Reis Católicos

Os Reis Católicos.

Isabel de Castela.

Os Reis Católicos foi a denominación que recibiron os reis Fernando II de Aragón e Isabel I de Castela, soberanos da Coroa de Castela (1474-1504) e da Coroa de Aragón (1479-1516).

Os Reis accederon ao trono de Castela trala Guerra de Sucesión castelá (1475-1479) contra os partidarios da princesa Xoana a Beltranexa, filla do rei Henrique IV de Castela. En 1479 Fernando herdou o trono de Aragón ao morrer o seu pai, o rei Xoán II de Aragón. Isabel e Fernando reinaron xuntos ata a morte dela en 1504. Entón Fernando quedou unicamente como rei de Aragón, pasando Castela á súa filla Xoana, alcumada "a Tola", e ao seu marido Filipe de Austria, alcumado "o Fermoso", Arquiduque de Austria, duque de Borgoña e conde de Flandres. Con todo Fernando non renunciou a controlar Castela e, tras morrer Felipe en 1506 e ser declarada Xoana incapaz, conseguiu ser nomeado rexente do reino ata a súa morte en 1516.

A historiografía española considera o reinado dos Reis Católicos como a transición da Idade Media á Idade Moderna. Co seu enlace matrimonial uníronse provisionalmente, na dinastía dos Trastámara, dúas coroas: a Coroa de Castela e a Coroa de Aragón dando nacemento ao Imperio Español e, apoiados polas cidades e a pequena nobreza, estableceron unha monarquía forte fronte ás apetencias de poder de eclesiásticos e nobres. Coa conquista do Reino de Granada, do Reino de Navarra, de Canarias, de Melilla e doutras prazas africanas conseguiron a unión da totalidade dos territorios que hoxe forman España –exceptuando Ceuta e Olivenza que entón pertencían a Portugal–; a unión caracterizouse por ser persoal, xa que se mantiveron as soberanías, normas e institucións propias de cada reino e coroa.

Os Reis estableceron unha política exterior común marcada polos enlaces matrimoniais con varias familias reais de Europa que resultaron na hexemonía dos Habsburgo durante os séculos XVI e XVII.

Por outra banda, o descubrimento de América, en 1492, modificou profundamente a historia mundial.

Matrimonio

A parella casou no Palacio dos Vivero de Valladolid o 19 de outubro de 1469, ela con 18 anos e el con 17, pasando a súa lúa de mel no Castelo de Fuensaldaña situado na actual provincia de Valladolid.

Como eran primos segundos, para que o seu matrimonio fose recoñecido pola Igrexa necesitaban unha dispensa do papa, que os seus partidarios solicitaron de xeito insistente a Paulo II. Como este se negou a outorgala, utilizaron unha bula falsa. Para algúns, o autor da falsificación foi Alfonso Carrillo de Acuña, arcebispo de Toledo, mentres que outros sosteñen que a debeu redactar o legado pontificio Antonio Veneris.

Política interior

Concordia de Segovia (15 de xaneiro de 1475) pola que os príncipes Fernando II de Aragón e Isabel I de Castela acordaron as competencias para o futuro goberno dos seus reinos. Conservada no Arquivo Xeneral de Simancas (España).

Cuádruplo ducado de (ouro), en cuxo anverso aparecen os bustos afrontados de Fernando e Isabel, cun 4, que expresa o valor, rodeados pola frase en latín: FERNANDVS:ET:HELISABET:REX:ET:REGINA ('Fernando e Isabel Rei e Raíña'). No reverso figura un escudo coas armas de Castela-León e Aragón-Sicilia, e Granada en punta, coroado e recollido pola aguia de San Xoán, cun acueduto como marca de fábrica de moeda e ao redor a lenda: SVB:VMBRA:ALARVMTVARUM:PROT. (Sub umbra alarum tuarum protege nos, 'Baixo a sombra das túas ás, protéxenos').

Loita polo trono

Artigo principal: Guerra de Sucesión Castelá.

A Guerra de Sucesión castelá foi o conflito bélico que se estendeu entre 1475 a 1479 na que se disputaron a sucesión da Coroa de Castela a filla do falecido rei Henrique IV de Castela, chamada Xoana a Beltranexa ou Xoana de Trastámara e a medio irmán do monarca, Isabel. A guerra foi un conflito internacional xa que Isabel estaba casada con Fernando, herdeiro da Coroa de Aragón, mentres que Xoana casou co rei Afonso V de Portugal. Pola súa banda Francia tamén interveu no enfrontamento, apoiando a Portugal para evitar que Aragón, o seu rival en Italia, se unise a Castela.

A batalla de Toro librada o 1 de marzo de 1476 foi, máis que unha vitoria militar, un triunfo para o matrimonio de Isabel e Fernando que foi recoñecido nas Cortes de Castela de Madrigal de las Altas Torres, levadas a cabo entre abril e outubro de 1476 e a súa filla, a infanta Isabel de Aragón xurada herdeira da coroa de Castela. Porén, foi decisiva para os portugueses a batalla naval de Guinea de 1478, librada no océano Atlántico, e onde os lusitanos impuxéronse á frota castelá na loita polo acceso ás riquezas de Guinea que significaban os mercados de ouro e de escravos.

A guerra concluíu en 1479 coa firma do Tratado de Alcáçovas, pola que Isabel e Fernando foron recoñecidos como reis de Castela, perdendo Xoana todo dereito ao trono e Portugal obtiña a hexemonía no Atlántico, coa excepción das illas Canarias.

Institucións políticas

Dado que a unión da Coroa de Castela e a Coroa de Aragón era só dinástica, as institucións dos reinos que as formaban, máis o Reino de Navarra desde a súa anexión en 1512, mantiveron as súas institucións e leis propias.

Coroa de Castela

Virxe da Misericordia cos Reis Católicos e a súa familia, táboa atribuída a Diego de la Cruz e conservada no Mosteiro de Santa María La Real de Las Huelgas (Burgos). Na pintura se poden ver os retratos dos Reis Católicos e a súa familia baixo o manto da Virxe.

Nos reinos de Castela e de León, desde o século XIII, con Afonso X, comezouse un proceso de concentración de poder na Coroa, en detrimento da nobreza, coa creación de institucións que outorgaban un maior control sobre o territorio e un aumento dos ingresos fiscais. Esta transformación culminou co reinado de Isabel e Fernando e a creación do Estado Moderno.

A principal institución de goberno foi o Consello Real, que se remodelou nas Cortes de Toledo de 1480, facéndoo máis estruturado e dividíndoo en partes. Os reis delegaron algunhas decisións nel e pronto se creou un Consello de Aragón e un Consello de Ordes Militares. Ademais, empezóuselles a dar preferencia de entrada aos letrados fronte á nobreza.

Trala conquista do reino de Granada formouse a Audiencia de Granada e produciuse un aumento na facenda castelá debido aos impostos e aos señoríos procedentes da repartición do territorio conquistado.

Para controlar o bandoleirismo nos camiños, e en xeral o furto, reinstaurouse, en 1476, a Santa Irmandade (precursora da actual Garda civil), que sería a primeira policía estatal de Europa. Grazas aos impostos que recadaba esta institución, a Coroa aumentou de xeito significativo os seus ingresos, cos que puido gobernar máis folgadamente e así prescindir das Cortes.

Coroa de Aragón

A Coroa de Aragón, en cambio, apenas se modificou. Tiña un sistema de goberno moi ríxido en cada un dos territorios que a compoñían (reino de Aragón, reino de Valencia, reino de Mallorca, reino de Sardeña, reino de Sicilia, condado de Barcelona, condado de Rosellón e condado de Cerdaña), cunha serie de privilexios da nobreza que limitaban moito o poder do rei. Os ingresos obtíñanse por aprobación das Cortes de cada territorio, que eran practicamente controladas pola nobreza e o clero. Coa asociación da Coroa ao reino de Castela, Fernando puido contar cos ingresos fiscais casteláns (que eran moito máis abundantes) para non convocar as Cortes.

Maior poder deuse aos lugartenentes da zona e o establecemento do sorteo electoral, que consistía en sacar dunha bolsa un papel co candidato proposto. Esta innovación permaneceu por 30 anos máis, cando o rei morreu quedando no esquecemento.

Nos municipios de señorío instauráronse os corrixidores, a autoridade no ámbito municipal, que existía en Castela desde 1393.

Política relixiosa

La Virgen de los Reyes Católicos, pintada entre 1491 e 1493. Á dereita da Virxe María, o rei Fernando II de Aragón e o príncipe de Asturias, Xoán de Aragón (co inquisidor); á esquerda, a raíña Isabel I de Castela, coa infanta Isabel. De pé, están san Tomás de Aquino, sostendo a Igrexa, e san Domingo de Guzmán, cun libro e unha palma.

Xunto ao afán dos Reis Católicos de estender o seu dominio a todos os reinos da Península Ibérica, o seu reinado caracterizouse pola unificación relixiosa en torno ao cristianismo. O Papa Inocencio VIII concedeu aos Reis Católicos o dereito de padroádego sobre Granada e Canarias, o que supoñía o control do estado nos asuntos relixiosos.

Unha bula do papa Sisto IV, en 1478, creou a Inquisición en Castela -en Aragón existía desde 1248- para un control da pureza da fe. Deste xeito, a Inquisición, foi a única institución común para os dous reinos. Foi moi dura a etapa na que frei Tomás de Torquemada estivo á súa fronte como Inquisidor xeneral.

En 1492, os Reis decretaron a conversión forzosa ao cristianismo dos xudeus dos seus reinos -chamándoos "marranos"- e a expulsión ou execución dos que se negasen. Dez anos máis tarde tamén obrigaron aos musulmáns a se converteren ao cristianismo –pasándose a chamalos "mouriscos"– ou a abandonar Castela.

Instituíron tamén unha embaixada permanente ante a Santa Sé.

Economía e sociedade

A base económica durante o reinado dos Reis Católicos estaba na agricultura, a gandería lanar e a exportación de materias primas en Castela. Para defender a riqueza que supoñía a la, os Reis concederon privilexios á Mesta coa Lei de Defensa dos Canellóns (en castelán, Ley de Defensa de las Cañadas) de 1489, ameazadas polos agricultores. Protexeuse os artesáns por medio do comercio interno.

Social e economicamente favoreceron medianamente á alta nobreza, en recompensa pola lealdade e que achegaron homes e recursos económicos para facer fronte aos conflitos bélicos, e que aumentou o seu poder económico cos señoríos granadinos. As Leis de Toro, de 1505, fortaleceron a institución do morgado.

En Cataluña solucionouse o problema dos paieses de remensa coa Sentenza Arbitral de Guadalupe de 1486, que suprimiu os malos usos e obrigou aos campesiños a pagar novos impostos.

Política exterior

O éxito da política exterior expansionista levada a cabo por Fernando e Isabel foi posible grazas a unha serie de factores:

• A iniciativa diplomática do rei Fernando continuou a política tradicional da Coroa de Aragón, cos seus intereses postos no mar Mediterráneo e en rivalidade con Francia, que con todo nunca fora inimiga de Castela.
• A diplomacia do reino de Castela estivo orientada principalmente cara ao océano Atlántico e a súa expansión ultramarina cara ao Novo Mundo.
• A eficiencia do exército da Coroa ao mando de Gonzalo Fernández de Córdoba, coñecido como o Gran Capitán. Fernández de Córdoba reorganizou as tropas militares sobre unha nova unidade de combate, o terzo, ou terzos reais, que supuxo a creación do primeiro exército moderno dependente da coroa, prescindindo das mesnadas dos nobres.
• A política matrimonial dos reis.
• En 1502 herdaron o título de Emperador e Autócrata dos Romanos.^{[Cómpre referencia]}

Política matrimonial

Contrato matrimonial entre Xoana I de Castela e Felipe o Fermoso (1495). Arquivo Xeneral de Simancas.

A política matrimonial dos Reis Católicos, consistente en casar os seus fillos cos doutros monarcas europeos, foi a que aplicaban comunmente os gobernantes do fin da Idade Media e comezo da Idade Moderna. No seu caso orientáronse principalmente á alianza con Portugal e á creación dunha coalición contra Francia.

Os casamentos dos fillos dos Reis Católicos foron os seguintes:

• Isabel de Aragón, casada co infante Afonso de Portugal, e despois con Manuel I de Portugal, primo do seu primeiro esposo. Este matrimonio vinculounos co Reino de Portugal.
• Xoán de Aragón, casado con Margarida de Austria, filla do arquiduque Maximiliano de Austria (daquela Maximiliano I de Habsburgo), do Sacro Imperio Romano Xermánico e de María de Borgoña, duquesa de Borgoña. Xoán morreu prematuramente en 1497. Este matrimonio emparentounos co Sacro Imperio Romano Xermánico e ao Ducado de Borgoña.
• Xoana, casou con Filipe de Austria, fillo do emperador Maximiliano I de Habsburgo de Austria. Este enlace emparentounos de novo co Sacro Imperio Romano Xermánico.
• María de Aragón, casada con Manuel I de Portugal, o seu cuñado, ao morrer a súa irmá Isabel.
• Catarina de Aragón, casou co príncipe herdeiro da Coroa de Inglaterra, Arturo Tudor, quen foi o fillo máis vello de Henrique VII de Inglaterra, e trala prematura morte deste, co seu irmán máis novo, o novo rei Henrique VIII de Inglaterra. Estes matrimonios entroncáronos co Reino de Inglaterra.

Conquista de Granada

La rendición de Granada, por Francisco Pradilla, un dos especialistas na pintura de historia propia da segunda metade do século XIX.

Artigo principal: Guerra de Granada.

Unha vez que Isabel e Fernando afirmáronse no trono de Castela, renovaron a conquista do Reino de Granada, o último reduto musulmán da Península Ibérica, aproveitando que devandito reino atopábase nunha crise dinástica entre o sultán Abu-l-Hasan «Alí Muley Hacén», o seu fillo Abu Abd-Alah, Muhammad XII «Boabdil» tamén chamado o Mozo e Muhammad XIII «o Zagal», irmán do primeiro e tío do segundo.

A Guerra de Granada tivo varias fases:

• 1484 a 1487: A parte occidental do reino de Granada é conquistada polos castelán-aragoneses. Boabdil asinou un tratado cos Reis, segundo o cal a entrega de Granada cambiaríase a cambio que os Reis lle desen un señorío na zona oriental do reino.
• 1488 a 1490: Empezou a conquista do oriente do reino nazarí. Trasladouse a base de operacións a Murcia. Durante esta etapa rendeuse "o Zagal".
• 1490 a 1492: Esixiuse a Boabdil a entrega de Granada. Ao decatarse o pobo granadino do pactado, opuxo resistencia, que foi respondida polos exércitos dos Reis. Ao final Boabdil entregou Granada tras unhas negociacións secretas.

A vitoria desta guerra significou:

• A caída do último reino musulmán da Península Ibérica en poder dos cristiáns, co cal culminou a Reconquista e aumentou o prestixio dos Reis Católicos na Europa cristiá.
• A aparición dun exército estruturado e profesional, independente da nobreza, formado polos terzos reais.
• A achega á Coroa de grandes recursos económicos.
• O premio e pacificación de certos sectores da nobreza mediante a repartición dos territorios granadinos entre eles.

Conquista das illas Canarias

En 1402, o rei Henrique III de Castela concedeu a Jean de Bethencourt o privilexio feudal sobre o arquipélago, dando inicio á conquista das Illas Canarias ata entón habitadas polos aborixes canarios, entre eles os guanche que poboaban a illa de Tenerife, pobos de raíz bérber que vivía de forma independente. Posteriormente a Coroa de Castela recuperou para si o dereito de conquista sobre as illas que os señores feudais non puideran ocupar, Gran Canaria, Tenerife e A Palma.

En 1478 no marco da Guerra de Sucesión Castelá contra Portugal, os casteláns iniciaron a conquista de Gran Canaria. A soberanía do arquipélago canario foille recoñecida a Castela polo Tratado de Alcáçovas de 1479, que limitou os territorios casteláns e portugueses.

En 1492 os Reis conquistaron a illa da Palma e o proceso de incorporación das Illas Canarias completouse coa finalización da conquista de Tenerife en 1496, na chamada Paz dos Realejos.

A conquista de Navarra

Artigo principal: Conquista de Navarra.

O Reino de Navarra estaba dividido a principios do século XVI en dous bandos: agramonteses e beamonteses, cada un partidario dun rei distinto. Neste enfrontamento, os reis de Navarra asinaron un tratado co rei de Francia que puxo en perigo a España. Debido a que os reis de Navarra fomentaron certas doutrinas relixiosas que desgustaron ao papa, ditouse unha bula de excomuñón contra eles.

En 1512 Fernando o Católico pediu permiso a Navarra –aliada natural de Francia (no ambiente de continua rivalidade entre Aragón e Francia)– para que as tropas españolas pasasen por Navarra para atacar a Francia. A resposta negativa por parte do rei navarro foi motivo suficiente para que Fernando o Católico ordenase ao duque de Alba a ocupación de Navarra, mandando así axuda aos seus partidarios –os beamonteses– e, en menos dun ano, a parte do Reino de Navarra situada ao sur dos Pireneos foi anexionada á Coroa de Castela. Só se produciu certa resistencia armada nalgúns puntos do sur; Pamplona, a capital, caeu en tres días.

A expansión polo Mediterráneo: Italia

Unha vez finalizada a conquista de Granada, o rei Carlos VIII de Francia asinou co rei Fernando, en 1493, o tratado de Barcelona, mediante o cal a Coroa de Aragón recuperou o Rosellón e a Cerdaña a cambio da súa postura neutral ante un inminente ataque francés ao reino de Nápoles, situado no sur de Italia.

O exército de Carlos VIII desprazouse ao sur da península italiana, destronando a Afonso II, rei de Nápoles e parente de Fernando o Católico. A situación de Francia na Península Itálica non gustou ao Papa –o valenciano Alexandre VI– posto que poñía en perigo os Estados Pontificios, polo cal pediu axuda ao Rei Católico. Fernando non dubidou en intervir e, en pouco tempo, o exército de Gonzalo Fernández de Córdoba, o Gran Capitán, expulsou os franceses, recuperando o seu trono o rei napolitano.

En 1500 o novo rei de Francia Lois XII asinou con Fernando o Católico o tratado de Granada para ocupar conxuntamente o reino de Nápoles. Fernando accedeu e o rei de Nápoles, naquel momento Federico I, foi destronado. Ambos exércitos ocuparon a zona, pero as discrepancias empezaron a xurdir e comezou unha loita de guerrillas. Pese á inferioridade numérica do seu exército, o Gran Capitán derrotou os franceses e expulsounos de Italia. O Reino de Nápoles foi conquistado de novo e incluído na Coroa de Aragón.

Durante os últimos anos do reinado de Fernando o Católico renovouse a intervención da Coroa de Aragón en asuntos italianos. Fernando participou na Liga de Cambrai de 1508, convocada polo Papa Xulio II contra Venecia. Logo desta liga comezaron a producirse rozamentos entre o Pontífice e Francia. Polo auxilio que pide o Papa, Fernando rodeou Roma coas súas tropas ante un posible ataque francés para destituír ao Papa.

Expansión polo Norte de África

Trala conquista de Granada, os Reis Católicos decidiron iniciar a conquista do norte de África, co argumento da continuación da Reconquista cristiá pola antiga provincia Mauritania Tinxitana da Hispania romana, e cos obxectivos estratéxicos de evitar que os reinos do norte de África emprendesen unha reconquista de Granada e eliminar os focos da piratería berberisca da zona.

A conquista comezou con tómaa de Melilla por Pedro de Estopiñán en 1497 e seguiu en 1505 con tómaa de Mazalquivir. Posteriormente as tropas españolas ocuparon o Peñón de Vélez, Orán, Bugía, Alxer, Tunes, La Goleta e Trípoli; con destacada participación militar do cardeal Cisneros, confesor da raíña Isabel e Arcebispo de Toledo, probablemente a terceira persoa máis poderosa na España da súa época. A conquista do norte de África interrompeuse en 1510 debido ao regreso das guerras en Italia e a que empezaba a revelarse máis rendible dirixir os esforzos á colonización das Indias.

A expansión atlántica: América

Artigos principais: Capitulacións de Santa Fe e Descubrimento de América.

As catro viaxes transatlánticas de Cristovo Colón.

En 1486 o mariño Cristovo Colón ofreceu aos Reis Católicos un proxecto: viaxar ás Indias cara ao oeste, nunha nova ruta polo Atlántico. Os informes científicos respecto diso foron moi pouco favorables para Colón, e para a coroa era cuestión prioritaria neses momentos a conquista de Granada. Terminada esta, os Reis Católicos aceptaron o seu proxecto. Mediante as Capitulacións de Santa Fe, do 17 de abril de 1492, recolléronse as negociacións levadas a cabo con Colón quen pactou cos reis Isabel e Fernando o seu nomeamento como almirante, vicerrei e gobernador dos territorios por descubrir e a décima parte de todos os bens obtidos. O custo da expedición foi estimado en 2.000.000 de marabedís, máis o soldo de Colón. En contra da idea popular de que foi sufragado por «as xoias de Isabel a Católica», a metade de devandito diñeiro prestouno Luís de Santángel –tesoureiro da Coroa de Aragón, de familia conversa– con fondos da Santa Irmandade, a cuarta parte achegouna o mesmo Colón –que á súa vez os pediu prestados–, e a cantidade restante probablemente derramárona banqueiros e mercadores residentes en Andalucía, entre os que estaban os irmáns Pinzón e Juan de la Cosa, interesados no devandito comercio.

O 3 de agosto de 1492 partiu Colón do Porto de Palos coa nave Santa María –propiedade de Juan de la Cosa– e as carabelas a Pinta –propiedade dos irmáns Pinzón– e a Niña –propiedade dos irmáns Niño–, con 120 tripulantes aproximadamente. O 12 de outubro chegaron á illa de Guanahaní, nas Bahamas, e desde a que pasaron a Cuba e a Española, dando comezo ao Descubrimento de América. O retorno de Martín Alonso Pinzón a Galicia e de Colón a Portugal desatou unha crise diplomática entre o rei de Portugal e os Reis Católicos que concluíu coa firma en 1494 do Tratado de Tordesillas para redistribuír a esfera de influencia territorial de cada país que se fixou no Tratado de Alcáçovas. Entre tanto os Reis enviaron unha segunda expedición moito maior ás terras descubertas, tamén capitaneada por Colón.

Nas Indias occidentais, anexionadas ao reino de Castela, instauráronse os sistemas administrativos tradicionais do reino castelán. Instituíuse en Sevilla, en 1503, a Casa de Contratación, para monopolizar e controlar o comercio con América, Canarias e Berbería, impedindo que calquera outro porto de España puidese facelo. Creouse a Audiencia de Santo Domingo, en 1510 e, para a administración dos novos territorios, creouse un antecedente do Consello de Indias que máis tarde instituiría formalmente Carlos I, en 1523, organizándoo á semellanza do Consello de Castela.

Os reis conseguiron do papa o padroádego de Indias, que lles permitiu controlar a Igrexa americana. Instauráronse ademais as encomendas para evanxelizar os indios.

Sucesión

Rexencia de Fernando o Católico (1508 a 1516)

A raíña Isabel finou o 26 de novembro de 1504, co que Fernando quedou viúvo e sen dereitos claros ao trono castelán. Asinada a Concordia de Salamanca, en 1505, o goberno foi conxunto entre a súa filla Xoana, o seu esposo Filipe e o propio Fernando. Pero ante discordancias entre Filipe con Fernando e pola Concordia de Villafáfila, de 1506, este último retirouse do poder de Castela e regresou para Aragón. Así quedou reinando o matrimonio en Castela. Con todo, esta situación non durou moito, pois Filipe morreu en 1506.

Trala morte do seu marido, declarouse á raíña Xoana incapacitada mental e nomeouse rexente ao cardeal Cisneros, que xunto ás Cortes pediu a Fernando que regresase para gobernar Castela. Fernando regresou e ocupou en 1507 a súa segunda rexencia formando dúo con Cisneros e gobernando ambos ata que Carlos, fillo de Xoana, alcanzase a maioría de idade.

Durante a rexencia de Fernando e Cisneros incorporouse Navarra ao reino de Castela e produciuse o novo matrimonio de Fernando con Xermana de Foix, antes de cumprirse un ano da morte da súa anterior esposa, Isabel.

Ataúdes dos Reis Católicos situados na Capela Real de Granada.

Fernando o Católico morreu en 1516 en Madrigalejo, Cáceres, antes de que Carlos I chegase ao trono español. Así quedou como único rexente en Castela, Cisneros, que morreu no traxecto cara a Asturias para dar a benvida ao novo rei, Carlos I de España. Paralelamente, en Aragón quedou como rexente o arcebispo de Zaragoza, Alonso de Aragón, ata a chegada de Carlos I de España.

Enterramento

Os restos dos Reis Católicos repousan na Capela Real de Granada, lugar escolleito por eles mesmos e creado mediante Real Cédula de data 13 de setembro de 1504.

Símbolos

Título de "Reis Católicos"

O papa Alexandre VI, na bula Inter caetera chamou aos esposos Fernando II de Aragón e Isabel I de Castela "verdadeiros reis e príncipes católicos".

O papa Alexandre VI (1431-1503), sucesor no papado de Inocencio VIII, expediu a bula Inter caetera, o 4 de maio de 1494, que formou parte das Bulas Alexandrinas, dirixíndose aos reis nos seguintes termos:

Entre todas as obras agradables á Divina Maxestade e desexables ao noso corazón, isto é certamente o principal; que a Fe Católica e a Relixión Cristiá sexa exaltada sobre todo nos nosos tempos, e por onde queira amplíese e dilate, e procúrese a salvación das almas, e as nacións bárbaras sexan sometidas e reducidas á fe cristiá. De onde sendo chamados por favor da divina clemencia a esta sagrada cátedra de Pedro, aínda que inmerecidamente; recoñecéndoos como verdadeiros reis e príncipes católicos, segundo sabemos que sempre fostes, e demóstrano os vosos preclaros feitos, coñecidísimos xa en case todo o orbe, e que non soamente o desexades, senón que o practicades con todo empeño, reflexión e dilixencia, sen perdoar ningún traballo, ningún perigo, nin ningún gasto, ata verter o propio sangue; e que a isto hai xa tempo que dedicastes todo o voso ánimo e todos os coidados, como o proba a reconquista do Reino de Granada da tiranía dos sarracenos, realizada por vós nestes días con tanta gloria do nome de Deus; así digna e motivadamente xulgamos que vos debemos conceder espontánea e favorablemente aquelas cousas polas cales poidades proseguir semellante propósito, santo laudable e acepto ao Deus inmortal, con ánimo cada día máis fervoroso, para honor do mesmo Deus e propagación do imperio cristián. ... Por onde, unha vez consideradas dilixentemente todas as cousas e capitalmente a exaltación e propagación da fe católica como corresponde a Reis e Príncipes Católicos, decidistes segundo o costume dos nosos proxenitores, ...

O título de "Reis Católicos" foi de novo recoñecido polo mesmo papa Alexandro VI a favor dos reis Fernando II de Aragón e Isabel I de Castela, na bula Si convenit, expedida o 19 de decembro de 1496.

Dita bula foi redactada tras un debate no Colexio cardinalicio, realizado o 2 de decembro de 1496, co consello directo dos tres cardeais, que enumeraron os méritos dos dous reis para que se lles concedese un título que ninguén posuíra: Oliverio Caraffa -de Nápoles-, Francisco Piccolomini -de Siena-, e Jorge de Costa -de Lisboa- e no que por primeira vez recibiron o nome de rei e raíña das Españas e no que se barallaron e descartaron outros posibles títulos como defensores ou protectores.

O papado fundamentou a súa concesión do título en seis causas fundamentais:

• 1. As virtudes persoais que posuían ambos Reis manifestadas na unificación, pacificación e robustecemento dos seus reinos.
• 2. A reconquista de Granada de mans do islam.
• 3. A expulsión dos xudeus que non aceptasen ou aceptasen o bautismo en 1492.
• 4. Os esforzos realizados por ambos monarcas en intentar levar adiante a cruzada contra os mahometanos.
• 5. A liberación dos Estados Pontificios e do feudo papal do Reino de Nápoles invadidos polo rei Carlos VIII de Francia a quen se lle outorgou o título de "Cristianísimo".
• 6. A compensación aos dous Reis polo título concedido ao rei de Francia.

O papa León X, na bula Pacificus et aeternum, de 1 de abril de 1517, concedeu o mesmo título de Rei Católico ao rei Carlos, quedando incorporado ao uso diplomático e das chancelarías.

A actual Constitución Española recoñece ao rei de España o uso dos títulos "que correspondan á Coroa"; así, no artigo 56.2: «O seu título é o de Rei de España e poderá utilizar os demais que correspondan á Coroa». Polo que tamén pode ser chamado Rei Católico ou A súa Católica Maxestade ou Catholicus Rex.

Título de "Reis das Españas"

O prólogo do Diario de Cristovo Colón, conservado nunha copia manuscrita de frei Bartolomé de las Casas, dirixiuse aos monarcas Fernando e Isabel como "Rei e Raíña das Españas":

Porque cristianísimos e moi altos e moi excelentes e moi poderosos Príncipes, Rei e Raíña das Españas e das illas do mar, Os nosos Señores, este presente ano de 1492, logo de Vosas Altezas dardes fin á guerra dos mouros ...

A bula papal Si convenit, de 1496, tamén nomeou os reis, rei e raíña das Españas.

Heráldica

Fernando tivo como emblema persoal un xugo, cunha corda solta e a frase heráldica «tanto monta», en referencia ao nó gordiano con que unha corda ataba un xugo. Segundo a lenda, quen desfixese o nó conquistaría Oriente e foi Alexandre Magno o que o cortou cunha espada dicindo: “Nihil interest quomodo solvantur” (en galego, “pouco importa o xeito de desatalo", expresión adoptada por Fernando como divisa, abreviándoa no alcume heráldico de "Tanto monta".

Por outra banda, Isabel colleu como emblema o feixe de frechas representado, ás veces, atado e, outras, solto ou con frechas paralelas en número variable pero sempre apuntando cara a abaixo, listas para seren usadas. Cada unha das divisas, homenaxeaba coa súa inicial á parella consorte: "F" de Fernando nas frechas de Isabel, e "Y" de Isabel -na grafía da época- no xugo de Fernando.

Respecto ao soporte da aguia de san Xoán, foi empregado por Isabel, por primeira vez, cando aínda era princesa en 1473. Nun escudo dese ano, a aguia, que simbolizaba a Xoán o Evanxelista, aparece nimbada no canto de coroada, seguramente, porque aínda no se convertera en raíña de Castela, feito que se produciu en Segovia no final de 1474. Posteriormente, a aguia, foi incorporada ás armas combinadas de ámbolos dous.

Véxase tamén

Bibliografía

• Belenguer, Ernest (1999). Fernando el Católico. Barcelona: Península. ISBN 978-84-8307-183-0
• Edwards, John (2004). Isabel la Católica, edad y fama. Madrid: Marcial Pons. ISBN 978-84-95379-92-4
• Fernández Álvarez, Manuel (2003). Isabel la Católica. Madrid: Espasa-Calpe. ISBN 978-84-670-1260-6
• Hernández, José A., Ayuso, Flora, Requero, Marina (2009). Historia de España. Madrid: Akal. ISBN 978-84-460-3076-8
• Martínez Shaw, Carlos. «Cataluña y el comercio con América: el fin de un debate». Localización: Boletín americanista, Nº. 30, 1980, páxs. 223–236. ISSN 0520-4100
• Menéndez Pidal de Navascués, Faustino (2004). El escudo de España (en castelán). Madrid: Real Academia Matritense de Heráldica y Genealogía. ISBN 978-84-88833-02-0. 
• Menéndez Pidal de Navascués, Faustino (2005). ""Tanto monta". El escudo de los Reyes Católicos". En Suárez Fernández, Luis. Isabel la Católica vista desde la Academia (en castelán). Madrid: Real Academia de la Historia de España. pp. 99–138. ISBN 9788495983657. 
• Narganes Quijano, Faustino (2008). "La emblemática de los Reyes Isabel y Fernando: Ejemplos palentinos". PITTM (Publicaciones de Institución Tello Téllez de Meneses) (en castelán) (Palencia) (79): 7–33. 
• Pérez, Joseph (2002). La España de los Reyes Católicos. Madrid: Nerea. ISBN 978-84-89569-12-6
• Suárez Fernández, Luis (1989). Los Reyes Católicos: la conquista del trono. Madrid: Rialp. ISBN 84-321-2476-1. «La llegada al trono»
• Suárez Fernández, Luis (1989). Los Reyes Católicos: el tiempo de la Guerra de Granada. Madrid: Rialp. ISBN 84-321-2560-1. «La conquista de Granada»
• Suárez Fernández, Luis (1990). Los Reyes Católicos: la expansión de la fe. Madrid: Rialp. ISBN 84-321-2585-7. «Los Reyes Católicos y la fe»
• Suárez Fernández, Luis (1990). Los Reyes Católicos. El camino hacia Europa. Madrid: Rialp. ISBN 978-84-321-2589-8. «Los Reyes Católicos y la política exterior».

Ligazóns externas

• López Poza, Sagrario, «Empresas o divisas de Isabel de Castilla y Fernando de Aragón (los Reyes Católicos)», Janus, 1, 2012, páxs. 1-38.
• Rivero, Pilar. «Aragón bajo los Trastámara y la unión con Castilla»
• Los Reyes Católicos en Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes (en castelán).
• Más sobre los Reyes Católicos — HistoriasigloXX.org