Noarsk
| Noarsk | ||
| algemien | ||
| eigen namme | norsk | |
| lânseigen yn | Noarwegen, Sweden, Denemark, Yslân, Feriene Steaten | |
| tal sprekkers | 5.000.000 | |
| skrift | it Latynske alfabet | |
| taalbesibskip | ||
| taalfamylje | Yndo-Jeropeesk - Germaansk - Noardgermaansk - Westskandinavysk - Noarsk | |
| taalstatus | ||
| offisjele status | Offisjeel yn Noarwegen | |
| taalkoades | ||
| ISO 639-1 | no (Noarsk), nb (Bokmål), nn (Nynorsk) | |
| ISO 639-2 | nor (Noarsk) nob (Bokmål), nno (Nynorsk) | |
| ISO 639-3 | nor (Noarsk) nob (Bokmål), nno (Nynorsk) | |
It Noarsk is in Noardgermaanske taal dy’t ûnderdiel útmakket fan de Yndo-Jeropeeske taalfamylje dy’t troch likernôch 4,5 miljoen sprutsen wurdt. It is in offisjele taal yn Noarwegen.
It Noarsk is nau besibbe oan de oare twa talen oan de Skandinavyske fêste wal, it Deensk en it Sweedsk. Dizze trije talen binne ûnder elkoar reedlik te ferstean. Twa oare Skandinavyske talen, it Iislânsk en it Faeröersk, binne net mear fersteanber mei it Noarsk, Sweedsk en Deensk.
Der binne twa offisjele skriuwtalen fan it Noarsk, it Bokmål en it Nynorsk. Ek binne der in soad dialekten. Alhoewol’t de measte dialekten it measte wei hawwe fan it Nynorsk as fan Bokmål, wurdt it Nynorsk troch mar 10-15 % fan de Noaren as skriuwtaal brûkt, it oare part brûkt it Bokmål.
Oars as yn de measte oare lannen is it yn Noarwegen sosjaal akseptearre om yn it dialekt te sprekken. Der is gjin “algemien beskaafd Noarsk” of soks sawat. Wol is der it Standard Østnorsk (Standert Eastnoarsk), mar dat wurdt mar troch in tige lyts part fan de befolking brûkt. Op telefyzje en op de radio wurdt faak gebrûk makke fan in foarm fan ien fan de skriuwtalen.
It Noarsk wurdt skreaun yn it Latynske alfabet, wêryn nei de z noch trije tekens komme, de æ, ø en å. Dizze letters wurde sjoen as aparte letters. De c, q, w, x en z wurde kwealik brûkt.
Skaaimerk fan it Noarsk is de prosody, it is in lûdtaal. Der besteane twa ferskate lûden, dizze kinne betsjuttingsûnderskiedend wêze. De selsstannige namwurden bønder en bønner (de útspraak is itselde, op it lûd of it aksint nei) betsjutte boeren en beanen (it twadde wurd kin ek gebed betsjut, ôfhinklik fan de kontekst).
Skiednis fan it Noarsk
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
Oarspronklik waard der yn heul Skandinaavje deselde taal sprutsen, it Oernoarsk en letter, fan likernôch 700 ôf, it Aldnoarsk. Om 1350 hinne, nei dat in grut part fan de Noarske befolking oan in pestepidemy omkaam wie, ûntwikkele him in oar Noarske taal, it Middelnoarsk. Dizze taal gie om 1525 hinne oer yn it modernge Noarsk.
It runeskrift waard brûkt as skriuwtaal oant yn de Midsiuwen, doe’t it stadich oan ferfongen waard troch it Latynske alfabet.
Yn 1397 rekke Noarwegen syn status as selsstannich keninkryk kwyt, en yn 1536 waard Noarwegen in provinsje fan Denemark. It Deensk waard de skriuwtaal, de taal fan de middenklasse, de amtners, skoalle en tsjerke. De Noarske taal bleaun bestean yn de dialekten fan it plattelân. Benammen yn West-Noarwegen hâlde it Noarsk syn eigen skaaimerken.
Nei dat Noarwegen yn 1814 ûnôfhinklik waard, ûntwikkelen de twa ferskate skriuwtalen har yn de rin fan de 19e iuw. It Riksmål (rykstaal), letter Bokmål (boeketaal) neamd, wie basearre op de beskaafde, ferdeenske útspraak fan de elite. It Landsmål (lântaal), letter Nynorsk (Nijnoarsk) neamd, wie basearre op de dialekten fan West-Noarwegen.
Der ûntstie in beweging dy’t ien Noarske taal, it Samnorsk, neistribbe, mar dy beweging hat nea in soad oanhing hân. Wol ûndergienen beide skriuwtalen in soad staveringswizigingen om sa tichter byelkoar te kommen. De Noaren hawwe harren der op it stuit mar by dellein dat der twa Noarske standerttalen neist elkoar bestean.
Dialekten
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
It Noarsk hat in grut ferskaat oan dialekten. It is dan ek hast net te dwaan in rûzing te meitsjen fan it tal dialekten dy’t yn Noarwegen sprutsen wurde. Ferskillen yn grammatika, sinsbou, wurdskat en útspraak geane oer geografyske grinzen en kinne dialekten meitsje op it nivo fan in buorskip. Dialekten binne yn guon gefallen sa ferskillend dat se net te ferstean binne foar oare Noarske sprekkers. Guon taalkundigen merke op dat der op it stuit in soad dialekten ferdwine yn in lokale fariant. Wol moat sein wurde dat der in hieltyd gruttere ynteresse is foar it behâld fan bedrige dialekten.
Wurdskat
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]It meastepart fan de moderne wurdskat fan it Noarsk komt út it Aldnoarsk. De grutste boarne fan lienwurden is it Middelleechdútsk, wat in grutte ynfloed op de Noarske wurdskat hie sûnt de lette Midsiuwen, oan sels de grammatika struktueren ta. Hjoed de dei komme de measte lienwurden, kreklyk as by de measte oare talen, fan it Ingelsk. Alhoewol’t it Noarsk sjoen wurdt as in taal dy’t minder ynfloeden hat fan it Ingelsk as bygelyks it Sweedsk en Deensk
Fan guon lienwurden is de stavering feroare om de Noarske útspraak sjen te litten, mar dizze wurden hawwe in lange tiid nedich foar’t se goed ynboargere sitte. Foarbylden fan wurden dy’t de Noaren in soad brûke en dy’t Fernoarske binne bygelyks sjåfør (fan it Frânske chauffeur) en revansj (fan it Frânske revanche). Mar oare wurde, bygelyks jus (fan it Ingelske juice) keitering (fan it Ingelske catering) en sørvis (fan it Ingelske catering) wurde noch net folle brûkt.
Foarbylden
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]| Taal | Sin | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| Ik kom fan Noarwegen | Hoe hiet hy? | Dit is in hynder | De reinbôge hat in soad kleuren | Myn loftkessenfartúch sit fol iel | |
| Bokmål | Jeg kommer fra Norge | Hva heter han? | Dette er en hest | Regnbuen har mange farger | Luftputebåten min er full av ål Min luftputebåt er full av ål |
| Riksmål | Regnbuen har mange farver | ||||
| Deensk | Hvad hedder han? | Min luftpudebåd er fuld af ål | |||
| Nynorsk | Eg kjem frå Noreg | Kva heiter han? | Dette er ein hest | Regnbogen har mange fargar Regnbogen er mangleta |
Luftputebåten min er full av ål Svevebåten min er full av ål |
| Høgnorsk | Regnbogen hev mange fargar Regnbogen er manglìta | ||||
| Dönsk tunga | Ég kem frá Noregi | Hvað heitir hann? | Þetta er hross/hestur | Regnboginn er marglitur | Skýschiff mínn er fullur af álum |
| Yslânsk | Ég kem frá Noregi | Hvað heitir hann? | Þetta er hross/hestur | Regnboginn er marglitur | Svifnökkvinn minn er fullur af álum |
| Sweedsk | Jag kommer från Norge | Vad heter han? | Detta är en häst | Regnbågen har många färger | Min svävare är full med ålar |
| Faeröersk | Eg komi frá Noreg/Norra | Hvussu eitur hann? | Hetta er eitt ross/ein hestur | Ælabogin hevur nógvar litir | Luftpútufar mítt er fult í álli! |
| Dútsk | Ich komme aus Norwegen | Wie heißt er? | Dies ist ein Hengst/Roß/Pferd | Der Regenbogen hat viele Farben | Mein Luftkissenfahrzeug ist voller Aale |
| Nederlânsk | Ik kom uit Noorwegen | Hoe heet hij? | Dit is een paard | De regenboog heeft veel kleuren | Mijn hovercraft zit vol paling |
| Afrikaansk | Ek kom van Noorweë | Hoe heet hy? | Dit is 'n perd | Die reënboog het baie kleure | My skeertuig is vol palings |
 |
Dizze taal hat syn eigen Wikipedy. Sjoch de Noarske ferzje. |
|
Dizze taal hat syn eigen Wikipedy. Sjoch de Noarske ferzje. |