Teruel

Teruel
	Teruel (es); Tergüel (an)
	Brasón
Localización
	40°20′37″N 1°06′26″O / 40.3436111, -1.1072222
Estado	España
Comunidade autónoma	Aragón
Provincia	Provincia de Teruel
Capital	Teruel
Contén a división administrativa	Aldehuela ; Castralvo ; Caudé ; Concud ; El Campillo ; San Blas ; Teruel ; Tortajada ; Valdecebro ; Villalba Baja ; Villaspesa
Poboación
Poboación	36.267 (2023) (82,35 hab./km²)
Xeografía
Parte de	Aragón
Superficie	440,414455 km²
Altitude	915 m
Comparte fronteira con	Albarracín ; Peralejos ; Cuevas Labradas ; Corbalán ; La Puebla de Valverde ; Celadas ; Rubiales ; Cella ; Alfambra ; Villastar ; Cubla
Datos históricos
1363	Evento clave
1363	siege of Teruel (en)
Santo padrón	Fernando III de Castela
Organización política
• Alcaldesa	Emma Buj (en) (2016–)
Identificador descritivo
Código postal	44001–44003
Fuso horario	UTC+01:00
Prefixo telefónico	978
Código INE	44216
Outro
Irmandado con	Lubliniec (pt) ; Kamianets-Podilskyi (pt)
Páxina web	teruel.es

Para outras páxinas con títulos homónimos véxase: Teruel (homónimos).

Teruel é unha cidade de Aragón, na zona centro-oriental de España, capital da provincia do mesmo nome e capital do Mudéxar. Con 35.037 habitantes en 2008, é a capital de provincia menos poboada de España. Está na confluencia dos ríos Guadalaviar e Alfambra. Situada a unha altitude de 915 m o seu clima caracterízase por invernos fríos e veráns cálidos e secos.

É especialmente coñecida polo seu xamón con denominación de orixe e a súa arte mudéxar recoñecida pola Unesco como Patrimonio da Humanidade.

Entre os seus atractivos turísticos encóntranse as súas edificacións mudéxares, o mausoleo dos amantes de Teruel, o centro paleontolóxico Dinópolis e unha gran riqueza natural. A súa arte mudéxar recorda o seu pasado multicultural. Os monumentos máis destacados deste estilo son a Igrexa de Santa María, Catedral da diocese de Teruel, as torres de O Salvador, San Martín e San Pedro, a cuxos pés se encontra a igrexa que recibe o mesmo nome, tamén de arte mudéxar.

No camiño de Santa Bárbara, pódese apreciar a mellor vista da cidade e a súa contorna desde o Miradoiro dos Mansuetos, coa súa mesa de interpretación.

Historia

Teruel estivo poboada desde os tempos dos Íberos; que chamaban ao lugar Turboleta. Hai restos no sitio do Alto Chacón. A zona foi ocupada posteriormente polos romanos, quedando restos en poboacións próximas, como os de Cella.

Algúns autores aseguran que na mesma localización da actual cidade de Teruel (concretamente no barrio da Judería), asentábase "Tirwal", enclave musulmán citado no ano 935. Con todo, aínda que se detectou arqueoloxicamente a presenza de ocupación islámica deste espazo, os restos localizados non pertencen a un núcleo de poboación de entidade.

O 1 de outubro de 1171 o rei aragonés Afonso II de Aragón conquistou Tirwal coa intención de reforzar a fronteira meridional do seu reino, que consideraba ameazado pola toma da cidade de Valencia polos almohades. Segundo unha lenda, as hostes do rei chegaron ao lugar onde hoxe se atopa a cidade tras seguir a un touro bravo sobre o que se desprazaba unha estrela á mesma velocidade.

Os habitantes de Teruel interviñeron na conquista de Valencia aos musulmáns, e na Guerra dos Pedros contra Castela, séndolle outorgada á poboación o título de cidade en 1347 por Pedro IV de Aragón, grazas á súa colaboración nas guerras da Unión.

Existen diversas teorías sobre a orixe do nome da cidade. Hai quen apuntou o topónimo árabe Tirwal, que á súa vez obviamente procede do latín Turiolis, é dicir pequeno Turia (o río Guadalaviar).

Durante a Guerra da Independencia Española (1808-1814) recibe ordes do Capitán xeneral de Aragón, José Rebolledo de Palafox e Melci, para levantarse en armas contra o Invasor Francés, poucos meses despois, e con escasa resistencia será ocupada por forzas Imperiais ao mando do Mariscal Suchet. Que manterán a praza baixo o seu poder ata a súa evacuación en 1813. Os franceses voarán varias edificacións civís e conventos da capital, como herdanza a estas destrucións quedan os espazos abertos da praza do Seminario e o Óvalo. En 1817 execútanse obras de reparación no Seminario. Sede da guarnición francesa durante a guerra.

Durante as Guerras Carlistas, a capital mantense fiel aos Isabelinos fronte ao poder Carlista do Maestrazgo, xamais a Capital foi ameazada polo xeneral Ramón Cabrera, aínda que si se prepararon expedicións realistas para sufocar o acoso Carlista sobre a Terra Baixa, e socorro ao sitio que sufriu Alcañiz en 1838. Durante a Terceira Guerra Carlista a cidade foi atacada por Marco de Belo e o infante Afonso con numerosas tropas pero fracasaron e só conseguiron penetrar nos arrabaldes da cidade.

A cidade a finais do século XIX gozou dunha certa prosperidade, aburada pola pequena Burguesía que a habitaba, froito diso son as fermosas obras modernistas que salpican o centro urbano, datadas a principios do século XX.

Guerra Civil

Teruel adquiriu triste fama durante a Guerra Civil ao ser o escenario da Batalla de Teruel. Triunfando o alzamento ao comezo da contenda, foi a única capital de provincia reconquistada pola República no transcurso da guerra e posteriormente recuperada polas tropas de Francisco Franco (o 22 de febreiro de 1938).

O plan do alto mando republicano era liberar a presión que os nacionais exercían sobre Madrid e os últimos redutos na fronte Norte. Para iso reuniron 12 divisións con 110.000 efectivos encadrados en tres columnas que reducirían o saínte que para a fronte de guerra supuña Teruel, e a ameaza que representaba para o Levante, en poder da República.

A tropas Republicanas, ao mando supremo do xeneral Vicente Rojo, comezaron a súa ofensiva o 15 de decembro de 1937, pola zona de Corbalán, con bombardeos aéreos a nós de comunicacións e ao centro urbano turolense, ata a ocupación de posicións próximas á capital; doutra banda, o coronel do exército sublevado, Domingo Rei d'Harcourt, preparaba a defensa cos seus escasos efectivos, que non alcanzaban os 5.000 homes, concentrándose en puntos fortes como o edifico da Comandancia, na praza de San Juan, e no seminario. Numerosos veciños acudiron a gorecerse nel. Chegaron a máis de 1.500 os civís e 1.759 militares, con outros 1.059 que chegaron de reforzo, se aprestaron á defensa.

Ao chegar aos arredores da capital, a forzas da República iniciaron unha preparación artilleira sobre o centro da cidade, reducíndoa a cascallos nas zonas de maior resistencia. Isto unido a combates corpo a corpo dentro do centro urbano, nos que víronse implicados bastantes civís. Unha das prácticas habituais do Exército Popular era abrir brechas en paredes de casas contiguas, lanzando selectas e exterminando aos seus ocupantes, ante a imposibilidade de avanzar polas rúas, cubertas por francotiradores inimigos.

Debido á incapacidade do exército rebelde para socorrer aos asediados, as baixas temperaturas que dificultaban as operacións, e sen que as forzas do Xeral Aranda puidesen romper o cerco Republicano, os defensores renden a cidade o 8 de xaneiro de 1938. Nesta capitulación as forzas Republicanas toman como prisioneiros a Rei d´Harcourt e ao Bispo da Diocese de Teruel-Albarracín, Anselmo Polanco. Polanco foi fusilado un ano máis tarde, case ao final da contenda, o 7 de febreiro de 1939, na localidade de Pont de Molins (Xirona).

A resposta das forzas nacionais comezara o 31 de decembro, con bombardeos aéreos por orde do xeneral García Valiño. O 2 de xaneiro os Nacionais tomaron posicións nos arredores da cidade, aínda que ata o 7 de febreiro non conseguen internarse nela. Cunha forte ofensiva artilleira e apoio aéreo por parte da Lexión Cóndor, pechan o sitio cara ao día 20. A pesar dos esforzos republicanos, o 22 a rendición é total, coa toma de case 15.000 prisioneiros e numeroso material bélico. Deste xeito vólvese a un estado na fronte similar ao anterior á operación, con Teruel recuperada para os rebeldes e unhas perdas moi acusadas en homes e material para a República, que non conseguiu os seus obxectivos iniciais, soamente atrasou a expedición final de Franco sobre Madrid.

Finalmente coa nova ofensiva nacional en Aragón cara ao Mediterráneo, en marzo de 1938, aproveitando a acumulación de forzas en Teruel, a fronte afastarase da capital de España e aos poucos irase normalizando a vida na castigada cidade, a cal quedou practicamente destruída logo de dous severos sitios. Un dato curioso é que na batalla de Teruel utilizouse por primeira vez, e como preludio do que ocorrería na segunda guerra mundial, o avión alemán Ju-87 Stuka

Recentemente terminada a contenda, comezaranse os traballos de reconstrución a cargo da Dirección Xeral de Rexións Devastadas. A súa actividade durou ata mediados dos anos 50, nos que se aproveitou para dotar a Teruel de maiores espazos abertos e racionalización de rúas. As súas principais actuacións plásmanse no Seminario e contiguos, a rúa e praza de San Juan e o conxunto do Óvalo.

Demografía

Entre as capitais de provincia españolas, Teruel é a capital menos poboada, cunha poboación en 2008 de 35.037 habitantes, a que ten a menor porcentaxe de poboación entre os 15 e os 29 anos e, pola contra, a capital co índice máis alto de vellez (persoas maiores de 65 anos).

1900	1910	1920	1930	1940	1950	1960	1970	1981	1991	2001	2005
10.797	11.935	12.010	13.584	16.172	18.745	19.726	21.638	28.225	30.789	31.068	33.238

No período 1900-1991 os datos refírense a poboación de feito. A partir de 1996 séguese o novo sistema de xestión continua e informatizada dos Padróns municipais, baseado na coordinación de todos eles por parte do INE.

Clima

O clima de Teruel é continental moderado de montaña. No verán as temperaturas son suaves, aínda que con moita oscilación térmica e no inverno son frías, con mínimas moi baixas que en ocasións descenden dos -10º. As precipitacións presentan o mínimo no inverno e un máximo ao final da primavera.

Parámetros climáticos medios de Teruel (1971-2000)
	xan	feb	mar	abr	mai	xun	xul	ago	set	out	nov	dec	TOTAL
Temp. máxima (°C)	9,3	11,6	14,5	16,2	20,5	25,7	30,4	29,7	25,2	18,6	13,2	9,8	18,7
Temp. mínima (°C)	-2,1	-1,1	0,4	2,6	6,5	10,2	12,8	13,0	9,9	5,7	1,2	-0,6	4,9
Precipitacións (mm)	17	14	19	36	56	43	30	40	36	42	22	20	373

As marcas de temperatura rexistrados no Observatorio de Teruel son os 39,3º do 4 de agosto de 2007 e os -19,0º do 26 de decembro de 2001.

Lugares de interese

Teruel conserva algúns monumentos que forman parte do Lugar Patrimonio da Humanidade «Arquitectura mudéxar de Aragón,» en concreto:

Torre, teitume e ciborio da catedral de Santa María de Mediavilla.
Torre e igrexa de San Pedro.
Torre da igrexa de San Martín.
Torre da igrexa do Salvador.

Tamén podemos atopar un amplo abanico de edificios modernistas de gran calidade, ata algúns dos mellores exemplos de estilos historicistas, como o Neomudéxar. A Casa de Tecidos O Torico, na Praza Carlos Castel, ou a Escalinata, son, respectivamente, exemplos dos citados estilos.

Ademais a cidade conserva algúns restos góticos, especialmente nas súas murallas ou alxibes, varios edificios do século XVI, como o Palacio da Comunidade de Aldeas de Teruel, actualmente Museo Provincial, dentro do chamado Estilo Aragonés (Renacemento), ou o Acueduto dos Arcos, que dá paso ao abastecemento de auga na cidade.

Festas locais

As súas festas Patronais celébranse na primeira quincena de xullo, duran unha semana pero os días fortes son a segunda fin de semana, as Festas do Anxo, coñecidas popularmente como A Vaquilla, caracterizadas polo seu pasacalles musicais (charangas), bailes nocturnos, touros ensogados polas rúas do centro da cidade e todas as súas penas onde a xente come e cea.

Como unha alternativa máis familiar cada ano celébranse as Vodas de Isabel de Segura, a terceira fin de semana de febreiro. Trátase dunha festa homenaxe a Os Amantes de Teruel, Juan Martínez de Marcilla, chamado popularmente Diego de Marcilla e Isabel de Segura. Miles de turolenses vístense con vestimentas altomedievais, tamén se instala un variado mercado e engalánanse as rúas trasladando a atmosfera da cidade ao Século XIII.

O martes de Pascua celébrase o Sermón das Tortillas. Ten a súa orixe na fundación cristiá da cidade, cando o martes de Pascua de cada ano os turolenses elixían os cargos do Concello de Teruel. A celebración consiste en gozar dunha comida ao aire libre nos arredores da cidade, quedando o caso urbano practicamente baleiro.

Economía

Na actualidade, a economía da cidade de Teruel baséase principalmente en sector servizos onde destaca o sector público e un desenvolvido sector turístico, ao haberse convertido desde os anos 90 nun dos principais destinos turísticos de interior ou cultural, xunto a localidades como Ávila, Segovia ou Salamanca.

Existen varias explotacións gandeiras e industrias cárnicas, dedicadas principalmente ao gando porcino, para abastecer o mercado de produtos cárnicos con denominación de orixe, así como penso e fertilizantes derivados. Outro tipo de industrias asentadas en Teruel son, por exemplo, as relacionadas con derivados do automóbil.

Música

En Teruel hai moitos e grandes músicos. Entre eles destacan os compositores Antón García Abril e Javier Navarrete, o cantante pop David Civera, o tenor Andrés Marín etc.

Recentemente o Pai Muneta, musicólogo, recuperou varias pezas de música barroca do compositor calandino Gaspar Sanz.