Мазмұнға өту

Білім

Сілтемелерді өңдеу
Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет

Білім (лат. scientia, ағылш. knowledge)[1] – адамдардың белгілі бір жүйедегі ұғымдарының, деректері мен пайымдауларының, т.б. жиынтығы. Білім адамзат мәдениетінің ең ауқымды ұғымдарының бірі болып табылады. Ол сана, таным, объективті әлем, субъект, ойлау, логика, ақиқат, парасат, ғылыми және т.б. күрделі де терең ұғымдармен тығыз байланыста әрі солар арқылы анықталады. Білім философия мен рационалды білім пайда болғаннан көп бұрын дүниеге келген.[2]

Coin showing the owl of Athena
Афина үкісі - Батыс әлемінде білімнің символы ретінде кеңінен танылған бейне

Мәлім тақырып, немесе сұрақ туралы сенімді таным болса, ал ол таным әлдебір мақсатқа пайдалануға жарамды болса, онда оны білім деп атаймыз. Ол тәжірибе және ойлау арқылы мәлім іс туралы жеттігірек ұғындырады, оның математикалы және жүйелі танылуын ғылым, техника, өнер, философия деп атаймыз. Білім зерттеу, күзету, тексеру, ой тәжірибесінен, ғылыми тәжірибеден өткізу арқылы қалыптасады, реттелу арқылы топтастырылады. Адамның әлденені тануы тегі қандай құбылыс екені философияда ең көп талқыланған көне тақырыптардың бірі, одан білімтану (Theory of Knowledge) келіп шықты. Білімнің қолданылуынан айтқанда, ол мәлім топтың игілігіне жарайды, сонымен ол топ қалғандарына қарағанда сауатты болып шығады. Білімге сүйенген басқару мен орындау істің сапасын көтеретіні анық.

Бұрын білім аз санды адамның бәсіресі құсап сезінілген. Қазір жалпыға ортақтастырылды және кез келген адам білім ала алады, оны пайдаланып жоғары мақсаттарға жете алады. Білім сын көзбен қарау арқылы дамиды, бірақ бұл білімге жеккөрінішпен қарау болмауға тиіс.

Фрэнсис Бэкон, әйгілі «Білім — күш» (түпнұсқада: «Білім — бұл күш, күш — бұл білім») деген фразаның авторы

Адамзат баласы ақиқатқа талпынады, шынайы пайдалы білімге талпынады. Оның шегі қайда апаратын белгісіз. "Білім - күш" деген сөзді Ф.Бэкон айтқан, бірақ ол адамзатты бақытқа бөлейтін жақсы күш пе, әлде сорлататын, құртатын жаман күш пе, бұл туралы да талас көп. Қазіргі білімнің беталысы әрі сүйіндірерлік, әрі шошытарлық. Қазір адамзат білімнің кемшілігін түзететін "жасыл білімге" ауысып бара жатқаны байқалады.

Ежелгі мәдениетте білім адамның әлеммен және қауымдастық ішіндегі қатынастарын реттейтін аңыздар, салт-дәстүрлік жарлықтар мен нормалар, тыйым салулар пішімінде болды. Мұнда Білімді аруақтар, рухтар, ата-бабалар, кейініректе, құдайлар сыйға тартқан қасиетті нәрсе деп түсінген. Сондықтан Білім қауіп-қатермен байланысты деп, онымен тек адамдардың ерекше тобы – дінбасылар, діни қызметкерлер ғана шұғылданған. Ежелгі мәдениетте Білім мен сенімнің, ақиқат пен жалған түсініктің арасында айырмашылық жоқ. Мұнда қасиетті Білім үстемдігі абсолютті деп танылады. Білімнің әлеуметтік мәртебесі мен мәні отырықшы, техника-урбанистік қоғам типіне өтуге байланысты түбегейлі өзгерді. Қала адамы өзін көпшілікпен бірге тұру ережелері мен нормаларының иесі, Білімнің жаратушысы мен билеушісі деп санады. Білімнің айрықша пішімі ретінде рационалды Білім идеалын қалыптастырған философия туындады. Философия ақиқат пен ақиқат емес ілімдер айырмашылығын енгізіп, дәлелдеудің айрықша түрлерін, негіздеу мен дәлелдемелік ұғымдарды қалыптастырды. Философия шеңберінде айрықша пән – ақиқат ойлау ережелері мен заңдарын қалыптастыратын логика туындады. Білім логикалық ойлаудың объектісіне, мақсаты мен мұратына айналды. Өркениетті қоғамда Білім билікпен тұтасып, қоғамды басқарудың құралына айналуда. Білім алу тұлғаның қалыпты әлеуметтенуінің және билік құрылымына енуінің міндетті шарты болып, оның қажеттілігінен Білім беру институттары туындады. Платонның «билеуші-философ» идеалы – (білімді әрі оған сай басқарушы ел басы) қазіргі «ақпараттық қоғамда» өзінің көрінісін тапты, яғни билік Білімнің қазіргі формасы – ақпаратты иелену ретінде айқындалуда.

Анықтамалары

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Білім – таныс болу, аңғару, түсіну немесе таныстық түріндегі құбылыс. Ол жиі тәжірибе арқылы үйренілген ақпаратты қамтиды[3] және танымдық жетістік немесе шындықпен эпистемологиялық байланыс, мысалы, жаңалық ашу ретінде түсініледі.[4] Көптеген академиялық анықтамалар белгілі бір фактілерді білу түріндегі ұғымдық білімге шоғырланады, мысалы: «Мен Дэйвтің үйде екенін білемін».[5] Білімнің басқа түрлеріне «Ол қалай жүзу керектігін біледі» сияқты практикалық құзіреттілік түріндегі білім және ол бұрынғы тікелей тәжірибеге негізделген белгілі бір объектімен таныстықты білдіретін , мысалы, біреуді жеке тану.[6]

Білім көбінесе жеке адамның күйі ретінде түсініледі, бірақ ол топтық білім, әлеуметтік білім немесе ұжымдық білім ретінде адамдар тобына тән қасиетке де сілтеме жасай алады.[7] Кейбір қоғамдық ғылымдар білімді мәдениетке ұқсас кең әлеуметтік құбылыс деп түсінеді.[8] Бұл термин сонымен қатар құжаттарда сақталған білімді білдіруі мүмкін, мысалы, «кітапханада сақталған білім»[9] немесе сараптама жүйесінің білім қоры.[10] Білім интеллектпен тығыз байланысты болса, бірақ интеллект ақпаратты алу, өңдеу және қолдану қабілетімен көбірек байланысты, ал білім адамның өзінде бар ақпарат пен дағдыларға қатысты.[11]

Білімнің жалпы сипаттамалары туралы келісімдерге қарамастан, оның нақты анықтамасы даулы. Кейбір анықтамалар іс жүзінде пайдалы сипаттама беру үшін білімнің ең көрнекті белгілеріне ғана назар аударады.[12] Білімді талдау деп аталатын басқа тәсіл, химиктер үлгіні құрайтын барлық химиялық элементтердің тізімін іздеу арқылы үлгіні қалай талдайтынына ұқсас, жеке қажетті және бірлесіп жеткілікті[13] болатын шарттарды тізімдеу арқылы теориялық нақты анықтама беруге тырысады.[14] Басқа көзқарас бойынша білім басқа құбылыстар тұрғысынан талдауға келмейтін ерекше күй.[5] Кейбір ғалымдар өз анықтамаларын дерексіз интуицияларға негіздейді, ал басқалары нақты жағдайларға назар аударады[15] немесе терминнің қарапайым тілде қалай қолданылатынына сүйенеді.[16] Сонымен қатар, білімге қатысты көзқарастар да әртүрлі: біреулер оны жоғары стандарттарды талап ететін сирек кездесетін құбылыс деп есептесе, басқалары оны күнделікті өмірдің көптеген жағдайларында кездесетін қарапайым құбылыс деп санайды.[17]

Талдауы

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Жиі талқыланатын анықтама бойынша, білім негізделген шынайы сенім ретінде сипатталады. Бұл анықтама үш маңызды ерекшелікті анықтайды: бұл (1) сенім (2) ақиқат және (3) негізделген.[18] Осыған ұқсас тәсіл Ежелгі грек философиясында Платонның «Теэтет» диалогында да талқыланған. Мұнда Сократ білім мен шынайы сенім арасындағы айырмашылық туралы ой толғаған, бірақ бұл анықтаманы қабылдамаған.[19] Білімнің жалпы қабылданған ерекшелігі – оның шындыққа сай болуы. Бір нәрсеге жалған сену мүмкін болғанымен, жалған нәрсені білу мүмкін емес деген түсінік бар.[16] Шындық көбінесе объективтілікпен байланыстырылады. Алайда, бұл көзқарасты шындыққа қатысты релятивизм жоққа шығарады. Релятивизмге сәйкес, шындық адамның көзқарасына байланысты және шынайы нәрсе әртүрлі перспективаларда әртүрлі болуы мүмкін деп есептейді.[20] Білімнің сенім түрі екені білімсіздік пен сенімсіздіктің үйлеспейтінін білдіреді. Басқаша айтқанда, адам бір нәрсені сенбесе, оны біле алмайды. Күнделікті өмірде бұл қағиданы бұзатын сияқты көрінетін сөз тіркестері бар, мысалы: «Мен бұған сенбеймін, мен оны білемін!». Бірақ мұндай сөз тіркестерінің мақсаты көбінесе адамның өз сенімділігін атап өту болып табылады, сенімнің қатысуын жоққа шығару емес.[4]

Білім=Ақиқат+Сенім

Бұл анықтамаға қатысты негізгі пікірталас оның үшінші ерекшелігіне – негіздемеге байланысты.[5] Бұл компонент көбінесе кейбір шынайы нанымдар ырымға негізделген сенімдер, сәтті жорамалдар немесе қате пайымдаулар сияқты білімнің түрі емес деген әсерге байланысты қосылады. Мысалы, адам тиын лақтыру кезінде «бет жағы түседі» деп болжап, дұрыс шықса да, ол мұны білді деп айтуға болмайды. Бұл білім тек дұрыс болуымен шектелмейтінін көрсетеді.[21] Бұл жағдайлар нанымдардың білім ретінде саналуы үшін негізді болуын талап ету арқылы алынып тасталады.[18] Кейбір философтар тәжірибе, есте сақтау және басқа нанымдар сияқты психикалық күйлер түрінде болуы мүмкін дәлелдерге негізделсе, сенім ақталады деп санайды. Басқалары сенімдер сенсорлық қабылдау немесе логикалық пайымдау сияқты сенімді үрдістер арқылы жасалса, негізделген деп санайды.[12]

"Негізделген шынайы сенім" ретінде білімнің анықтамасы ХХ ғасырда қатаң сынға ұшырады, әсіресе эпистемолог Эдмунд Геттиер осы анықтаманың кемшіліктерін көрсететін бірқатар қарсы мысалдар ұсынған кезде.[22] Бұл мысалдар нақты жағдайларды келтіре отырып, негізделген шынайы сенімдердің білім болып саналмайтын жағдайларын көрсетеді. Мұндай жағдайларда сенімдердің білімге айналмауының себебі көбінесе эпистемологиялық сәттілік деп аталады: сенімдер негізделген, бірақ олардың негіздемесі шындыққа қатысы жоқ.[4] Белгілі мысалда, біреу сарайдың қасбеттері көп және бір ғана нақты сарайы бар ауылдық жолмен жүреді. Ол кездейсоқ нақты қораның қасына тоқтап, «мен қораның жанында тұрмын» деген негізделген шынайы сенім қалыптастырады. Алайда, бұл мысалдан адамның нақты қораның жанында екенін білгені туралы айта алмаймыз, өйткені ол жалған қораларды нақты қорадан ажырата алмас еді.[23] Бұл оның негізделген сенімі шын болғаны жай ғана сәттілік екендігін көрсетеді.Бұл мысалдар білімнің "негізделген шынайы сенім" анықтамасы жеткіліксіз екенін көрсетуге бағытталған.[5]

Кейбір философтардың пікірінше, бұл қарсы мысалдар білім үшін негіздеу талап етілмейтінін көрсетеді[5] және оның орнына білім сенімділік немесе танымдық ізгі қасиеттердің көрінісі тұрғысынан сипатталуы керек. Басқа көзқарас танымдық үрдістерде атқаратын қызметіне қатысты білімді ойлауға немесе бірдеңе істеуге себеп болатын нәрсе ретінде анықтайды.[24] Басқаша көзқарас негіздемені білімнің бір бөлігі ретінде қабылдайды, бірақ қосымша критерийлерді де қосады.[25] Ұсынылған талаптардың қатарына негізделген шынайы сенімнің жалған сенімдерге негізделмеуі, сенімді жоққа шығаратын факторлардың болмауы және егер сенім жалған болса, адамның оны қабылдамауы жатады.[26] Басқа көзқараста наным-сенімдер білімге тең болуы үшін қатесіз болуы керек деп тұжырымдайды.[27] Прагматизммен байланысты басқа тәсіл зерттеуге баса назар аударады және білімді әрекет ету әдеттерін қалыптастыруға бағытталған тәжірибе ретінде сипаттайды.[28] Академиялық пікірталастарда ұсынылған өзгерістердің немесе білімді қайта түсіндірулердің қайсысы дұрыс екендігі туралы біржақты келісім жоқ, сондықтан білімнің әртүрлі балама анықтамалары ұсынылады.[4]

Білімнің формалары

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Білім тек ғылым саласымен шектелмейді, білім белгілі бір формада ғылымнан тыс та бар; Қоғамдық сананың әрбір формасы: ғылым, философия, мифология, саясат, дін және т.б.- білімнің нақты формаларына сәйкес келеді. Сонымен қатар ұғымдық, символдық немесе көркем-үлгілік негізі бар білім түрлері де бар.[29]

Адамзат білімінің тарихи алғашқы формаларының қатарына ойындық танымды жатқызады (шартты түрде қабылданған ережелер мен мақсаттарға негізделеді және күнделікті болмыстан жоғары көтерілуге, пайда туралы уайымдамауға, еркін қабылданған ойын нормаларына сәйкес әрекет етуге мүмкіндік береді). Ойындық танымның ерекшелігі – серіктесті алдау және шындықты жасыру мүмкіндігі. Ол оқыту мен дамытуды мақсат етеді, адамның қасиеттері мен мүмкіндіктерін анықтайды және қарым-қатынастың психологиялық шекараларын кеңейтуге мүмкіндік береді.[29]

Білімнің әртүрлі түрлері бар: ғылыми, ғылымнан тыс, күнделікті-тәжірибелік (күнделікті, жалпы түсінік), интуитивті, діни және т.б.

Ғылыми – объективтілік пен әмбебаптықпен сипатталатын және жалпыға бірдей жарамды деп есептейтін рационалдылыққа негізделген білім. Ғылыми таным – объективті, шынайы білім алу үрдісі. Оның міндеті - шынайылықтың үрдісі мен құбылысын сипаттау, түсіндіру және болжау. Ғылыми революциялар, яғни ғылыми танымның даму барысында теориялар мен негіздердің ауысуына алып келетін түбегейлі өзгерістер, ғылымның дамуындағы қалыпты кезеңдермен алмасып отырады. Бұл кезеңдерде білім тереңдетіліп, нақтырақ сипатталады.[29]

Ғылыми білім логикалық негізділігімен, дәлелділігімен, нәтижелердің қайталанушылығымен, тексерілушілікпен, қателерді жоюға және қайшылықтарды еңсеруге ұмтылумен сипатталады. Ғылыми білім формасы ғылымнан тыс білімнің көптеген формаларынан кейінірек пайда болған.[29]

Ғылым – бұл шынайылық туралы объективті білімді өндіруге және жүйелеуге бағытталған адам қызметінің саласы.

Ғылыми білімдер мынандай түрлерге бөлінуі мүмкін:

  1. Эмпирикалық білім – тәжірибеге немесе бақылауға негізделген білім (мысалы, термодинамика — денелер энергиясының айналуын зерттейтін феноменологиялық ғылым.[30]
  2. Теориялық білім – абстрактілі модельдерді талдауға негізделген білім.Теориялық білім – бұл денелердің өзгеру үрдістерінің құрылымы мен табиғатын көрсететін абстракциялар, аналогиялар (изоморфизмдер) және схемалар. Бұл білім құбылыстарды түсіндіреді және денелердің мінез-құлқын болжау үшін қолданылуы мүмкін.[31]

Ғылыми білім кез келген жағдайда дәлелдер арқылы негізделуі керек.

Ғылымнан тыс білім ешкімнің ойдан шығарғаны емес, ол белгілі бір интеллектуалды қауымдастықтар тарапынан рационалистік нормалардан өзгеше қағидалар мен үлгілерге сүйеніп өндіріледі. Оның өзіндік таным көздері мен құралдары бар. Мәдениет тарихында ғылымнан тыс білімге жатқызылатын білім формалары эзотеризм деген жалпы ұғыммен біріктіріледі.[29]

Ғылымнан тыс білім келесі түрлерге бөлінеді:[29]

  • парағылыми – қолданыстағы гносеологиялық стандарттарға сәйкес келмейтін білім. Парағылыми (грек тілінен аударғанда παρα – туралы, бар) білімнің кең санатқа ғылыми талаптарға сәйкес сенімді түсіндірме ұсынбайтын феномендер туралы ілімдер немесе ойлар кіреді.
  • жалғанғылыми – жорамалдар мен нанымдарға негізделген білім. Псевдоғылым көбінесе ғылымды бөгде адамдардың жұмысы ретінде көрсетеді. Псевдоғылымның белгілеріне сауатсыз пафос, қарама-қарсы дәлелдерге төзбеушілік, алғырлық жатады. Псевдоғылыми білім күннің тақырыбына, зұлымдыққа сезімтал. Оның ерекшелігі – оның парадигмаға біріктіріле алмауы, жүйелілік пен әмбебаптылыққа ие болмауы. Псевдоғылыми білім ғылыми біліммен қатар өмір сүреді. Псевдоғылыми білім квазиғылыми білім арқылы өзін танытады және дамытады деп саналады.
  • квази-ғылыми (латынша quasi- «сияқты, секілді») – олар зорлық-зомбылық пен мәжбүрлеу әдістеріне сүйеніп, жақтастары мен жақтастарын іздейді. Квазиғылыми білім, әдетте, қатаң иерархиялық ғылым жағдайында өркендейді, онда билік басындағыларды сынау мүмкін емес, идеологиялық режим қатаң түрде көрінеді. Ресей тарихында «квази ғылымның салтанат құруы» кезеңдері белгілі: лысенкоизм; фикизм 50-ші жылдардағы кеңестік геологиядағы квази ғылым ретінде; кибернетикаға жала жабу және т.б.;
  • антиғылыми – шынайылық туралы түсініктерді бұрмалайтын білім. «Анти» алғы сөзі зерттеу пәні мен әдістерінің ғылымға қарама-қарсы екенін білдіреді. Ғылым білімді жинақтау мен жүйелеуге бағытталған әрекет болғандықтан, хаос ұғымы (атаксия ұғымының синонимі) ғылыми деп есептелмейді, өйткені бұл ұғым сөзбе-сөз білместікті білдіреді (егер білім – ғылымның мазмұны болса, логикалық тұрғыдан білместік – антиғылымның мазмұны). Бір кездері Джон фон Нейман әзілмен: «Энтропияның шын мәнінде не екенін ешкім білмейді» деп атап өткен.[32]
  • псевдоғылыми - ежелгі астронавтар, қар адамы, Лох-Несс құбыжығы туралы әңгімелер сияқты танымал теориялар жиынтығын болжайтын білім;
  • күнделікті-тәжірибелік – табиғат және қоршаған шындық туралы негізгі білім. Адамдар, әдетте, күнделікті негізде шығарылатын және барлық білімнің бастапқы қабаты болып табылатын күнделікті білімнің үлкен көлеміне ие. Кейде күнделікті аксиомалар ғылыми қағидаларға қайшы келіп, ғылымның дамуына кедергі келтіреді. Кейде, керісінше, ғылым дәлелдеу мен теріске шығарудың ұзақ және қиын жолы арқылы күнделікті білім ортасында бұрыннан қалыптасқан ережелерді тұжырымдауға келеді. Кәдімгі білімге жалпы түсінік, ырымдар, өсиеттер, рецепттер, жеке тәжірибе, дәстүрлер кіреді. Ол шынайылықты жазғанымен, жүйесіз және дәлелсіз жасайды. Оның ерекшелігі - оны адам дерлік бейсаналық түрде қолданады және оны қолдануда дәлелдемелердің алдын ала жүйелерін қажет етпейді. Оның тағы бір ерекшелігі оның түбегейлі сауатсыздығы;
  • жеке – нақты тұлға туралы білім. Жеке білімдер белгілі бір тұлғаның қабілеттеріне, ортасына және оның танымдық қызметінің ерекшеліктеріне байланысты. Ал ұжымдық білімдер жалпыға ортақ мәнге ие (тұлғадан тыс), бүкіл жүйеге ортақ ұғымдар, әдістер, тәсілдер және ережелердің болуын болжайды.

Білімнің түрлері

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Білімнің түрлеріне қатысты кең таралған айырмашылық – тұжырымдық білім (немесе "бір нәрсе туралы білу") және тұжырымсыз білім, ол практикалық дағдылар немесе таныстық түрінде көрінеді [33] "Бір нәрсе туралы білу" және "қалай білу" арасындағы айырмашылыққа ұқсас ажырату Ежелгі Грекияда да талқыланған, ол epistēmē (өзгермейтін теориялық білім) мен technē (кәсіби техникалық білім) арасындағы айырмашылық ретінде қарастырылған.[19] Басқа айырмашылықтар білімнің қалай игерілетініне және мазмұнына бағытталған.[34]

Тұжырымдық білім

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Тұжырымдық білім, кейде декларативті немесе сипаттамалық білім деп те аталады, фактілер туралы теориялық білімнің бір түрі, мысалы, "2 + 2 = 4" екенін білу. Бұл аналитикалық философияда білімнің парадигмалық түрі болып саналады.[12] Тұжырымдық білім "тұжырымдық" деп аталудың себебі - ол тұжырымға қатысты байланысқа ие. Тұжырымдамар көбінесе "knowledge-that"- құрылымдар арқылы беріледі, сондықтан оны "бір нәрсе туралы білу" деп те атайды. Мысалы, "Мен кенгуру секіретіні туралы білемін". Бұл жағдайда, менің "кенгуру секіреді" деген тұжырымға қатысты білу қатынасы бар.[16] Тұжырымдық білімнің жақын түрлері know-wh (кім екенін, не екенін, неге екенін білу) сияқты формаларды қамтиды, мысалы, кешкі асқа кімнің келетінін білу немесе олардың неге келіп жатқанын білу.[12] Бұл өрнектер әдетте тұжырымдық білімнің түрлері ретінде түсініледі, өйткені оларды "that"-құрылым арқылы қайта тұжырымдауға болады.[16]

Photo of the Totius Latinitatis Lexicon by Egidio Forcellini, a multi-volume Latin dictionary
Тұжырымдық білімді кітаптарда сақтауға болады.

Тұжырымдық білім ұғымдар, идеялар, теориялар және жалпы ережелерді қамтитын ақыл-ойдағы көріністер түрінде болады. Бұл көріністер білім иесін шынайылықтың белгілі бір бөліктерімен байланыстырып, олардың қандай екенін көрсетеді. Олар көбінесе контекстке тәуелсіз, яғни белгілі бір қолдану саласы немесе мақсатпен шектелмейді.[35] Тұжырымдық білім нақты фактілерді білуге (мысалы, алтынның атомдық массасы 196.97 u екенін білу) және жалпы заңдылықтарды білуге (мысалы, кейбір ағаштардың жапырақтарының түсі күзде өзгеретінін білу) қатысты.[36] Ақыл-ой көріністеріне тәуелді болғандықтан, тұжырымдық білімнің қабілеті тек салыстырмалы түрде дамыған жаратылыстарға, мысалы, адамдарға тән деген көзқарас жиі кездеседі. Бұл пікір әлемнің қандай екенін білдіретін ұсынысты сену үшін озық интеллектуалдық қабілеттер қажет деген тұжырымға негізделеді.[37]

Тұжырымсыз білім

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Тұжырымсыз білім - бұл тұжырымға ешқандай маңызды байланысы жоқ білім. Оның ең танымал екі формасы – "қалай екенін білу" (knowledge-how немесе процедуралық білім) және таныстық арқылы білу (knowledge by acquaintance)[6]. "Қалай екенін білу" дегеніміз велосипед тебуді білу немесе жүзуді білу сияқты практикалық қабілеттің, дағдының немесе шеберліктің[37] қандай да бір түріне ие болу дегенді білдіреді. Кейбір жағдайда "қалай екенін білу" тұжырымдық білімнің элементтерін қамтуы мүмкін, мысалы, математикалық теореманы дәлелдеуді білу кезінде, бірақ бұл барлық жағдайда міндетті емес[38]. Кейбір "қалай екенін білу" түрлері жоғары дамыған ақыл-ойды қажет етпейді, бұл оны тұжырымдық білімнен ажыратады және оны жануарлар әлемінде жиі кездестіруге болады. Мысалы, құмырсқа жүруді біледі, бірақ ол бұл әрекетке сәйкес келетін тұжырымды тұжырымдауға жеткілікті дәрежеде дамыған ақыл-ойға ие емес деп есептеледі.[37] Дегенмен, төменгі жануарлардың мақсатқа бағытталған әрекеттерінің адамның "қалай екенін білу" қабілетімен қаншалықты салыстырмалы екені даулы мәселе болып табылады.[38]

Photograph of someone riding a bicycle
Велосипед тебуді білу - бұл тұжырымнан тыс білімнің бір түрі.

Таныстық арқылы білім (knowledge by acquaintance) – бұл тікелей тәжірибелік байланыс нәтижесінде қалыптасатын танысу.[57] Білімнің объектісі адам, зат немесе орын болуы мүмкін. Мысалы, шоколадты жеу арқылы шоколадтың адам оның дәмімен танысады, ал Қайыңды көліне бару арқылы адам бұл орын туралы білімнің қалыптасуына әкеледі. Бұл жағдайларда адам объект туралы нақты ақпарат алмаса да, бірінші қол тәжірибе негізінде логикалық қорытындыларсыз білім қалыптастырады. Керісінше, шоколад немесе Қайыңды көлі туралы кітаптар оқу арқылы көптеген тұжырымдық білім алуға болады, бірақ бұл тікелей тәжірибелік байланысқа негізделмеген, сондықтан оны таныстық арқылы білім деп атауға болмайды.[58] Таныстық арқылы білім ұғымын алғаш рет Бертран Рассел енгізген. Ол бұл білім түрін тұжырымдық білімнен іргелі деп санаған, өйткені ұсынысты түсіну үшін алдымен оның құрамдас бөліктерімен таныс болу қажет деп есептеген.

Білім туралы кейбір айтылымдар

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
  • Quinn (1996): Білім дегеніміз арнаулы мамандар бойындағы қабілет байлығы, ол нақты білім, жоғары қабілет, жүйелі таным, өзін жасампаздыққа жігерлендіру қатарлылардың бірлігі.
  • Harris (1996): Білім дегеніміз ақпарат, мәдени жүйе және өмір тәжірибесінің жиынтығы.
  • Qunitas (1997): Білім дегеніміз кәсіпорынның пішінсіз байлығы.
  • Nonaka (1994): ақпар（message）мағынаға ие болған соң ақпаратқа（information） айналады, ал ақпарат жүйленіп реттелген соң шынайы білімге（knowledge） айналады. Білім адамзаттың тануы мен үйренуінің жемісі.

Білімділік

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Білімділік - тәжірибені меңгерген дамыған тұлғаның сапасы, бұл арқылы ол қоршаған ортада бейімделуге, оны қорғау мен байытуға, ол туралы жаңа білім алуға және бұл арқылы өзін жетілдіруге қабілетті болады. Білімділік өлшемі білімдер жүйелілігі мен ойлау жүйелілігі болып табылады, бұл адамның өздігінен логикалық пайымдау арқылы білімдер жүйесіндегі жетіспеген түйіндерді қайта қалпына келтіре алатынында байқалады. "Білім дегеніміз жатталған нәрсенің ұмытылған кездегі қалғаны" (ежелгі нақыл сөз).[39]

Қарапайым білім

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Қарапайым білім - күнделікті өмірде кәдімгі мінезді шақырып жіберетін білім. Шюцтің айтуынша, ол телефон қолдану немесе амандасу сияқты жай әрекеттерді орындау рецептіне ұқсастығы бар әлеуметтену арқылы қабылданған бірнеше үлкен үғымдардан тұрады. Этнометодология бұл ілімнің әлеуметтік әрекеттерде қалай қолданылатындығына қатысты тәжірибелік ойлауды қарастырады.[39]

Глобальды білім

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Глобальды білім - оқушылардың түсінігін әлемді біртұтас етіп қалыптастыра қабылдау. Білімнің тұжырымдамасы, оқушылардың уғына білуге бағытталған. яғни жер бүкіл жер шары тұрғындарға ортақ үй болып келеді, барлық адамдар - бір жанұя және әр адам өмірді кұруға белсене қатысуға қабілеті бар, коммуникация ұштасу, түсінісу, эмпатия, мейір, ынтымақтастық, қызметтестік глобальды білімнің ең басты түсінігі болып келеді.

Политехникалық білім

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Политехникалық білім - оқушыларды қазіргі заман өндірісін, қалдықсыз және экология жағынан таза технологияларын ұйымдастырудың негізгі ұстанымдарымен таныстыруға, компьютер техникасы мен механизацияланған және автоматтандырылған еңбектің қарапайым қазіргі заман жабдығында жұмыс істеуді үйретуге беттелген білім.[39]

Білім моделі

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Білім моделі - жалпы мақсаттары мен білім мазмұны, оқу жоспарлары мен бағдарламаларды жобалауы, оқытушылар қызметін басқарудың жеке мақсаттары, оқушыларды топтау моделдері, бақылау әдістері мен есеп беруі, оқыту үрдісін бағалау амалдары енетін білім жүйесі.

Білім жүйесінің сыртқы ортасы

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Білім жүйесінің сыртқы ортасы - осы немесе өзге аймақтың білім жүйесінің ішкі сипаттамаларына әсерін тигізген әр түрлі табиғат-райлы, демографиялық, экологиялық, әлеуметтік-экономикалық, саяси факторлардың жиынтығы.

Білім беру бағдарламасы

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Білім беру бағдарламасы - белгілі деңгейдегі және бағыттағы білім берудің мазмұны.

Білім үрдісі

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Білім үрдісі - мемлекеттік білім стандартына сәйкес тұлғаның білім, тәрбие және даму мәселелерін шешуге бағытталған, оқу-тәрбие және өздігінен білім алу үрдістерінің жиынтығы.

Білім цензі

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Білім цензі - тиісті құжатпен расталатын білімнің белгілі бір деңгейі.

"Білім"баспасы

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

"Білім" баспасы — жоғары, орта арнаулы оқу орындарына арналған оқулықтар, әдістемелер, ғылыми-танымдық, анықтамалық әдебиеттер шығаратын баспа. 1993 жылы 25 қарашада құрылған. “Білім” оқулықтар, ғылыми-танымдық, анықтамалық әдебиеттермен қатар әлеуметтік-саяси маңызы зор, өзекті тақырыпты қамтитын кітаптарды әзірлейді. Баспадан жыл сайын 40-қа жуық басылым жарық көреді.[40]

Дереккөздер

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
  1. ↑ Жантану атауларының түсіндірме сөздігі. — Алматы: "Сөздік-Словарь", 2006. - 384 бет. ISBN 9965-409-98-6
  2. ↑ Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. — Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. — 344 бет. ISBN 9965-822-10-7
  3. ↑ AHD staff (2022a). "Knowledge" The American Heritage Dictionary. HarperCollins.
  4. ↑ a b c d Zagzebski, Linda (1999). "What Is Knowledge?" In Greco, John; Sosa, Ernest (eds.). The Blackwell Guide to Epistemology. Blackwell. pp. 92–116.
  5. ↑ a b c d e Ichikawa, Jonathan Jenkins; Steup, Matthias (2018). The Analysis of Knowledge The Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University.
  6. ↑ a b Stanley, Jason; Willlamson, Timothy (2001). Knowing How Journal of Philosophy. 98 (8): 411–444.
  7. ↑ Klausen, Søren Harnow (2015). Group knowledge: A real-world approach Synthese. 192 (3): 813–839.
  8. ↑ Allwood, Carl Martin (2013). "Anthropology of Knowledge". Anthropology of Knowledge John Wiley & Sons, Inc. pp. 69–72.
  9. ↑ Magee, Bryan; Popper, Karl R. (1971). "Conversation with Karl Popper" In Magee, Bryan (ed.). Modern British Philosophy. St. Martin's Press. pp. 74–75. ISBN 978-0-19-283047-0.
  10. ↑ Walton, Douglas N. (2005). "Pragmatic and Idealized Models of Knowledge and Ignorance" American Philosophical Quarterly. 42 (1): 59–69 [59, 64].
  11. ↑ Christopher, Jabez; Prasath, Rajendra; Vanga, Odelu (2018). "Expert Intelligence: Theory of the Missing Facet". In Groza, Adrian; Prasath, Rajendra (eds.). Mining Intelligence and Knowledge Exploration: 6th International Conference. Springer. ISBN 978-3-030-05918-7.
  12. ↑ a b c d Hetherington, Stephen (2022a). Knowledge Internet Encyclopedia of Philosophy.
  13. ↑ Hannon, Michael (2021). The Concept of Knowledge Routledge Encyclopedia of Philosophy (2021)
  14. ↑ Gupta, Anil (2021). Definitions Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University.
  15. ↑ McCain, Kevin (2022). The Problem of the Criterion Internet Encyclopedia of Philosophy.
  16. ↑ a b c d Stroll, Avrum (2023). Еpistemology Encyclopædia Britannica.
  17. ↑ Hetherington, Stephen. Fallibilism Internet Encyclopedia of Philosophy.
  18. ↑ a b Klein, Peter D. (1998). Knowledge, concept of In Craig, Edward (ed.). Routledge Encyclopedia of Philosophy. Routledge.
  19. ↑ a b Allen, Barry (2005). Knowledge In Horowitz, Maryanne Cline (ed.). New Dictionary of the History of Ideas. Vol. 3. Charles Scribner's Sons. pp. 1199–1204. ISBN 978-0-684-31377-1.
  20. ↑ Landau, Iddo (2017). Finding Meaning in an Imperfect World. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-065768-0.
  21. ↑ Lehrer, Keith (2015). "1. The Analysis of Knowledge". Theory of Knowledge. Routledge. ISBN 978-1-135-19609-7.
  22. ↑ Hetherington, Stephen (2022). Gettier Problems Internet Encyclopedia of Philosophy.
  23. ↑ Rodríguez, Ángel García (2018). Fake Barns and Our Epistemological Theorizing Crítica: Revista Hispanoamericana de Filosofía. 50 (148): 29–54.
  24. ↑ Steup, Matthias; Neta, Ram (2020). Epistemology Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University.
  25. ↑ Durán, Juan M.; Formanek, Nico (2018). Grounds for Trust: Essential Epistemic Opacity and Computational Reliabilism Minds and Machines. 28 (4): 645–666.
  26. ↑ Sudduth, Michael (2022). "Defeaters in Epistemology: 2b Defeasibility Analyses and Propositional Defeaters" Internet Encyclopedia of Philosophy.
  27. ↑ Kraft, Tim (2012). Scepticism, Infallibilism, Fallibilism Discipline Filosofiche. 22 (2): 49–70. ISSN 2279-7343
  28. ↑ Ames, Roger T.; Yajun, Chen; Hershock, Peter D. (2021). Confucianism and Deweyan Pragmatism: Resources for a New Geopolitics of Interdependence. University of Hawaii Press. ISBN 978-0-8248-8857-2.
  29. ↑ a b c d e f Философия для аспирантов : учебное пособие / В. П. Кохановский [и др.]. — 2-е изд. — Ростов н/Д. : Феникс, 2003. — 448 с. — (Высшее образование). — ISBN 5-222-03544-1
  30. ↑ М. П. Вулканович, И. И. Новиков — Термодинамика
  31. ↑ В. В. Будко — О пространственно-временной онтологии теоретической физики.
  32. ↑ McIrvine, Edward C. and Tribus, Myron (1971). Energy and Information Scientific American 225(3): 179-190
  33. ↑ Barnett, Ronald (1990). The Idea Of Higher Education. Open University Press. p. 40. ISBN 978-0-335-09420-2.
  34. ↑ Faber, Niels R.; Maruster, Laura; Jorna, René J. (2017). "Assessing and Determining Social Sustainability". In Jorna, René (ed.). Sustainable Innovation: The Organisational, Human and Knowledge Dimension. Routledge. ISBN 978-1-351-28034-1.
  35. ↑ Morrison, Robert (2005). The Cambridge Handbook of Thinking and Reasoning. Cambridge University Press. p. 371. ISBN 978-0-521-82417-0.
  36. ↑ Woolfolk, Anita; Margetts, Kay (2012). Educational Psychology Australian Edition. Pearson Higher Education AU. p. 251. ISBN 978-1-4425-5145-9.
  37. ↑ a b c Pritchard, Duncan (2013). What Is This Thing Called Knowledge?. Routledge. ISBN 978-1-134-57367-7.
  38. ↑ a b Pavese, Carlotta (2022). Knowledge How The Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University.
  39. ↑ a b c Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Әлеуметтану және саясаттану бойынша / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2006. - 569 б. ISBN 9965-808-89-9
  40. ↑ “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9

Сілтемелер

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Білім&oldid=3405483» бетінен алынған