Suid-Afrikaanse algemene verkiesing van 1948
Die Nasionale Party en die Afrikanerparty het voor die verkiesing van 1948 'n ooreenkoms aangegaan dat hulle mekaar in die kiesstryd sou steun. Talle faktore het meegewerk om die regering van genl. Jan Smuts tot 'n val te bring. Twee van die belangrikste was die ekonomiese insinking wat op die Tweede Wêreldoorlog gevolg het sodat kiesers eweseer om "brood en botter" as om beleid vir die N.P. gestem het. Ook het die rassetoestand in die land steeds versleg. Derdens het Smuts 'n swak ministerie aan die roer van sake gesit na die reuse-oorwinning in 1943. B.M. Schoeman voer in sy Parlementêre verkiesings in Suid-Afrika 1910–1976 aan: "Sy kabinet was met die uitsondering van een of twee 'n versameling van onbeholpe administrateurs wat van die geringste taak 'n mislukking gemaak het."[1]
Hy skryf die N.P. se dramatiese opkoms en oorwinning (weliswaar met 37,2% van die uitgebragte stemme) ook aan 'n reeks faktore toe. Die nagevolge van die oorlog het die party bevoordeel en die belangrikste oorweging by kiesers op 26 Mei 1948 was waarskynlik "brood en botter". Sommige kiesers het al hoe meer die indruk begin kry dat die Verenigde Party in sy hantering van die ander rassegroepe "nie-blankes" bevoordeel het ten koste van die "blankes" se belange. Dr. D.F. Malan se besielende leierskap het ook 'n belangrike bydrae gelewer, soos dikwels die geval is wanneer die opposisie 'n regering tot 'n val bring. Liewer as om die klem op beleidsake te laat val, het Malan en adv. J.G. Strijdom, Transvaalse N.P.-leier, sake belig wat emosionele aanklank by kiesers sou vind. Veral Strijdom het hierin uitgeblink.
Selfs nog voor die 1943-verkiesing het 'n paar bekende gesigte uit die Smuts-kabinet verdwyn. Deneys Reitz het aan die begin van 1943 as minister bedank. Gelyktydig het Richard Stuttaford bedank en Collins is oorlede op 28 Februarie 1944. Dit het Jannie Hofmeyr die mees senior kabinetslid gemaak wat as minister van finansies en onderwys opgetree het.
Ná die 1943-verkiesing was Smuts se planne vir Suid-Afrika met die einde van die oorlog in sig vir hom 'n groot kopseer. Malan en die opposisie het dit verbete uitgebuit. Baie burgers was ongelukkig met die werksaamhede van die departement van demobilisasie, wat in Augustus 1943 tot stand gekom het. Die heropname van duisende soldate in die samelewing het met groot probleme en dikwels ook onaangenaamhede gepaardgegaan. Verbruikerspryse het gedurig gestyg en verskeie verbruikersgoedere was steeds skaars.
Binne-in die Verenigde Party was daar ook tekens van onenigheid en struweling. Smuts se verhouding met die Arbeidersparty het gespanne geraak en voor die einde van 1945 het Walter Madeley, Arbeiderleier, en kol. C.F. Stallard, leier van die kwynende Dominiumparty, uit die kabinet bedank en sitplek ingeneem op die opposisiebanke. Terwyl die regering tekens van verdeeldheid getoon het, het die N.P. in dié tyd 'n al hoe hegter eenheid begin vorm. Malan het die klem op die ekonomiese probleme laat vaal; Strijdom het die republikeinse ideaal met wyer verkondig. Na bewering was een van Smuts se ernstigste foute in die laaste jare van sy premierskap sy ingryping in die veldtog wat toe teen die Broederbond gevoer is. Hy het, op aandrang van sekere elemente in die Verenigde Party, 'n dekreet uitgevaardig waarvolgens staatsamptenare verbied is om daaraan te behoort. Dit het tot verdere ongewildheid by Afrikaners gelei.
Weens Suid-Afrika se destydse kiesstelsel wat op kiesafdelings gegrond was, het die N.P. op 26 Mei 1948 daarin geslaag om die verkiesing met 'n minderheid van die stemme te wen. Die V.P. het feitlik geen setel op die Transvaalse platteland gewen nie, landswyd net Hottentots-Holland by die N.P. afgevat terwyl laasgenoemde aansienlike vordering in Noord-Natal en selfs in sommige stedelike gebiede getoon het. Ná pleidooie van partylede het Smuts as leier van die V.P. aangebly selfs nadat die party en hyself (in sy kiesafdeling Standerton) deur die Gesuiwerde Nasionale Party verslaan is. Twaalf L.V.'s het hul setel aan Smuts aangebied. Hy aanvaar die aanbod van Pretoria-Oos, waar hy in 'n tussenverkiesing onbestrede verkies word en bly aktief in die politiek tot en met sy dood op 11 September 1950.
In 1948 het die N.P. 401 834 van die uitgebragte stemme op hom verenig teenoor die V.P. se 524 230 stemme. Dit het 70 setels aan die Nasionale Party besorg, 65 aan die Verenigde Party, 9 aan die Afrikanerparty en ses aan die Arbeidersparty. Die N.P. en die A.P. het saamgewerk en sodoende 'n meerderheid van 79 bo die V.P. en Arbeiders se 71 behaal. Dit was vir die meeste Suid-Afrikaners en vir die buitewêreld 'n algehele verrassing. Selfs met die steun van die drie naturelleverteenwoordigers wat swartes op die afsonderlike kieslys verkies het, was daar geen hoop op die V.P. se voortgesette bewind nie. Smuts het as eerste minister bedank en is deur dr. D.F. Malan vervang. Vir die eerste keer in sy 38-jarige bestaan is die Unie geregeer deur 'n suiwer Afrikanerbewind want al twaalf ministers in die 74-jarige eerste minister se nuwe kabinet was Afrikaanssprekend.
'n Destydse politieke beriggewer van Die Transvaler en later die Nasionale Pers, Jan. J. van Rooyen,[2] skryf in 1971 die opposisiepartye en -pers het ná die H.N.P.-oorwinning groot gewag gemaak daarvan dat dr. Malan 'n "minderheidsregering" saamgestel het omdat sy party meer as 100 000 stemme minder as die V.P. gekry het. Die totaal vir die opposisiepartye was 614 464 en dié vir die nuwe regering 453 594.
Van Rooyen skryf oor die belading en ontlading van kiesafdelings: "Die feit dat die Malan-party hoofsaaklik die steun van die platteland gehad het, het tot sy oorwinning bygedra, maar dit was slegs deel van die oorsaak." Die debat oor in hoe 'n mate die nuwe bewind 'n "minderheidsregering" was, is bemoeilik deurdat 12 kiesafdelings onbetwis na die een of ander party gegaan het. Elf hiervan was V.P. en een H.N.P. Volgens die jare lange formule van 6 000 vir die wenparty en 2 000 vir die verloorder, was die gaping tussen die twee grootse partye selfs groter.
Die 1948-uitslae is veral gekenmerk, volgens Van Rooyen, deur die groot meerderhede in die stede teenoor die klein meerderhede op die platteland, gedeeltelik danksy die groter konsentrasie kiesers in die stede asook die konsentrasie daar van V.P.-ondersteuners. In Claremont het die V.P. byvoorbeeld met 'n meerderheid van 6 202, in Rondebosch met 6 194, in Hillbrow met 6 138 en in Durban-Berea met 5 393 gewen, maar in Standerton het die H.N.P-kandidaat genl. Smuts met slegs 224 stemme verslaan, een van talle naelskraapse oorwinnings vir die H.N.P. op die platteland.
Die algemene aanname dat die H.N.P. in 1948 sowel as 1953 veral danksy die belading van plattelandse setels gewen het, is in 'n mate verkeerd bewys deur 'n ontleding van laasgenoemde verkiesing se uitslae deur die Proportional Representation Society van Londen wat hy gestuur het aan die direkteur van inligting in Suid-Afrika-Huis. Die vereniging skryf in sy verslag oor die verkiesingsuitslag: "Ek sluit afskrifte in van (a) 'n ontleding van die syfers wys daar is geen gronde vir die algemene stelling dat die oorwinning van die minderheidsparty te danke is aan die 'belading' van kiesafdelings en (b) 'n grafiek wat wys dat die werklike oorsaak van die oorwinning die verskil in die grootte van meerderhede is – Nasionalistiese kandidate het in baie kiesafdelings ingeglip met 'n klein meerderheid terwyl die V.P.- en Arbeiderkandidate baie stemme verspil het deur groot meerderhede in 'n klein aantal setels op te hoop. Die Nasionaliste sou dié verkiesing (en dié van 1948) gewen het selfs al het al die kiesafdeling 'n gelyk getal kiesers gehad – trouens, selfs as die 'lading' in die teenoorgestelde rigting was."
Uitslag
[wysig | wysig bron]
Herenigde Nasionale Party: 70 setels
Verenigde Party: 65 setels
Afrikanerparty: 9 setels
Arbeidersparty: 6 setels
Onafhanklikes: 3 setels
| Party | Leier | % | Setels |
|---|---|---|---|
| Herenigde Nasionale Party | D.F. Malan | 37,70% | 70 |
| Verenigde Party | Jan Smuts | 49,18% | 65 |
| Afrikanerparty | N.C. Havenga | 3,93% | 9 |
| Arbeidersparty | John Christie | 2,57% | 6 |
| Onafhanklikes | – | 6,63% | 3 |
| Totaal | 100% | 153 |
Verwysings
[wysig | wysig bron]- ↑ Schoeman, B.M. 1977. Parlementêre verkiesings in Suid-Afrika 1910–1976. Pretoria: Aktuele Publikasies.
- ↑ Van Rooyen, Jan J., "Ons politiek van naby". Kaapstad en Johannesburg: Tafelberg-Uitgewers Bepk. 1971
