tipo de propiedade, cun propósito de permanencia no tempo, facía que non se podía dispor libremente dela, co que a existencia dun mercado libre de terras era imposible.

O mesmo podería dicirse do mercado libre para os outros dous factores de produción: nin capital (sospeitoso de representar unha forma de riqueza non compatible co modo de vida nobre ou clerical, e aínda lonxe da acumulación necesaria para unha revolución industrial) nin traballo (impropio dos privilexiados, e considerado como unha maldición bíblica) véndense libremente no mercado como mercadorías suxeitas ao libre xogo da oferta e demanda.

O crecemento do tamaño das cidades (só unhas poucas: París, Londres, Sevilla, Madrid, Roma, Nápoles, Istambul, superan os cen mil habitantes), a pesar de funcionar como sumidoiros demográficos e de recursos de todo tipo, contribuíu decisivamente á transición do feudalismo ao capitalismo (o papel de Londres foi fundamental para a creación dun mercado nacional, o de París, intermedio; o de Madrid, un relativo fracaso). Pero non facía esquecer que seguía a época preindustrial, e a ocupación da inmensa maioría da poboación, a das omnipresentes zonas rurais, seguían sendo actividades agropecuarias de produtividade e rendementos baxísimos, cuxas técnicas evolucionaban moi amodo (a longa duración braudeliana), condenando á dependencia dos ciclos naturais e as periódicas crises de subsistencia repetidas ciclicamente, coincidindo cos meses maiores previos ás colleitas, cando o trigo estaba máis caro. Non é casualidade que esas conxunturas xerasen movementos de descontento coñecidos como motíns de subsistencia, que nalgúns casos podían ter repercusións políticas (Motín dos gatos, Motín de Esquilache, ou a propia Revolución Francesa) ou no peor dos casos a fame negra que levaban a crises demográficas (a coñecida como trampa malthusiana). De feito, é habitual en demografía falar dun Antigo Réxime demográfico, que se caracterizaba por altas taxas de natalidade e mortalidade, escaso crecemento natural que se contrarrestaba polos anos de mortalidade catastrófica, elevada fecundidade (requirida con afán polas familias titulares de explotacións agrícolas), compensada co celibato (a nupcialidade, en idades moi precoces que ás veces se atrasaba, non afectaba a totalidade da poboación) e a moi baixa esperanza de vida.

A Casa do Peso de Medina del Campo onde se gardaban os pesos e medidas oficiais para garantir os intercambios comerciais nas súas famosas feiras.

O comercio estaba controlado polos gremios e as asociacións gremiais, que controlaban a calidade e cantidade de produción que se realizaba todo o tempo. A aspiración a controlar a vida económica pretendía que só aqueles que pertencesen a un gremio ou tivesen autorización real podían dedicarse á fabricación e distribución de produtos, desde o máis rico dos obrigados do abasto ao máis miserable carniceiro. A misión de controlar a fidelidade do comercio era unha responsabilidade da autoridade desde tempos antigos (a mensa ponderaria do foro romano). No Antigo Réxime español dependía de institucións como o Repeso ou o Fiel Almotacén, controladas polos concellos (ou a Sala de Alcaldes na corte), que vixiaban a correcta aplicación das medidas nos intercambios, sobre todo os do comercio alimentario, o máis sensible para a paz pública. A dispersión metrolóxica (non coincidían as medidas de cada localidade) intentouse remediar co prestixio dalgunhas medidas locais, como a vara de Burgos, pero foi preciso agardar ao final do Antigo Réxime, cos traballos científicos de conformación do Sistema Métrico Decimal. Considerábase idóneo o acceso cos menores intermediarios posibles do produtor ao consumidor, e a revenda e todo tipo de especulación co prezo intentaba prohibirse, ata con sancións relixiosas (pecado-delito de usura) o cal non quere dicir que se conseguise sempre, como demostra a práctica da vida cotiá no mercado. Semellante pretensión non se irá materializando con eficacia ata a conformación do estado burgués liberal do Novo Réxime, como explica Michel Foucault. A apertura do mundo aos europeos coa Era dos descubrimentos trae como consecuencia a primeira economía-mundo. As compañías privilexiadas tomaban o control monopolístico de rutas e produtos (o cacao de Caracas primeiro para os Fugger, e logo para a Compañía Guipuscoana; o abastecemento de Madrid para os Cinco Gremios Maiores de Madrid...). As primeiras e máis eficaces foron as holandesas (WIC (West-Indische Compagnie) e VOC (Verenigde Oostindische Compagnie)), seguidas polas inglesas (Compañía Británica das Indias Orientais e Merchants Adventurers, que se basea nunha guilda anterior). Ambas as nacións (a través da bolsa de Ámsterdan e a de Londres) encabezan o nacente capitalismo comercial tras o saqueo de Antwerpen, que ata entón era a encargada de drenar cara ao norte de Europa os recursos americanos extraídos a través da monopolística Casa de Contratación de Sevilla ou o porto de Lisboa.

Barrière Saint-Martin, proxecto do visionario arquitecto Claude Nicolas Ledoux (1788). As aduanas interiores, os dereitos de pontados, rexistros e portados, como este, que controlaría o acceso dos produtos a París en vésperas da Revolución Francesa, eran características do Antigo Réxime.

A industria estaba entorpecida con excesivas regulamentacións e impostos. Existían aduanas internas; os pesos e medidas variaban segundo as rexións; algúns artigos, en especial os cereais (verdadeira base da pobre alimentación da maior parte da poboación), eran sometidos a unha obsesiva política de proteccionismo paternalista, co que ou ben debían consumirse no lugar de produción, ou ben estaban sometidos a taxa, ou de calquera modo facían imposible a seguridade da subministración; para outros aplicabanse dereitos de aduana (non só exteriores senón interiores aos estados) que en moitos casos anulaban o intercambio.

Non existe, polo tanto, liberdade económica nin competencia, xa que todo estaba controlado ora polos gremios, polas Corporacións ou polo propio Estado que, por veces, funcionaba como axente económico el mesmo: reais manufacturas como as de armamento (a Real Fábrica de Artillaría da Cavada), ou de bens suntuarios (a Real Fábrica de Tapices, de Porcelana do Bo Retiro, de Cristal da Granxa) e as regalías ou os estancos de sal, tabaco (a Real Fábrica de Tabacos de Sevilla e a de Madrid), augardente e naipes. O mercantilismo nas súas variadas formas, metalismo, bullonismo, colbertismo, é a doutrina económica que xustifica a política económica dominante: o proteccionismo. Na maior parte das ocasións, consegue o contrario do que pretende. Nin o poder nin os teóricos da época dispón de instrumentos fiables de análise económica, e tampouco comprenden o funcionamento do sistema económico (que non é nin o do inexistente mercado libre nin o da autarquía aldeá medieval). Fisiocracia e libre comercio ou liberalismo económico aparecen no século XVIII como propostas alternativas que van abríndose camiño nunha conxuntura de transformación do sistema.

Sociedade

Frei Martín de Biscaia repartindo pan aos pobres, de Francisco de Zurbarán (1639), Mosteiro de Guadalupe. A sopa boba dos conventos xustificaba socialmente tanto a estes como a forma de vida de pícaros e esmoleiros. Ningún deses grupos tería cabida nunha sociedade que respondese ao criterio burgués da ética do traballo.

Outra das características principais do Antigo Réxime é a organización da sociedade en tres estamentos definidos desde o nacemento: dous estamentos privilexiados: nobreza (laica) e o clero (que na súa parte alta correspondía aos fillos segundoxénitos das familias nobres) estaban por encima do resto das persoas: o Terceiro Estado ou o Común (os campesiños, inmensa maioría da poboación, e os burgueses, comerciantes ou artesáns). Os dereitos das persoas non eran igualitarios, senón que, legalmente, os nobres laicos e eclesiásticos tiñan unha serie de privilexios que non tiñan os peiteiros. Aínda que os estamentos son pechados, non son impermeables, e é posible o paso dun non privilexiado a unha situación de privilexio, por ennobrecemento ou pola entrada no clero.

O papel que a exclaustración das ordes relixiosas, coa consecuente desamortización e o fin do celibato do clero secular, tivo na Reforma protestante é unha das cuestións que fixo afastarse do Antigo Réxime aos países que optaron por ela. Son os países católicos do suroeste de Europa (e Polonia) os que presencian o triunfo da Contrarreforma, que significa en termos sociais o triunfo da sociedade estamental: a configuración piramidal do clero, os tres votos do clero regular, o celibato do clero secular, a xustificación da presenza económica das institucións relixiosas (chegouse a dicir, desde a postura liberal-burguesa, que a Igrexa, cos décimos e as mans mortas creaba a pobreza que xustificaba a súa existencia) e a súa presenza a todos os niveis da vida, pública e privada.

A interpretación historiográfica da natureza da sociedade estamental deu orixe a un notable debate entre os que, próximos ao materialismo histórico (escola de Annales, ou de Past and Present), utilizan o concepto de clase, e os que, desde unha posición institucionalista (e tamén próxima ao funcionalismo sociolóxico e antropolóxico das perspectivas emic fronte ás perspectivas etic), prefiren falar dunha sociedade de ordes. Así, Roland Mousnier identifica a honra, o status e o prestixio como marcadores sociais máis significativos que a riqueza. Segundo esta perspectiva, a sociedade dividíase verticalmente segundo os rangos sociais (relacións de patronaxe ou clientelismo entre patrón e cliente: maîtres-fidèles), e non horizontalmente segundo as clases.

En particular, as elites da sociedade do Antigo Réxime poden entenderse como unha clase privilexiada formada por unha nobreza e un clero identificados nos seus intereses económicos e interpenetrados polas estratexias de vinculación familiar de terras e cargos na Igrexa, a burocracia, o exército e a corte (segundo a interpretación materialista); ou ben un conxunto non homoxéneo de ordes como a nobreza de espada e a nobreza de toga (noblesse d'épée e noblesse de roube) máis diferentes entre si que co campesiñado ou a burguesía (segundo a interpretación institucionalista ou funcionalista).

O papel da burguesía foi tamén obxecto de profundas controversias, pois se nalgúns casos e períodos parece ser o apoio principal dos monarcas para aumentar o seu poder, nunha alianza mutuamente benéfica para a formación dun mercado nacional e en detrimento das feudais: nobreza e clero; noutros parece que a monarquía non é senón a superestrutura que exerce o poder en beneficio das tradicionais clases dominantes, e os burgueses elevados* só esperan a oportunidade para "traizoar" á súa clase e ennobrecerse, abandonando os oficios viles e mecánicos polas profesións e artes liberais, cando non dar o paso definitivo da compra de terras, o matrimonio desigual con nobres empobrecidos e o definitivo ennobrecemento, moitas veces por simple compra ante uns reis sempre faltos de diñeiro. Sexa por esa razón, sexa por cuestións económicas, como a ruína da industria castelá, incapaz de aproveitar a oportunidade do mercado americano que si beneficia ao norte de Europa, a debilidade ou fortaleza da burguesía marca a diferenza entre uns casos nacionais e outros.

Temeridade de Martincho na praza de Zaragoza, gravado da serie Tauromaquia de Goya (1815).

O mesmo podería dicirse do campesiñado: liberado da servidume en Europa Occidental desde a Baixa Idade Media (mentres que en Europa Oriental caía nela) pode atopar no Antigo Réxime unha oportunidade de participar do excedente produtivo cos señores que haberían de extraelo totalmente mediante coerción extraeconómica, segundo predí o modelo marxista. Ata que punto é posible ou non isto determinará a posibilidade de que xurda a figura do labrego rico (o orgulloso Pedro Crespo d´O Alcalde de Zalamea de Calderón de la Barca ou Camacho o rico do Don Quixote da Mancha de Cervantes) que poida comezar unha acumulación primaria de capital no campo. En todo caso, a famosa resposta do "vilán" Pedro Crespo ao "linaxudo" don Lope:

Ao rei a facenda e a vida

hase dar, pero a honra

é patrimonio da alma,

e a alma só é de Deus.

recórdanos, polo provocadora, que os campesiños non podían aspirar á mesma clase de honra que os nobres: non é para estes a honradez burguesa de ser fiable nos negocios, senón a opinión ou fama que ninguén puidese cuestionar da continuidade do sangue, garantida pola castidade das mulleres da familia (e que o propio Calderón encargouse de codificar en dramóns como A secreto agravio, secreta vinganza). Bastaba ser fillo de algo (fidalgo), provir dunha esclarecida estirpe, se é posible vir de godos. Polo menos os campesiños, sobre todo na metade norte da Península Ibérica (dalgún modo parecido aos ingleses libres de nacemento, que non teñen equivalente no campesiñado francés) participaban orgullosos na categoría de cristián vello, que lles puña imaxinariamente a maior altura que moitos nobres aos que o Tizón da nobreza infamaba por ter ascendencia cristiá nova. Mentres que o abismo social que separaba a orgullosa nobreza francesa dos humildes plebeos era considerado algo natural, e garantía da distinción das elites (aínda que creou tamén un enorme resentimento que explica a violencia revolucionaria), era un lugar común no século XVIII que os viaxeiros estranxeiros se asombrasen da ousadía da plebe británica, que parecía ter dereito a de berrar e empurrar a calquera, sen reparar en rangos, cando se cruzaba con el pola rúa. En España, o casticismo da aristocracia, que imitaba a vestimenta e a cultura popular dos simpáticos (por exemplo, a tauromaquia), non era un síntoma de igualdade, senón unha arma de loita social e ideolóxica contra os modernizadores afrancesados. A pesar da oposición da maior parte dos ilustrados, o público taurino é unha mostra interclasista que goza dunha politicamente inofensiva capacidade de decisión democrática no premio ao toureiro, e da posibilidade de identificación co encumbramento* individual dun personaxe proveniente das baixas capas sociais, como posteriormente ocorrerá co deporte. A función social é clara, e non nova: o entretemento amortece os conflitos (o Panem et circensis romano, expresión parafraseada na expresión galega Pan e Circo) e proporciona cohesión social e identidade. Posteriormente, cando o adxectivo perdera a súa carga revolucionaria, cuñouse o termo Festa Nacional para se referir aos touros.

Véxase tamén: Estamento, Privilexio, Clero, Nobreza, Burguesía, Campesiño e Cristián novo.

Sistema político

As distintas partes do territorio francés, máis compacto que a Monarquía Católica pero igualmente difuso en cuestións de soberanía.

O Imperio europeo de Carlos V foi a máxima expresión tanto de acumulación de poder como de diseminación territorial. En distintas cores, a herdanza da súa avoa materna, Isabel a Católica (azul), do seu avó materno, Fernando o Católico (laranxa), da súa avoa paterna, María de Borgoña (morado), e do seu avó paterno Maximiliano de Habsburgo (verde). O territorio de Milán non é herdado, senón conquistado en disputa con Francia, aínda que teoricamente tributario do Sacro Imperio, que obtivo por elección. Non se debe esquecer os territorios extraeuropeos que están en proceso de descubrimento e conquista.

Artigo principal: Monarquías autoritarias.

As monarquías autoritarias que acumulanbán o poder político que a nobreza tiña na Idade Media basean o seu poder nuns mecanismos como o exército, constituído por mercenarios que o rei contrataba, aínda que en caso de guerra eran recrutados os civís de xeito forzoso para a defensa do país. O fin das mesnadas medievais controladas pola nobreza dá a este estamento unha nova función, non de poder militar senón económico e social, e a súa posición na Corte xunto ao rei daralle a súa medida de poder político.

Para o aumento do seu poder, na Baixa Idade Media, as cidades libres (illas no océano feudal) representaron un apoio para os reis contra os privilexiados. Delas obtén os recursos en forma de impostos das actividades mercantís, mentres que a maior parte da riqueza, as propiedades rurais dos privilexiados, non esta suxeita a imposición. Unha vez asentado o poder real, o rei procuraba restrinxir as funcións dos representantes das cidades, sexan burguesía, patriciado urbano ou como se lles queira cualificar. Case nunca convocaba ás Cortes e, cando o facía, reservábase sempre o dereito de tomar a decisión final. As Cortes estaban constituídas por representantes dos tres estamentos (nobreza, clero e terceiro estado), pero no caso de Castela (pois as dos reinos da coroa de Aragón reuníanse por separado) só se convocaba aos representantes das cidades, e para aprobar impostos. Cando as institucións representativas alcanzan protagonismo (Parlamento inglés no século XVII, Estados Xerais en 1789), o modelo rompese.

O titular da Coroa ten nas súas mans todos os poderes (executivo, lexislativo e xudicial), aínda que na práctica tiña que utilizar unha enorme burocracia e designaba uns representantes aos que encarga o goberno no seu nome, secretarios, ministros ou no caso español, un valido.

A descontinuidade territorial e a confusión de xurisdicións era máis a norma que a excepción das entidades políticas, tanto estatais como infraestatais. As fronteiras eran cambiantes e inseguras, e había multitude de enclaves, exclaves, territorios de foro especial, e ata con soberanía compartida (Andorra) ou alterna (Illa dos Faisáns, e facerías do Pireneo navarro). Cando Filipe II quiso facerse unha idea clara das súas posesións, non recorría aos mapas da biblioteca do Mosteiro do Escorial, que lle mostrarían un confuso crebacabezas, senón ás Relacións Topográficas (un esforzo protoestatístico só comparable ao Catastro de Ensenada dous séculos posterior) ou ás vistas que encargou tomar a Anton Van der Wyngaerde. O soño das fronteiras naturais (a Francia do Rin aos Pireneos que retrospectivamente parece na súa misión histórica) é máis unha idea do nacionalismo do século XIX, como o Manifest Destiny (destino manifesto (en galego)) que levou Estados Unidos ao Pacífico.

Artigo principal: Monarquía absoluta.

A execución de María Estuardo (1587), raíña de Escocia.

A partir do século XVII pode falarse da presenza dunha monarquía absoluta que ten a soberanía do Estado. Esta monarquía xustificábase sobre o suposto da procedencia divina do poder, de quen o recibe sen intermediarios (por exemplo, a nación ou o pobo). O rei só ten que se xustificar diante os ollos de Deus. O exemplo máis acabado é a Francia do Rei Sol, Lois XIV, que atopou o seu mellor teórico en Bossuet.

O rei declaraba a guerra e facía a paz; comandaba os exércitos; determinaba os gastos e fixaba os impostos; nomeaba e destituía os funcionarios e dirixía a administración enteira. As provincias eran administradas polos intendentes, con poder absoluto e arbitrario.

O rei facía as leis, que eran a expresión da súa vontade persoal, pois aínda que debía ter en conta as "costumes fundamentais do reino", tales costumes eran contraditorios e imprecisos, e sería difícil definilas claramente. Os seus súbditos non tiñan propiamente ningún dereito exercible ou exixible ante o Estado (que non ten entre as súas funcións garantir dereitos, como si terá o Estado de dereito), aínda que si unha difusa constelación de dereitos, liberdades e privilexios, non universais senón diferentes segundo a condición individual, familiar, corporativa ou territorial de cada un, e un conxunto igualmente difuso de deberes co rei, cuxa capacidade de esixirlles o seu cumprimento era máis ampla en teoría que na práctica.

Ademais, o rei dirixía a administración de xustiza, pois esta ditábase no seu nome e por funcionarios que el designaba. Usábase a tortura xudicial para lograr a confesión dos acusados, a quen se xulgaba en segredo e aos que se aplicaban cruentas penas corporais (as marcas con ferros candentes, a picota, o látego) incluíndo unha ampla panoplia de tipos de penas de morte axeitadas á categoría do reo ou do delito (decapitación con distintas armas, degolamento, enforcamento, fogueira, desmembramento...). O suplicio de Ravaillac, asasino de Henrique IV de Francia, pasa por ser un dos máis truculentos. A homoxeneización da pena capital foi unha peculiar conquista da Revolución, que igualou as condicións comezando literalmente pola cabeza (a guillotina). En España cumpriu a mesma función o garrote (que, aínda sendo igual para todos, podíase graduar en vil e nobre segundo o aparato que lle rodeaba). O fusilamento parece que tamén foi unha macabra modernización, aplicado sobre todo no exército.

A liberdade individual estaba ameazada constantemente pola policía, que podía prender a calquera cunha simple orde do rei, a "carta selada" (lettre de cachet (en francés)). Non se explicitaba a causa da detención, senón que simplemente se indicaba que "tal era a vontade do rei" (car tel est mon bon plaisir). Existía a censura previa, que exercía fundamentalmente a autoridade eclesiástica (o nihil obstat). Non se concedía a liberdade de conciencia ou liberdade relixiosa, senón que se aplicaba o principio cuius rexio eius religio (o rei impón a relixión ao súbdito) da Dieta de Augsburgo.

Carlos I de Inglaterra, aquí magníficamente retratado co máximo de decorum rexio por Antón Van Dyck, foi decapitado en 1640, incapaz de crear unha monarquía absoluta sobre unha sociedade burguesa

Voltaire con Frederico II en Sanssouci, por Adolph von Menzel (1850).

A monarquía francesa dos Borbón, desde a instauración desta dinastía, foi habilmente afianzándose no poder a partir dunha débil situación, tanto no exterior (hexemonía española) como no interior, en boa parte pola división relixiosa non resolta polas guerras de relixión. Henrique IV, antigo protestante, finalizounas co Edicto de Nantes, que convertía ás prazas de seguridade hugonotes nun estado dentro do estado; as rexencias nas minorías de idade de Lois XIII e Lois XIV e a personalidade dos validos ou ministros (Richelieu, Mazarino, Colbert), conseguiron facer de Francia a final de século a principal potencia de Europa. Simultaneamente a Monarquía Hispánica entra na profunda decadencia á que contribuíron tanto as políticas acomodaticias e corruptas do Duque de Lerma (valido de Filipe III), como as agresivas e de reputación do Conde-Duque de Olivares (valido de Filipe IV), que ao forzar os inestables equilibrios territoriais co seu intento de Unión de Armas, provocou a crise de 1640 e chegou a un paso de acabar de feito co Imperio español. O absolutismo non chegará a España ata os Decretos de Nueva Planta, despois de que Filipe V de Borbón gañe a guerra de sucesión (1715) tanto aos seus inimigos europeos como aos que dentro da Península Ibérica (especialmente Valencia e Cataluña) aspiraban a continuar cun Habsburgo máis respectuoso cos foros territoriais.

A incapacidade de formar monarquías absolutas noutros reinos pode exemplificarse co caso inglés, onde os Tudor, monarquía autoritaria que mantivo o equilibrio co Parlamento mentres se producían os cambios sociais da Reforma, deron paso aos Estuardo, que na pugna por aumentar o seu poder, perderon literalmente a cabeza.

O exposto con anterioridade, e ao que tenderían máis ou menos os diferentes casos, é o que podería considerarse o modelo ideal de absolutismo. Era moi relativo ata que punto os monarcas chamados absolutos podían exercer un poder semellante, e ata é planteable se nin sequera terían a pretensión de organizar a vida pública en toda a súa extensión, xa que se deixaban enormes espazos en que o poder se exerce por multiplos intermediarios (os "estados" nobiliarios, a poderosísima xurisdición eclesiástica, os territorios forais, e todo tipo de corporacións, como os concellos, os gremios, as Universidades...). A capacidade de decisión dos reis estaba minada polo déficit crónico de recursos financeiros, que axiña que como se reciben (e aínda antes) son gastados no exército e o suntuoso luxo da corte (enormemente necesario para manter o prestixio da monarquía e a fidelidade da nobreza, atraída ao seu servizo).

Artigo principal: Despotismo ilustrado.

No século XVIII prodúcese unha variante do absolutismo, o despotismo ilustrado, en que un rei absoluto exerce o seu poder, de forma paternalista, baixo o lema "todo para o pobo pero sen o pobo", pero segue posuíndo a soberanía do Estado, non é necesaria unha Constitución, a vontade do rei é a lei. Máis que nas pouco atractivas personalidades de Lois XV ou Lois XVI, o exotismo dos franceses buscaba o modelo do monarca ideal fóra das súas fronteiras; algún tan lonxe como Montesquieu, coas súas Cartas persas.

En España, fixo o propio José de Cadalso coas súas Cartas marruecas. No entanto, adoita convirse en que mostras deste tipo de monarquía serían as de Carlos III en Nápoles e España, a de Xosé I de Portugal (co seu ministro, o marqués de Pombal) a de Xosé II en Austria, a de Frederico o Grande de Prusia, e con distancia ao modelo, a da tsarina Catarina a Grande de Rusia. A amizade (por impropio que sexa este nome para unha relación tan desigual) de ilustrados con fama de solventes, como Voltaire, con algún destes reis, non debe facer esquecer que, como dicía Johann Baptist Geich: o sabio quentándose no seu braseiro non é precisamente ao que debe temer nin o monarca nin a estrutura da que é cúspide.

Pensamento, cultura e arte

O ser humano, centro da reflexión intelectual

A creación do home No teito da Capela Sistina O Xuízo Final Michelangelo, en A creación do home (esquerda, teito da Capela Sistina, 1510), parece querer pasar a testemuña do teocentrismo medieval ao antropocentrismo humanista, antes de que a Reforma e a Contrarreforma pechen o paso á Utopía. Pola contra, O Xuízo Final (dereita, do mesmo autor, no mesmo edificio, pero na parede do altar, entre 1535 e 1541), abre o camiño do manierismo, presentando a un Cristo irado, nunha contorna máis pesimista, tras o Saqueo de Roma, cando Italia xa está no Antigo Réxime, definido nesta contorna como o predominio dos Habsburgo. Os seus espidos serán posteriormente arrombados polo xiro moral do Concilio de Trento.

As relacións entre o que en termos materialistas chámase "superestructura ideolóxica" e as partes máis básicas da estrutura económico-social, son de moi delicado encaixe e non suscitan moito consenso.

O predominio da Igrexa no pensamento, a educación e a cultura segue sendo abafador e, como na Idade Media, segue sendo a principal xustificación da orde política e social e non está separada do Estado (por máis que manteñan unha relación conflitiva, como proba o regalismo, con distinta forza en Francia e España). No entanto, en canto ao seu papel ideolóxico, desde o Humanismo e o Renacemento, o Antropocentrismo sucede ao Teocentrismo como constante nas concepcións culturais. O erasmismo e as súas vicisitudes en España son unha boa mostra das dificultades que atopaba o pensamento avanzado ata gozando da protección real, e non foi o único nin o máis soado, como proban os casos, perseguidos pola Inquisición, do profesor e poeta Frei Luis de León, do arcebispo Bartolomé de Carranza, ou do intendente Pablo de Olavide. O clima en Francia non era máis permisivo, como proban os casos en que se viu envolvido Voltaire. A Europa protestante tendeu a ser máis tolerante, sen descoñecer a represión, como probou Miguel Servet.

A Universidade, que fora unha institución puxante e en desenvolvemento durante a Baixa Idade Media, coa escolástica, experimentará un período de afastamento da vangarda científica e cultural, que pasa a outros ámbitos (as academias, as sociedades científicas), ata o século XIX. Como excepción, como en tantas outras cousas, na Monarquía Hispánica as universidades (Salamanca e Alcalá na Península e as de nova creación en América) atravesan unha idade de ouro (Biblia políglota complutense, escola de Salamanca, neoescolástica) respondendo o claro papel social: fornecer cadros á burocracia e o clero e elevar ou manter a condición social dunha nobreza triunfante e unha burguesía acomodaticia e claudicante en canto á súa capacidade desvinculante da formación económico social. O máximo brillo quizais o alcanzaron como consecuencia dos debates xustificativos da colonización americana coñecidos como leis de Burgos e Xunta de Valladolid. Este último realizado na Universidade de Valladolid acolleu o famoso debate entre Bartolomé de las Casas e Juan Ginés de Sepúlveda sobre a polémica dos naturais e as Leis de Indias (1550-1551). En 1527 esta universidade tamén fora sede da conferencia que cuestionou o erasmismo.

• 
  A Sorbona, universidade de París, nun gravado do século XVII. Era a máis prestixiosa do mundo católico. Outras tamén eran moi destacadas, como Lovaina, Coímbra ou as españolas. Oxford e Cambridge quedaban no ámbito do anglicanismo.
• 
  Clase de esgrima na universidade de Nuremberg, gravado de 1725. As universidades do Antigo Réxime non foron precisamente o centro da revolución científica, que utilizou outros ámbitos máis propicios á innovación.
• 
  O Colexio de España en Boloña, prestixioso centro de estudos xurídicos onde acudían estudantes españois.
• 
  Universidade de Salamanca, a máis prestixiosa das españolas. Máis que pola súa contribución ao aumento do saber (ancorado no neoescolasticismo), déronlle fama as espectaculares disputas entre estudantes e ordes relixiosas que controlaban os distintos colexios. Os intentos ilustrados por reformala (Meléndez Valdés) foron inútiles.
• 
  Universidade de Alcalá de Henares, refundada por Cisneros, chegou a gozar dun espectacular florecemento. Personaxes imprescindibles da cultura española como San Ignacio de Loyola, Quevedo ou Jovellanos asistiron a ela. Após a desamortización trasladouse para Madrid, co que a cidade pasou a ser un fantasmal escenario de conventos e cuarteis, ata a súa segunda refundación nos anos setenta do século XX.
• 
  A casa da primeira imprenta en México. A actividade intelectual da América española foi moi notable desde o comezo da súa colonización.
• 
  Fachada da Universidade de Valladolid, institución que acolleu o famoso debate entre Bartolomé de las Casas e Juan Ginés de Sepúlveda sobre a polémica dos naturais e as Leis de Indias (1550-1551), ou a conferencia que cuestionou o erasmismo (1527).

Que, en cambio, fosen Italia e Flandres, emporios da burguesía baixomedieval unidos polas rutas mercantís do oeste europeo, as que destaquen en ambos os movementos culturais (Humanismo e Renacemento), non debe ser casualidade. As monarquías nacionais máis adecuadas ao modelo Antigo Réxime séguenos por difusión, e ata impulsados pola oportunidade de lexitimación que o mecenado da vangarda artística e intelectual, e os programas arquitectónicos, proporcionan ás puxantes monarquías. Clero e nobreza non quedan atrás por emulación. O papel social do artista evoluciona desde o anonimato gremial da Idade Media ata a pseudodivinización de Rafael. A academización e profesionalización terminarán levando á independencia do artista, con maior ou menor auréola bohemia, que pode confiar nun mercado para a súa produción, liberado dos encargos, nun proceso que non se completa ata o século XIX.

Tras a ruptura e recolocación que supuxo a Reforma protestante e a Contrarreforma Católica, Manierismo e Barroco foron sucesivamente os estilos artísticos que se difunden desde Italia a toda Europa desde mediados do XVI e XVII. Con maior ou menor medida intensidade ao servizo da ideoloxía e das clases dominantes, aínda que tamén haberá arte burguesa alí onde a burguesía o é, como Holanda.

Tras a crise da conciencia europea de final do século XVII, que abre o camiño á Ciencia Moderna que segue o paradigma newtoniano e ao enciclopedismo; no século XVIII a cultura debátese entre o mantemento do monopolio da Igrexa, e os principios do Sapere aude kantiano que representa a Ilustración. Do aletargamento cultural da España da primeira metade do XVIII pode ser mostra que o catedrático de matemáticas da Universidade de Salamanca sexa un personaxe tan extravaxante como o visionario Diego de Torres Villarroel. Predomina o illamento (cando non a ignorancia) das correntes europeas, fóra dos novatores ou figuras illadas como Feijoo ou o Marqués de Mondéjar. Os intentos de modernización ilustrados son importantes nas últimas décadas do século, impulsados por Carlos III de España e Carlos IV, e difundíronse a América, que pasa a ser "redescuberta" intelectualmente (medicións de Jorge Juan e Antonio de Ulloa, expedicións naturalistas de Cavanilles e Humboldt, e o primeiro programa médico moderno, que foi a vacinación contra as vexigas) xusto no momento en que internamente está xurdindo a conciencia americana que levará ao movemento emancipador.

O Barroco tardío e o Rococó son os estilos artísticos de comezos do XVIII, aínda mantendo a ideoloxía dominante das clases privilexiadas; Neoclasicismo e o Prerromanticismo os do seu final, abertos á nova realidade.

Ademais do triunfo da estética racionalista e a técnica academicista, desprestixiadora dos excesos sensoriais barrocos, o Neoclasicismo vese impulsado polo descubrimento das ruínas de Pompeia e a súa difusión por toda Europa (ao que contribuíu a moda do Grand Tour, ou nacente turismo aristocrático), que coincide no tempo con acontecementos intelectuais disolventes para o Antigo Réxime: o inicio da publicación da Encyclopédie (1751) ou as volterianas reflexións sobre o terremoto de Lisboa (1755); a moda en Europa e América é atopar as sobrias virtudes da Roma republicana (máis que a decadente imperial): é un bo exemplo a elección de Cincinato (o modelo de paterfamilias que abandonou os seus bois para acudir á chamada do servizo público como ditador temporal e que, terminada a duración do seu cargo, volve ao seu arado) para nomear a Cincinnati, unha cidade de nova creación nos nacentes Estados Unidos. Benjamin Franklin, embaixador en Francia, foi testemuña de como a decadente corte de Versalles acollía con simpatía á nacente República cunha mestura de condescendencia e admiración diante os que imaxina (e imaxinan a si mesmos) como unha mestura de bo salvaxe e Nova Roma.

Doutra banda, a estética prerromántica do Sturm und Drang, o taciturno modelo xuvenil do Werther de Goethe ou as Noites lúgubres de José Cadalso presaxian xa unha época convulsa, en que as contradicións insolubles da Ilustración, que non pode conciliar o Antigo Réxime coas emerxentes forzas da Revolución, resolveranse violentamente: o soño da razón produce monstros, como tan xenialmente expresou Goya.

Plenamente rococó O Baloizo de Fragonard (1767) presenta de forma cínica e acrítica -aínda que será ben aproveitada polos seus inimigos- a decadente e corrupta sociedade do Antigo Réxime, incapaz de superar as súas contradicións que imposibilitan o desenvolvemento das novas forzas sociais, produtivas e ideolóxicas. A mesma función podería verse nas novelas do Marqués de Sade. Totalmente oposta á obra anterior, a exposición pública (1784) do Xuramento dos Horacios de Jacques Louis David (que posteriormente se elevou como pintor da Revolución e de Napoleón), serviu non só de manifesto do Neoclasicismo, senón de implicación da arte no debate sociopolítico, ao ser interpretado como unha chamada ao compromiso na defensa da Nación -esa nova idea revolucionaria- en vésperas da Revolución francesa.

Véxase tamén

Bibliografía

• ANES, Gonzalo (1975). El Antiguo Régimen: Los Borbones. Madrid, Alianza Universidad. ISBN 84-206-2044-0. 
• ANES, Gonzalo (1988). Economía y sociedad en la Asturias del antiguo régimen. Barcelona, Ariel. ISBN 8434465612. 
• ANES, Gonzalo; TEDDE, Pedro; FONTANA, Josep y ARTOLA, Miguel (eds.) (1982). La economía española al final del antiguo régimen (4 vols.) I. Agricultura II. Manufacturas III. Comercio y Colonias IV. Instituciones. Madrid, Banco de España-Alianza Editorial. ISBN 84-. 
• ANDERSON, Perry (1979). El Estado absolutista. Madrid, Siglo XXI. ISBN 8432303623. 
• ARTOLA, Miguel (1983). Antiguo Régimen y revolución liberal. Barcelona, Ariel. ISBN 84-344-6512-4. 
• ASTON, Trevor (compilador) (1983). Crisis en Europa. Madrid, Alianza Universidad. ISBN 84-206-2359-8. 
• ATIENZA, Ignacio (1987). Aristocracia, poder y riqueza en la España moderna. La Casa de Osuna. Siglos XV-XIX. Madrid, Siglo XXI. ISBN 84-323-0601-0. 
• CORVISIER, André (1982). Historia Moderna. Barcelona, Labor. ISBN 84-335-1715-5. 
• DOMÍNGUEZ ORTIZ, Antonio (1973). El Antiguo Régimen: Los Reyes Católicos y los Austrias. Madrid, Alianza Universidad. ISBN 84-206-2042-4. 
• DOMÍNGUEZ ORTIZ, Antonio (1981). Sociedad y Estado en el siglo XVIII español. Barcelona, Ariel. ISBN 84-344-6509-4. 
• DOMÍNGUEZ ORTIZ, Antonio y otros (1981). Historia de España (volúmenes 6, 7 y 8): Carlos V y Felipe II; Esplendor y Decadencia; El Reformismo borbónico. Madrid, Historia 16. Depósito legal M. 12.869/76. 
• FERNÁNDEZ ÁLVAREZ, Manuel; AVILÉS FERNÁNDEZ, Miguel y ESPADAS BURGOS, Manuel (dirs.) (1986). Gran Historia Universal (volúmenes XIV al XVIII). Barcelona, Club Internacional del Libro. ISBN 84-7461-654-9. 
• HAUSER, Arnold (1998). Historia social de la literatura y el Arte. Barcelona, Debate. ISBN 84-8306-110-4. 
• ROMANO, Ruggiero y TENENTI, Alberto (1971). Los fundamentos del mundo moderno. Edad Media tardía, Renacimiento, Reforma. Madrid, Siglo XXI. Depósito Legal M. 23.301-1970. 

• SAAVEDRA, P. (1994). La vida cotidiana en la Galicia del Antiguo Régimen (en castelán). Crítica. ISBN 84-7423-672-X. 
• TOMÁS Y VALIENTE, Francisco (1982). Gobierno e instituciones en la España del Antiguo Régimen. Madrid : Alianza. ISBN 84-. 
• TUÑÓN DE LARA, Manuel (dir.) (1987). Historia de España (volúmenes 5 y 7): La Frustración de un imperio; Centralismo, Ilustración y Agonía del Antiguo Régimen. Barcelona, Labor. ISBN 84-335-9431-1. 
• WALLERSTEIN, Immanuel (1979). El moderno sistema mundial La agricultura capitalista y los orígenes de la economía-mundo europea en el siglo XVI. Madrid, Siglo XXI. ISBN 84-323-0342-9. 
• WALLERSTEIN, Immanuel (1984). El moderno sistema mundial II El mercantilismo y la consolidación de la economía-mundo europea, 1600-1750. Madrid, Siglo XXI. ISBN 84-323-0481-6. 

Outros artigos

• Revolución francesa.