Raž
| Raž | |
|---|---|
| |
| Naučna klasifikacija | |
| Carstvo: | Plantae |
| Divizija: | Magnoliophyta |
| Razred: | Liliopsida |
| Red: | Poales |
| Porodica: | Poaceae |
| Potporodica: | Pooideae |
| Tribus: | Triticeae |
| Rod: | Secale |
| Vrsta: | S. cereale |
| Dvojni naziv | |
| Secale cereale M.Bieb. | |
Raž (lat. Secale cereale) je jednogodišnja, retko trajna biljka iz porodice trava (lat. Graminae). Često se kultiviše kao žitarica, a s obzirom da uspeva na severnim geografskim širinama u severnoj Evropi se od nje proizvodi hleb. Smatra se da poreklo vodi od korovske biljke Secale anatolicum, čije je kultivisanje počelo u jugozapadnoj Aziji. U istočnu Evropu stigla je tek u bronzanom dobu. Raž je član plemena žita (Triticeae) i bliko je srodna sa ječmom (rod Hordeum) i pšenicom (Triticum). Zrna raži se koriste za brašno, ražani hleb, ražano pivo, dvopek, neke vrste viskija, neke vodke, i kao krmno bilje. Raž se isto tako može jesti cela, bilo kao kuvana ražana zrna ili u valjanom obliku, slično valjanom ovsu.
Raž je žitarica i treba je razlikovati od biljke Lolium, koja se koristi za travnjake, pašnjake, i seno za stoku.
Raž je jedna od brojnih vrsta koje rastu u divljini u centralnoj i istočnoj Turskoj i susednim oblastima. Do domestikacije raži je došlo u malim razmerama na više Neolitskih mesta u Maloj Aziji, kao što su neolitički Kan Hasan III u blizini Čatal Hojuka,[1] ali je inače odsutna u arheološkim zapisima sve do bronzanog doba centralne Evrope, c. 1800–1500 p. n. e.[2] Moguće je da je raž preneta na zapad iz Male Azije kao manja primesa u pšenici (možda kao rezultat Vavilovske mimikrije), i da je kasnije kultivirana kao zasebna kultura.[3] Mada postoje arheološki dokazi za pristvo ove žitarice u rimskim kontekstima duž Rajne, Dunava, i u Irskoj i Britaniji,[4] Plinije Stariji je imao odbojan stav prema raži, pišući da je to „veoma loša hrana i da se jedino koristi za sprečavanje gladovanja“[5], kao i da se krupnik meša s njom „kako bi ublažio njen gorak ukus, pa da je čak i tada veoma neugodna za želudac“.[6]
Od Srednjeg veka ljudi su kultivirali raž širom centralne i Istočne Evrope. Ona služi kao glavna hlebna žitarica u većini područja istočno od francusko-nemačke granice i severno od Mađarske. U južnoj Evropi, ona je marginalno kultivirana.
Tvrdnje o mnogo ranijem uzgoju raži, na epipaleolitskoj lokaciji Tel Abu Harejra u Eifratskog dolini severne Sirije[7] su kontroverzna. Kritičari ukazuju na nedoslednosti u radiougljeničnom datiranju, i identifikacijama koje su isključivo bazirane zrnu, umseto na plevi.[8]
Zimska raž je bilo koja vrsta raži koja se seje u jesen da bi se obezbedio zemljišni pokrivač tokom zime. Ona raste tokom toplijih dana zime kad sunčeva svetlost privremeno zagreje biljku iznad temperature smrzavanja, čak i dok je pod snežnim pokrivačem. Zimska raž se može koristiti za sprečavanje rasta korova otpornih na hladnoću,[9] i može se žeti kao bonusna kultura ili se može zaorati u proleće da bi se obezbedilo više organskih materija za predstojeći letnji usev. Ona se ponekad koristi u zimskim baštama i često je korišteni pomoćni usev.
Nematod Ditylenchus dipsaci, listojedi, voćne mušice, Chlorops pumilionis, žitarični gundelj, Mayetiola destructor, i Apamea sordens su među insektima koji mogu znatno da utiču na prinos raži.[10]
- ↑ Hillman, Gordon (1978). „On the Origins of Domestic rye: Secale Cereale: The Finds from Aceramic Can Hasan III in Turkey”. Anatolian Studies 28: 157–174. DOI:10.2307/3642748. JSTOR 3642748.
- ↑ Zohary, Hopf & Weiss 2012: str. 62 harvnb error: multiple targets (2×): CITEREFZoharyHopfWeiss2012 (help)
- ↑ McElroy, J. Scott (2014). „Vavilovian Mimicry: Nikolai Vavilov and His Little-Known Impact on Weed Science”. Weed Science (Cambridge University Press (CUP)) 62 (02): 207–216. DOI:10.1614/ws-d-13-00122.1. Pristupljeno 22. 2. 2017.
- ↑ Gyulai, Ferenc (2014). „Archaeobotanical overview of rye (Secale Cereale L.) in the Carpathian-basin I. from the beginning until the Roman age”. Journal of Agricultural and Environmental Science 1 (2): 25–35. Pristupljeno 14. 7. 2016.
- ↑ Evans, L. T.; Peacock, W. J. (1981). Wheat Science: Today and Tomorrow. Cambridge University Press. str. 11. ISBN 978-0-521-23793-2.
- ↑ Pliny the Elder (1855). The Natural History. London: Taylor and Francis. Book 18, Ch. 40. Pristupljeno 12. 7. 2016.
- ↑ Hillman, Gordon; Hedges, Robert; Moore, Andrew; Colledge, Susan; Pettitt, Paul (2001). „New evidence of Lateglacial cereal cultivation at Abu Hureyra on the Euphrates”. The Holocene 11 (4): 383–393. DOI:10.1191/095968301678302823. Pristupljeno 12. 7. 2016.
- ↑ Colledge, Sue; Conolly, James (2010). „Reassessing the evidence for the cultivation of wild crops during the Younger Dryas at Tell Abu Hureyra, Syria”. Environmental Archaeology 15 (2): 124–138. DOI:10.1179/146141010X12640787648504.
- ↑ Burgos, Nilda R.; Talbert, Ronald E.; Kuk, Yong In (2006). „Grass-legume mixed cover crops for weed management”. u: Sing, Harinder P.; Batish, Daisy Rani; Kohli, Ravinder Kumar. Handbook of Sustainable Weed Management. New York: Haworth Press, Inc. str. 110. ISBN 978-1-56022-957-5.
- ↑ Matz, Samuel A. (1991). Chemistry and Technology of Cereals as Food and Feed. New York: Van Nostrand Reinhold/AVI. str. 181–182. ISBN 978-0-442-30830-8. Pristupljeno 14. 7. 2016.
- Evans, L. T.; Peacock, W. J. (1981). Wheat Science: Today and Tomorrow. Cambridge University Press. str. 11. ISBN 978-0-521-23793-2.
- Zohary, Daniel; Hopf, Maria; Weiss, Ehud (2012). Domestication of Plants in the Old World: The Origin and Spread of Domesticated Plants in Southwest Asia, Europe, and the Mediterranean Basin. Oxford: Oxford University Press. str. 62. ISBN 978-0-19-954906-1.
- Zohary, Daniel; Hopf, Maria; Weiss, Ehud (2012). Domestication of Plants in the Old World: The Origin and Spread of Domesticated Plants in Southwest Asia, Europe, and the Mediterranean Basin. Oxford: Oxford University Press. str. 62. ISBN 978-0-19-954906-1.
- Schlegel, Rolf (2006). „Rye (Secale cereale L.): A Younger Crop Plant with Bright Future”. u: Sing, R. J.; Jauhar, P.. Genetic Resources, Chromosome Engineering, and Crop Improvement. Vol. II – Cereals. Boca Raton, Florida: CRC Press. str. 365–394. ISBN 0-8493-1430-5. Schlegel provides a 2011 updated version online.
- Schlegel, Rolf; Korzun, V. (2016). „Genes, Markers, and Linkage Data of Rye (Secale cereale L.)”. 08.16. Pristupljeno 12. 7. 2016.
- Schlegel, Rolf (2016). „Current List of Wheats with Rye and Alien Introgression”. Rye-Gene-Map.de. 05.16. Pristupljeno 12. 7. 2016.
- „Growing Rye”. Pristupljeno 12. 7. 2016.
