Таримал хөх тариа
| Таримал хөх тариа | ||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||||||
| Биологийн ангилал | ||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||
| Латин нэр | ||||||||||||||||||
| Secale cereale L. | ||||||||||||||||||
| Ижил утгатай нэршил | ||||||||||||||||||
|
Secale fragile Trautv. | ||||||||||||||||||
Таримал хөх тариа (Латин: Secale cereale L.) нь үетний овгийн, өвслөг, нэг наст, хөх тарианы төрлийн нэгэн зүйл ургамал.[1] Хөх тариаг хүнсний, бүрхүүл ургамлын, тэжээлийн зориулалтаар тариалдаг. Хөх тариа нь арвай (Hordeum төрөл) ба улаан буудайны (Triticum төрөл) ойрын хамаатан юм. Англиар rye, cerial rye, орсоор рожь посевная гэж тус тус нэрлэдэг. Хөх тариаг гурил, хөх тарианы талх, хөх тарианы шар айраг, шажигнуур талх (шагшуургатай адил), зарим төрлийн виски ба водка зэргийг үйлдвэрлэхэд ашигладаг.
Үйлдвэрлэл
[засварлах | кодоор засварлах]| Дэлхийн томоохон үйлдвэрлэгчид, 2012 (тонн) | |
|---|---|
 Герман |
3 893 000 |
 Польш |
2 888 137 |
 Орос |
2 131 519 |
 Беларусь |
1 082 405 |
 Хятад |
678 000 |
 Украин |
676 800 |
 Дани |
384 400 |
 Турк |
370 000 |
 Канад |
336 600 |
 Испани |
296 700 |
| Дэлхийн нийт | 14 615 719 |
| Эх сурвалж: FAOSTAT, НҮБ-н хүнс ба газар тариалангийн байгууллагын статистикийн хэлтэс[2] | |
| Эрдэс | ||
|---|---|---|
| Ca | 33 mg | |
| Fe | 2.67 mg | |
| Mn | 121 mg | |
| P | 374 mg | |
| K | 264 mg | |
| Na | 6 mg | |
| Zn | 3.73 mg | |
| Cu | 0.450 mg | |
| Mg | 2.680 mg | |
| Se | 0.035 mg | |
Хөх тарианы дийлэнхийг, Европын зүүн, төв ба хойд нутагуудаар ургуулдаг. Гол бүслүүр нь Германы хойд нутгаас, Польш, Украин, Беларус, Литва, Латвиар дамжин, ОХУ-ын төв хэсэгт хүртэлх нутагт оршино. Хөх тариаг мөн өмнөд ба хойд америк (Канад, АНУ, Аргентин, Бразил, Чили), Австрали, Шинэ Зеланд, Казахстан болон Хятадын хойд нутагуудаар тариалдаг.
Бүрхүүл ургамал
[засварлах | кодоор засварлах]Тэжээл баригч
[засварлах | кодоор засварлах]Хөх тариа нь сэрүүн улиралд ургах, хөрсний ашиглагдаагүй азотыг шингээгч хамгийн сайн үет бүрхүүл ургамал юм. Хөх тариа нь гол үндэсгүй ч түүний богино хугацаанд ургах утаслаг үндэсний систем нь 60-130 кг/га, дээд тал нь 250 кг/га хүртэл азотыг шингээн барьж дараагийн хавартай залгуулдаг (422). Түүнийг эрт тариалах тусам азотын барилт нэмэгддэг (46).
Мэрилэндэд хийсэн судалгаагаар, хөх тариа нь лагархаг холимог хөрсөнд тариалсан, хэт бордсон эрдэнэ шишийн ашиглаагүй үлдээсэн азотын 60 хувийг барисан нь тогтоогдсон (372). Жоржиад хийсэн судалгаагаар, хөх тариа нь эрдэнэ шишийн дараа үлдсэн азотыг 69-100% барисан байна (220).
Хөх тариа нь хөрсний гадаргууд ойрхон орших солигдох калийн концентрацийг/агууламжыг, илүү гүний даврхагуудаас авч ирэх замаар нэмэгдүүлдэг (123).
Хөрсний элэгдэл
[засварлах | кодоор засварлах]Өвлөөр үхүүлсэн хөх тариа нь их хэмжээний цасыг тогтоон барьж хаврын хөрсний чийгийн агууламжийг нэмэгдүүлдэг. Түүний үндэсээр үүссэн сүвшил нь хөрсний ус шингээлтийг нэмэгдүүлдэг.
Арвин органик матери
[засварлах | кодоор засварлах]Хөх тариа нь ноу-тилл ба минимум-тилл системүүдэд гайхамшигтай сүрлэн хучлагын эх үүсвэр бөгөөд 3-5 тн/га, зарим тохиолдолд 12 тн/га хүртэл хуурай биомассыг бий болгодог (118, 361).
Дарангуйлагч
[засварлах | кодоор засварлах]Хөх тариа нь хог ургамлыг дарангуйлагч, сэрүүн улиралын шилдэг бүрхүүл ургамлуудын нэг юм. Ялангуя жижиг үртэй, гэрэлд мэдрэмтгий нэг наст хог ургамлууд болох луулийн зүйлүүд (Латин: Chenopodium), урвуу гагадай (Латин: Amaranthus retroflexus), дунд ажигана (Латин: Stellaria media), үнэгэн сүүл (Латин: Alopecurus) зэргийг сайн дарангуйлдаг. Хөх тариа нь мөн, багваахай (Латин: Taraxacum), арзгар азаргана (Латин: Cirsium arvense), г.м. олон ургамлуудыг аллелопатаар дарангуйлдагаас гадна, триазинд (гербицид) тэсвэртэй зарим хог ургамлуудын соёололтыг сааруулдаг (336).
Мэрилэнд ба Калифорни мужуудын ноу-тилл фермүүдэд хийсэн судалгаагаар, талбайн 90 дээш хувийг хөх тариа бүрхсэн тохиолдолд хог ургамлын ургалтыг харгалзан 78 ба 99 хувь бууруурлж дарангуйлсан байдаг (410, 422). Хог ургамлын дарангуйлалыг нэмэгдүүлэх зорилгоор хөх тариаг үслэг гиш г.м. нэг наст буурцагтантай холин тариалдаг. Мэдээж хэрэг их хэмжээний хог ургамалтай талбайг бүрэн хяналтад авах боломжгүй гэдгийг ойлгох хэрэгтэй.
Ашигтай шавьж цуглуулагч
[засварлах | кодоор засварлах]Хөх тариа нь бусад үетэн ургамлуудтай нэгэн ижил хортон шавьжуудад нэрвэгддэг ч ихээр нэрвэгдэх нь ховор. Хөх тариаг сэлгээнд тариалахад хортон шавьжны тархалт буурдаг. Хөх тариа нь шүрэн цох мэт ашигтай шавьжуудыг их хэмжээгээр татдаг (56).
Харьцуулалт
[засварлах | кодоор засварлах]- Хөх тарианы хүйтэн ба ган тэсвэрлэх чадвар нь улаан буудайнаас илүү.
- Хошуу будаа ба арвай нь хөх тарианаас илүү халууныг даадааг.
- Хөх тариа нь улаан буудайнаас илүү өндөр ургадаг ч цөөн буталдаг. Хөх тариа нь ядмаг, хуурай хөрсөнд улаан буудай болон бусад зарим үетэнүүдээс илүү хуурай биомассыг үүсгэдэг ч түүнийг үхүүлэх нь улаан буудай эсвэл тритикалитай харьцуулахад илүү төвөгтэй байдаг (241, 361).
- Хөх тариа нь хошуу будаатай харьцуулахад хөрсийг илүү сайжруулдаг ч тоноолжин цэцэгтэнүүд ба суданы өвсний үндэс нь илүү гүнд нэвтэрдэг (451).
- Тоонолжин цэцэгтнүүд илүү хурдан задарч, шингээсэн азотоо дараагийн ургамалд богино хугацаанд чөлөөлж өгдөг.
Эх сурвалж
[засварлах | кодоор засварлах]- ↑ "Монгол орны гуурст дээд ургамлын хураангуйлсан нэрийн жагсаалт" (PDF). Монголын Бэлчээрийн Менежментийн Холбоо. Archived from the original (pdf) on 2013-12-06. Татаж авсан: 2017-02-06.
- ↑ "Major Food and Agricultural Commodities and Producers: Countries by Commodity". FAO.org. Food and Agriculture Organization of the United Nations. 2005. Татаж авсан: January 8, 2015.
Ном зохиол
[засварлах | кодоор засварлах]- Schlegel, Rolf (2006). "Rye (Secale cereale L.): A Younger Crop Plant with Bright Future". In Sing, R. J.; Jauhar, P. (eds.). Genetic Resources, Chromosome Engineering, and Crop Improvement. Vol. Vol. II – Cereals. Boca Raton, Florida: CRC Press. pp. 365–394. ISBN 0-8493-1430-5.
{{cite book}}:|volume=has extra text (help) Schlegel provides a 2011 updated version online.
Гадаад холбоос
[засварлах | кодоор засварлах]- Schlegel, Rolf; Korzun, V. (2016). "Genes, Markers, and Linkage Data of Rye (Secale cereale L.)". 08.16. Татаж авсан: July 12, 2016.
- Schlegel, Rolf (2016). "Current List of Wheats with Rye and Alien Introgression". Rye-Gene-Map.de. 05.16. Татаж авсан: July 12, 2016.
- "Growing Rye". Татаж авсан: July 12, 2016 – via University of North Texas Library, Government Documents Department.
- "Secale cereale". Integrated Taxonomic Information System.
- " Multilingual taxonomic information". University of Melbourne.