Эстәлеккә күсергә

Батуми

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Батуми
груз. ბათუმი
Байраҡ[d]
Рәсем
Рәсми атамаһы ბათუმი, Батоми, Батум, Batomi һәм Batum
Дәүләт  Грузия
Административ үҙәге Батумская область[d], Аджария һәм Аджарская Автономная Советская Социалистическая Республика[d]
Административ-территориаль берәмек Аджария
Сәғәт бүлкәте UTC+4:00[d]
Һыу ятҡылығы буйында урынлашҡан Ҡара диңгеҙ
Ойошма ағзаһы Climate Alliance[d][1]
Халыҡ һаны 169 095 кеше (2020)[2]
Диңгеҙ кимәленән бейеклек 3 ± 1 метр
Туғандаш ҡала Бари[d][3], Сан-Себастьян[d][3], Саванна[d][3], Пирей[3], Кисловодск[3], Трабзон[3], Ванадзор[d][3], Волос[d][3], Ялта[d][3], Бургас[3][4][5], Марбелья[d][3], Кушадасы[d][3], Верона[d][3], Орду[d][3], Тернополь[3], Новый Орлеан[d][6][3], Ялова[d][3], Нахчиван[3][7][8], Даугавпилс[3][9][10], Артвин[d], Рио-де-Жанейро, Цзыбо[d], Агджабеди[d][11], Ашдод[12][3][13], Донецк[14][3], Брест[15][3][16], Өрөмсө[17][3], Шәрм-әш-Шәйех[3], Росток[3][18], Прага-1[d][3], Пафос[d][3], Ныса[d][3], Нетания[d][3][19], Юрмала[3] һәм Николаев
Майҙан 64,9 км²
Почта индексы 6000–6099[20]
Рәсми сайт batumi.ge
Урынлашыу картаһы
Урындағы телефон коды 422
Категория для почётных граждан субъекта Category:Honorary citizens of Batumi[d]
Бында ерләнгән кешеләр категорияһы Категория:Похороненные в Батуми[d]
Карта
 Батуми Викимилектә

Бату́ми (груз. ბათუმი [батуми], 1936 йылға тиклем — Бату́м[21]) — Грузияның Ҡара диңгеҙ ярында урынлашҡан ҡалаһы һәм порты. Аджария автономлы республикаһының баш ҡалаһы. Батуми муниципалитетын барлыҡҡа килтерә һәм хәҙерге заман Грузияһының туристик үҙәге булып тора[22].

Бөгөнгө Батуми Грузияның мөһим мәҙәни, иҡтисади һәм туристик үҙәге булып тора. Ҡала тарихи үҙәге һәм күккә олғашҡан бейек ҡатлы йорттары булған туристик үҙәге менән дан тота.

Билдәле шәхестәре

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Халҡы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Муниципалитет булараҡ ҡала халҡы һаны 2018 йылдың 1 ғинуарына 160 801 кеше тәшкил итә[24], Грузия халҡының 2014 йылғы йәниҫәбе буйнса — 152 839 кеше[25], 2014 йылдың 1 ғинуарына — 161,2 мең кеше, 2012 йылдың 1 ғинуарына (ҡаланы киңәйткәнгә саҡлы) — 125,8 мең кеше[26][27], 2004 йылдың 1 ғинуарына — 120,2 мең кеше[27]. Грузияның 2002 йәниҫәбенә ярашлы — 121 806 кеше[28].

Батумиҙағы 1989 йылғы Бөтә Союз йәниҫәбе буйынса 136 609 кеше[29].

1926 йылғы йәниҫәп буйынса, ҡала халҡы һаны 45 меңгә, 1939 йылғы буйынса — 70 мең, ә 1970 йылғы йәниҫәп буйынса — 101 кеше[30].

Милли составы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Этник составы
2002 йылғы йәниҫәп буйынса[31]
Грузиндар (аджарҙар)  104 313 85,6 %
Әрмәндәр  7 517 6,2 %
Рустар  6 300 5,2 %
Абхаздар  800 0,7 %
Украиндар  770 0,6 %
Понтийлылар (Гректар)  587 0,5 %
Әзербайжандар 301 0,2 %
Осетиндар  142 0,1 %
Езидтар  69 0,1 %
башҡалар  1007 0,8 %
барлығы  121 806 100,0 %
00
Этник составы
2014 йылғы йәниҫәп буйынса[32]
Грузиндар (аджарҙар) 142 691 93,36 %
Әрмәндәр 4636 3,03 %
Рустар 2889 1,89 %
Украиндар 628 0,41 %
Гректар 289 0,19 %
Әзербайжандар 269 0,18 %
Абхаздар 229 0,15 %
Ассирийлылар 131 0,09 %
Езидтар 76 0,05 %
Осетиндар 71 0,05 %
Йәһүдтәр 71 0,05 %
башҡалар 859 0,56 %
всего 152 839 100,00 %
1877-1878 йылдарҙағы Рус-төрөк һуғышы ваҡытында грузин ополченецтары

Рәсәй империяһының 1897 йылғы Бөтә рәсәй йәниҫәбе мәғлүмәттәре буйынса, Батуми халҡы 28 508 кеше тәшкил иткән[33], шуларҙан:

  • Әрмәндәр — 6 839 (24 %)
  • Рустар — 6 224 (22 %)
  • Грузиндар — 5 151 (18 %)
  • Гректар — 2 764 (10 %)
  • Төрөктәр — 1 654 (5,8 %)
  • Йәһүдтәр — 1 064 (3,7 %)
  • Украиндар — 851 (3 %)
  • Поляктар — 722 (2,5 %)
  • Фарсылар — 719 (2,5 %)
  • Мингрелдәр — 590 (2 %)
  • Имеретинлылар — 339 (1,2 %)
  • Немецтар — 299 (1 %)
  • Татарҙар — 298 (1 %)
  • Һарттар — 156 (0,5 %)
  • Литвалылар — 98 (0,3 %)
  • Белорустар — 69 (0,2 %)
  • Абхаздар — 58 (0,2 %)
  • Инглиздәр — 37 (0,1 %)
  • Аварҙар — 35 (0,1 %)
  • Румындар — 23(0,08 %)
  • Осетиндар — 20 (0,07 %)
  • Лезгиндар — 20 (0,07 %)
  • Эстондар — 9 (0,03 %)
  • Курдтар — 2 (0,007 %)

Үҙенең милләтен күрһәтмәгән кешеләр — 460

Брокгауз һәм Ефрон Энциклопедик һүҙлеге мәғлүмәттәре буйынса («Батум» мәҡәләһе):

1873 йылда, Мальмуз һүҙҙәре буйынса, Батумда 4970 кеше йәшәгән, әммә уны рустар яулап алған саҡта (1878 йылдың 25 авгусы), халыҡтың күсенеүе һәм үлеме һөҙөмтәһендә, Батумда халыҡ һаны 3000-дән дә артмаған. Ҡаланы рустар алғандан һуң, Берлин трактатына ярашлы, Батум порто-франко тип иғлан ителгән, сауҙа ҙур тиҙлек менән үҫешкән, һәм халыҡ бер нисә тапҡырға артҡан…

1882 й. 19 май халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, Батумда 6921 ир-ат һәм 1740 ҡатын-ҡыҙ, барлығы ике енестән дә 8671 бала булған, 1889 й. Батумда кеше һаны 12 меңдән кәм булмаған. Батумда грузиндар, рустар, төрөктәр, гректар, әрмәндәр, абхаздар, фарсылар һәм башҡалар йәшәгән.[34].

Йәһүдтәр

Аджария баш ҡалаһында йәһүд общинаһы 1878 йылда барлыҡҡа килгән. Рәсәй империяһының 1897 йылғы Бөтә рәсәй йәниҫәбе мәғлүмәттәре буйынса, Батумда 1179 йәһүд булған[21]; 1923 йылда — 3700 йәһүд (бөтә халыҡтың 6,1 %); 1926 йылда — 1778 йәһүд (йәки 1954 кеше (4,5 %), шул иҫәптән 1917 ашкеназ йәһүде[21]); 1959 йылда — 1139 йәһүд; 1970 йылда — 1334 йәһүд, шулар араһында 398 грузин йәһүде, 16 ҡырымчаҡ, ике тау йәһүде; 1979 йылда — 917 йәһүд, шулар араһында 77 грузин йәһүде.[21][35]

Грузия Демократик Республикаһы йәшәгән дәүерҙә, 1918 йылдан 1921 йылға тиклем Батумиҙа «Еврейский голос» исемле йәһүд гәзите баҫылған. После вхождения в Батумиға Совет Армияһы ингәндән һуң, Батум синагогаһы ябылған. Совет Социалистик Республикалар Союзының иртә осоронда (1921—1940) Батуми йәшерен рәүештә иешива булған. 1925 йылдан 1929 йылға саҡлы Аджария баш ҡалаһында йәһүд мәктәбе эшләгән. В конце 1980-се йылдар аҙағында Батумиҙа иврит телен өйрәнеү курстары, Грузин-израиль бәйләнештәре Ассоциацияһы бүлексәһе булған. 1991 йылда, СССР тарҡалғандан һуң, йәһүд йәкшәмбе мәктәбе асылған. Грузия Министрҙар кабинеты (Грузия хөкүмәте) Ҡарары менән 1993 йылдың яҙында Батуми йәһүд общинаһына 1900—1904 йылдарҙа төҙөлгән һәм совет властары тарафынан тартып алынған (1998 йылда яңыртылғандан реставрация һуң, бина асылған) синагога бинаһы кире ҡайтарып бирелгән. 1980—1990-сы йылдарҙа Батумиҙан йәһүдтәрҙең күпләп күсеп китеүенә ҡарамаҫтан, ҡалала һаманға саҡлы синагога, йәһүд общинаһы һәм «Хесед» ойошмаһының бүлексәһе эшләй.

Әрмәндәр
Батумиҙа әрмән сиркәүе

1878 йылда ҡалала Аджариялағы тәүге әрмән общинаһына нигеҙ һалынған. Әрмәндәр Аджарияла XIX быуаттың 80-се йылдары аҙағында әүҙем йәшәй башлаған.

Тап ошо осорҙа Батумиҙа 1885 йылда «Сурб Пркич» әрмән сиркәүе төҙөлгән. Мәҙәни үҙәк эшләй башлаған, әрмән музыкаль училищеһы асылған, театраль труппа булдырылған.

1915 йылда Төркиәләге әрмәндәргә ҡаршы ойошторолған Геноцидтан һуң, Батумиҙағы әрмән общинаһы Төркиәнең төньяҡ-көнсығыш өлкәләренән (Карс, Артвин, Ардаган, Эрзурум) ҡасаҡтары менән байтаҡҡа тулыланған. 1915—1990 йылдар осоронда Төркиәнән күсеп килгән ғаиләләр Батумиҙа әрмән мәҙәниәте, мәғарифы һәм сәнғәтенә әһәмиәтле өлөш индергән. Танылған рәсәй-әрмән йырсыһы А. М. Зурабян ҡалала әрмән мәҙәниәтенең сағыу вәкиле булған.

1920-се йылдарҙың беренсе яртыһында Аджарияның баш ҡалаһында әрмән телендә гәзит баҫылған, әрмән мәктәбе уңышлы эшләгән. Совет власы йылдарында әрмән мәктәбе Батуми, Шота Руставели проспекты, 22 адресы буйынса эшмәкәрлек йәйелдергән.

1923 йылда Сәнғәт хеҙмәткәрҙәре Йорто эшләй башлаған, ә 1931 йылда театраль труппаһы нигеҙендә Әрмән дәүләт театры барлыҡҡа килгән.

1938 йылда ябылған һәм планетарийға әйләнгән «Сурб Пркич» әрмән сиркәүе, общинаның инициативаһы менән 1992 йылда Аджария хөкүмәте тарафынан Аджария әрмәндәренең «Верацнунд» Мәҙәни-мәрхәмәт ассоциацияһына тапшырылған. Хәҙерге ваҡытта ҡалала «Сурб Пркич» сиркәүе, бер нисә әрмән йәмәғәт ойошмалары, йәкшәмбе мәктәбе эшләй, «Ахпюр» гәзите баҫыла.

Географияһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡала Ҡара диңгеҙ яр буйында, Кахабер уйһыулығында, диңгеҙ кимәленән 2-3 метр бейеклектә урынлашҡан. Уйһыулыҡ формаһы төньяҡтан көнбайышҡа 7 км оҙонлоғонда һуҙылған ярым айҙы хәтерләтә. Батумиҙың төп өлөшө Кахабер уйһыулығының төньяҡ өлөшөндә, Барцхана һәм Королисцкали йылғалары буйлап, Батум бухтаһы менән сиктәш ята.

Ҡаланың төп майҙаны 64,94 км² тәшкил итә[36][26] (до 2012 года — 19 км²[37]).

Климаты

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Батумиҙа йыл дауамындағы яуым-төшөм кимәле — 2 435 мм. Ноябрь — иң еүеш ай (312 мм), май — иң ҡоро ай (108 мм). Батуми, яр буйы Аджарияһы кеүеку, урта диңгеҙ климатының еүеш төрө (Алисов классификацияһы)[38] һәм юғары термаль режим менән айырыла. Кёппен климаттар классификацияһы буйынса, Батуми климаты еүеш субтропик (Cfa). Ғәҙәттә Батумиҙа бөтөнләй ҡар булмай тиерлек (ҡар йылына 12 көндән дә артмай). Сағыштырмаса еүешлек тең уртаса кимәле — 70-80 %.[37]

Ҡала климаты
Күрһәткес Ғин Фев Мар Апр Май Июн Июл Авг Сен Окт Ноя Дек Йыл
Абсолют максимум, °C 25,2 27,4 32,2 38,3 37,2 39,9 40,6 39,5 38,1 35,4 30,1 28,3 40,6
Уртаса максимум, °C 10,7 11,2 12,5 16,2 20 24,2 26,2 26,5 24,2 20,1 16,5 13,0 18,4
Уртаса температура, °C 6,6 6,7 8,8 12,3 16,0 20,2 22,6 23,1 19,9 16,4 11,9 9,0 14,5
Уртаса минимум, °C 4,1 3,8 5,5 9,3 13,1 17,3 19,9 20,3 16,9 13,4 9,1 6,4 11,6
Абсолют минимум, °C −7,7 −8,2 −6,7 −2,5 3,4 8,1 12,9 12,6 7,5 2,0 −3,9 −4,2 −8,2
Яуым-төшөм нормаһы, мм 238 189 153 113 108 142 168 205 262 277 312 268 2435
Сығанаҡ: Погода и климат

Дин

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Батумиҙа төрлө конфессиялар һыйышып йәшәй. Халыҡтың күп өлөшө православие динендә. Ҙур конфессиялар: ислам, католицизм, әрмән апостол сиркәүе, езидлыҡ һәм иудаизм. Ҡалала ҡорамдар күп.

  • Православие ҡорамдары: Собор Рождества Пресвятой Богородицы — Кафедральный Собор Пресвятой Богородицы (1903 йыл), Изге Варвара Сиркәүе (1888 йыл), Изге Николай Сиркәүе (1865 йыл), Ихге Андрей Сиркәүе, Изге Георгий Сиркәүе, Изге Троица Сиркәүе, Батшабикә Тамара Сиркәүе һ. б. 1936 йылға саҡлы ҡалала Александр-Невский соборы булған.
  • Изге Рух Католик сиркәүе.
  • Орта-Джаме Батум мәсете (1866 йыл).
  • Сурб Пркич Әрмән Апостол Сиркәүе (1885 йыл).
  • Батум синагогаһы (1904 йыл)[39].
  • Батумиҙа Изге Троица Протестант Сиркәүе
  • Инжил дине христиан сиркәүе

Тарихы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Төп мәҡәлә: История Батуми

Этимологияһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Батуми атамаһы сван теленән. бат «таш». Ҡала урынындағы тораҡ, моғайын, боронғо: Батуми (Батус) б. э. т. IV быуат грек фәйләсуфы Аристотель әҫәрҙәрендә телгә алына. Өлкән Плиний, б. э. I быуатында грек телендә «тәрән» тигәнде аңлатҡан Βαθύς Батус портын атай. Урта быуаттарҙа ҡала Батоми , 1878 йылдан — Батум, 1936 йылдан — Батуми тип аталған.[40]

Тарихҡа ҡыҫҡаса экскурс

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Тәүге мәғлүмәттәр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Б. э. т. IV быуатта грек фәйләсуфы Аристотель Батумиҙы Колхида ҡалаһы Батус тип атай. Рим яҙыусыһы Өлкән Плиний һәм грек географы Флавий Арриан да уны шулай тип белгән. Батус һүҙе грек телендә «тәрән» тигәнде аңлата[41].

Батуми урыныда халыҡ б. э. т. I—II меңйыллыҡта йәшәгән һәм күршеләре менән сауҙа иткән. Тамара ҡәлғәһе Батумиҙың йөрәге, мәҙәни һәм иҡтисади үҙәге булған (Королисцкали йылғаһы)[41].

Б. э. т. II б. Батумиҙа рим гарнизоны торған, V б. Вахтанг I Горгасал батша ҡалала хидара иткән[41].

VI, VII, VIII бб. Батуми ҡәлғәһе янында феодал осорҙа халыҡ йәшәгән[41].

Антонио Затта картаһы фрагменты, 1784. Грузин кенәзлеге Гурия һәм уның төп ҡалаһы Батуми

Ғосман империяһы осоро

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Бөтә Аджария кеүек, Батуми Тао-Кларджети составында һәм эриставтар хакимлығында булған[41].

XV быуатта Гуриели династияһы вәкиле Кахабер Гуриели заманында Батумиҙы ғосмандар яулаған, әммә Ростом Гуриели уларҙы ҡыуған. 1564 й. Ростом Гуриели үлгәндән һуң, ғосман ғәскәрҙәре Батуми территорияһын яулай. Ҡала Ғосман империяһының административ берәмеге — санжак була. Батум санжагы Королисцкали йылғаһынан Чорохи һәм Аджарисцкали йылғаларын тиклем ерҙәрҙе биләгән. Был осорҙа Аджарияға ислам килгән[41].

1873 йылда Батумиҙа Лаз губернаторлығы резиденцияһы урынлашҡан, санжак идарасыһы — мутесариф. Мутесариф Трабзон вәлиһенә буйһонған[41].

Рәсәй империяһы составында

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Батуми порты, Лев Феликсович Лагорио, картина 1881 йылғы картина

XIX быуатта Кавказ аръяғы Рәсәй Империяһына инеүен дауам иткән. 1877—1878 йй. рус-төрөк һуғышы осоронда Имерети, Картли, Самегрел — Земо-Сванети, Кахети һәм Гурия ҡораллы отрядтары барлыҡҡа килгән. Батумиҙы ҡабаттан ҡайтарыу өсөн 30 мең грузин көрәшкән. 1878 й. 3 мартында Сан-Стефанола Сан-Стефан тыныслыҡ килешеүе төҙөлә. Ғосман империяһы аҡсалата контрибуцияның бер өлөшөн грузин ерҙәре, шулар араһында Аджария ла булған, менән түләгән. Сан-Стефано тыныслыҡ Килешеүен ҡабаттан ҡарау маҡсатында йыйылған Берлин конгресында кенәз Александр Михайлович Горчаковҡа Батуми һәм Аджарияны һаҡлап ҡалыу мөмкин булған[41].

1878 йылдың 25 авгусында Батумиға генерал Дмитрий Иванович Святополк-Мирский ингән, һәм Азатлыҡ майҙанында дәүриш-паша ҡала асҡысын тапшырған. Составына Батум, Артвин һәм Аджар округтары ингән Батум өйәҙен булдырыу ҡарар ителгән. Батуми ҡалаһы статусын, уға порто-франко статусы биреү тәҡдимен индереп, Британ империяһы хәл иткән[41].

Порто-франко статусы арҡаһында Батуми ҡалаһы ҙурая барған, заманса европа ҡалаһы күренешен алған. Шул осорҙа Батумиҙа халыҡтың ижтимағи хәле насарайған, контрабанда барлыҡҡа килгән. 1883 йылда Кавказ аръяғы тимер юлы Батумиҙы нефть-газға бай Баҡы ҡалаһы менән бәйләгәнлектән, ҡала мөһим портҡа әйләнгән. «Батум нефть сәнәғәте һәм сауҙа йәмғиәте» (БНИТО), һәм 1886 йылда уның нигеҙендә «Каспий-Ҡара диңгеҙ нефть сәнәғәте һәм сауҙа йәмғиәте» ойошторолған. Нефть продукттары Баҡынан Бөйөк Британияға, Австрияға, Бельгияға, Һинд-Ҡытайға, Төркиәгә, Японияға, Грецияға, Ҡытайға, Германияға, Голландияға, Францияға, Мальтаға, Португалияға, Алжирға, Филиппин утрауҙарына, Дунай буйы кенәзлектәренә оҙатылған. Батум аша Баҡынан 27 млн. 600 мең бот кәрәсин сығарылған.[42] 1896 й. Батуми-Хашури участкаһында 835 км оҙонлоғондағы Баҡы — Батуми кәрәсин үткәргесен төҙөү башлана, 1906 й. тамамлана[43].

1886 й. порто-франко юҡҡа сығарыла. 1883 й. 12 июнендә Батум өйәҙе Кутаиси губернияһына ҡушылған. Ҡаланың үҙидараһы булмағанлыҡтан, уның үҫеше тотҡарланған. 1903 й. Батум округы Кутаиси губернияһынан бүленеп сыҡҡан[41].

Батуми XX быуат башында

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Батумиҙа демонстрация, 1917 й.

1902 й. февралендә ленин-искра йүнәлешендәге Батум социал-демократик комитеты етәкселегендә батум эшселәренең стачкаһы башлана, 27 февралдә Ротшильд нефть таҙартыу заводының 400 эшсеһен революцион хәрәкәттә ҡатнашыуҙа ғәйепләп эштән сығарыу сәбәбе була. Стачка комитеты эш хаҡын арттырыуҙы, эш көнөн ҡыҫҡартыуҙы, эштән сығарылғандарҙы эшкә кире алыуҙы, эштән туҡтап торған көндәргә түләүҙе, эшселәр менән яғымлы мөрәжәғәт итеүҙе һ. б. талап иткән[44].

8 мартҡа ҡаршы төндә 32 кеше ҡулға алына, шунан һуң Батум социал-демократик комитет баш күтәреүселәрҙең манифестацияһын ойоштора, бында ҡатнашҡан 348 кешене полиция ҡулға ала. 9 мартта протест билдәһе итеп, эшселәр, 6 мең кешене йәлеп итеп, яңы сәйәси демонстрация ойоштора. Полиция менән бәрелештәрҙә 15 кеше һәләк була, 54 кеше яралана һәм тағы ла 500 кеше ҡулға алына[44].

Батуми өсөн көрәш

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Батумиҙа Ғосман ғәскәрҙәре, XIX б. гравюраһы.

Беренсе донъя һуғышы башланыу Кавказ аръяғындағы ситуацияны тулыһынса үҙгәртте. Октябрь революцияһынан һуң килгән анархия кавказ фронтын тулыһынса юҡҡа сығара, шул сәбәпле Ғосман империяһы Грузияны тағы баҫып ала[41].

1918 йылдың 3 мартында большевиктар менән ғосман төрөктәр Брест-Литовский тыныслыҡ килешеүенә ҡул ҡуя, Батум, Карс һәм Ардаган округтары Рәсәйгә күсә, ысынында был Рәсәй менән Ғосман империяһының 1877 йылдағы сиген тергеҙеү була. 1918 йылдың 14 март-5 апрелендә Трапезунд (Трабзон тыныслыҡ конференцияһы үтә. Кавказ аръяғы делегацияһы 1914 йылғы сиктәрҙе һаҡлау, ә төрөктәр — был делегацияның Брест-Литва килешеүе ҡарарын ҡабул итеүен маҡсат итеп ҡуя. 1918 йылдың 14 апрелендә төрөк ғәскәрҙәре Батумиҙы аннексиялай[41].

Георгий Иванович Мазниашвили, Грузин Демократик Республикаһының күренекле хәрби начальнигы. 1921 йылда төрөктәрҙән Батумиҙы тартып алған.

1918 йылдың 11-26 майында һәм 31 май-4 июнендә барған Батуми һөйләшеүҙәре Трабзон конференцияһының дауамы була. 1-се этабы Ғосман империяһы менән Кавказ аръяғы Демократик Федератив Республикаһы, 2-се этабы Ғосман империяһы менән һәм бойондороҡһоҙ кавказ дәүләттәре араһында үткән. Батумиҙы төрөктәр аннексиялағандан һуң, Акакий Иванович Чхенкели етәкселегендәге кавказ делегацияһы Брест килешеүенә таянырға маташа, ләкин ғосмандар шундай талап ҡуя, хатта Герман һәм Австро-Венгрия империяларының да ризаһыҙлығын тыуҙыра[41].

Батумиҙы оккупациялауҙың ахыры булып Германия һәм уның союздаштарының Беренсе донъя һуғышында еңелеүе торған. 1919 йылда Батуми һәм Батуми округы Британия оккупация зонаһына ҡарай. Генерал Кук Колисс губернатор итеп тәғәйенләнә. 1919 йылдың 31 авгусында Батумиҙа грузин мосолмандары съезында Аджарияны үҙ тыуған иле Грузияға ҡабаттан ҡушыу талабы ҡуйыла.[45].

1920 йылдың 7 майында Рәсәй Совет Федератив Социалистик Республикаһы Грузин Демократик Республикаһының бойондороҡһоҙлоғон таный, әммә киләһе йылдың февралендә Ҡыҙыл Армия Грузия территорияһына баҫып инә, һәм хәрби бәрелештәр башлана. Жордания меньшевистик хөкүмәте Кутаисиға күсә, ә ул баҫып алынғас, Батумиға сигенә.

Ситуация менән файҙаланып, ғосман ғәскәрҙәре, Артаан һәм Артвинды алғас, ә 10 мартта Хуло һәм Кедаға инә. 11 мартта Ҡарабәкер-пашаның төрөк ғәскәрҙәре Батумиға инә. Төркиәнең рәсми позицияһына ярашлы, Грузияны Рәсәй баҫҡынсылығынан һаҡлау булһа ла, ысынында иһә Ғосман империяһы Армияһы төбәәкте аннексияларға тырышҡан[41]. 921 йылдың 16 мартында Мәскәүҙә совет-төрөк Килешеүе төҙөлә, һәм Төркиә порт менән файҙалана алыу һәм Батуми аша пошлинаһыҙ ирекле транзит шарты менән, «Порт һәм Батуми ҡалаһы һәм унан төньяҡта урынлашҡан территорияларына Грузия сюзеренитетына» риза булған[46].

Батуми СССР составында

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Шул уҡ 1921 йылдың 17 мартында Батумиҙа большевиктарҙың Грузия меньшевик хөкүмәтенә ҡаршы ихтилалы башлана. Учредительный Собрание ҡарары менән Грузин Демократик Республикаһы хөкүмәте ағзалары ҡаланы һәм баш ҡаланы ҡалдырып китә. Грузияның көнсығышынан көнбайышына сигенгән грузин ғәскәрҙәре кисектергеһеҙ капитуляция алдында торған.[41]. Мәскәүҙә совет-төрөк консультациялары барған арала, Батуми ситендә грузин армияһының һәм халыҡ гвардияһының бер нисә мең һалдаты урынлашҡан. 18 мартта генерал Георгий Иванович Мазниашвили етәкселегендәге грузиндар менән төрөк гарнизоны араһында урам бәрелештәре башлана, һәм улар ҡаланың күп өлөшөн яулай. Һәләк булғандарҙы Батумиҙың Азатлыҡ майҙанында ерләгәндәр[41]. 20 мартта Сергей Иванович Кавтарадзе етәкселегендәге Батум өлкә ревкомы булдырылған[45].

1936 йылда ҡала Батуми тип аталған[21].

Батумиҙың артабанғы тарихында 1924 йылғы ихтилал килтереп тыуҙырған иң ҡайғылы ваҡиғалар булған. Батуми милли-азатлыҡ хәрәкәте ағзаларының барыһын да ҡулға алалар һәм судһыҙ һәм тикшереүһеҙ юҡ итәләр. Улар араһында Батумиҙы Ғосман империяһынан төп азат итеүселәрҙең береһе генерал-майор Георгий Михайлович Пурцеладзе ла булған[41]. СССР-ҙың башҡа ҡалалары кеүек үк, Батуми 1937—1938 йылғы Сталин репрессияларынан зыян күргән. Батумиҙың бик күп ир-егеттәре армияға саҡырылған һәм Икенсе донъя һуғышы фронттарында алышҡан. 12 258 һалдат араһынан 4 меңдән артыҡ кеше һәләк булған[41].

1921 йылдың мартынан Батум ҡалаһының хәрби гарнизонының нигеҙен 1918 йылда Кавказда совет власын урынлаштырыу маҡсатында Кавказ аръяғына ебәрелгән Эшсе-Крәҫтиәндәр Ҡыҙыл Армияһының 9-сы уҡсылар дивизияһы тәшкил иткән. 11-се армия составында дивизия 17 мартта Батумға инә.

  • 1921 йылдың 9 майында дивизияға 34-се уҡсылар дивизияһы ҡушыла.
  • 1921 йылдың 16 октябрендә дивизия 1-се Кавказ уҡсылар бригадаһы һәм 2-се Кавказ уҡсылар бригадаһы тип үҙгәртелә, һәм Тбилиси һәм Батумда дислокациялана. 1922 йылдың 22 июлендә был ике бригаданан штабы Батумда булған 1-се Кавказ уҡсылар дивизияһы формалаша.

1928 йылдың 29 февралендә, Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһының 10 йыллығына дивизия Тыуған ил алдында ҡаҙаныштары һәм хәрби уҡыуҙаюғары күрһәткестәре өсөн Почётлы Революцион Ҡыҙыл Байраҡ менән бүләкләнә һәм уға «Грузия ССР-ы Үҙәк Башҡарма комитеты исеме» бирелә.

1936 йылдың 22 мартында дивизия Ҡыҙыл Йондоҙ ордены менән наградлана.

1936 йылдың 21 майында СССР 9-сы тау-уҡсылар дивизияһы тигән яңы атама бирелә[47]

1942 йылдың декабренән СССР 9-сы тау-уҡсылар дивизияһы Краснодар һөжүм операцияһында ҡатнашыу маҡсатында Батумиҙан Туапсеға күсерелә.

Хәрби Байраҡтары

  • Боевое Знамя. 1-я Стрелковая Кавказская дивизия. Музей 9-й мсд. Майкоп.
    Боевое Знамя. 1-я Стрелковая Кавказская дивизия. Музей 9-й мсд. Майкоп.
  • Боевое Знамя. 1-я Стрелковая Кавказская дивизия (реверс).
    Боевое Знамя. 1-я Стрелковая Кавказская дивизия (реверс).
  • Боевое Знамя 1-й Кавказской гсд. Музей 9-й мсд. Майкоп.
    Боевое Знамя 1-й Кавказской гсд. Музей 9-й мсд. Майкоп.
  • Боевое Знамя 1-й Кавказской гсд (реверс)
    Боевое Знамя 1-й Кавказской гсд (реверс)
  • Боевое Знамя. 306-й стрелковый полк — ныне 1-й стр. Кавказский полк им. ЦИК Аджарской АССР. Музей 9-й мсд. Майкоп.
    Боевое Знамя. 306-й стрелковый полк — ныне 1-й стр. Кавказский полк им. ЦИК Аджарской АССР. Музей 9-й мсд. Майкоп.
  • Боевое Знамя. 306-й стрелковый полк — ныне 1-й стр. Кавказский полк им. ЦИК Аджарской АССР (реверс).
    Боевое Знамя. 306-й стрелковый полк — ныне 1-й стр. Кавказский полк им. ЦИК Аджарской АССР (реверс).
  • Боевое Знамя. 4-й Стрелковый Грузинский полк 1-й Кавказской сд (гсд). Музей 9-й мсд. Майкоп.
    Боевое Знамя. 4-й Стрелковый Грузинский полк 1-й Кавказской сд (гсд). Музей 9-й мсд. Майкоп.
  • Боевое Знамя. 4-й Стрелковый Грузинский полк 1-й Кавказской сд (гсд) (реверс).
    Боевое Знамя. 4-й Стрелковый Грузинский полк 1-й Кавказской сд (гсд) (реверс).
  • Боевое Знамя. 7-й ГРУЗИНСКИЙ ГОРНЫЙ СТРЕЛКОВЫЙ ПОЛК 1-й Кавказской гсд. Музей 9-й мсд. Майкоп 2014.
    Боевое Знамя. 7-й ГРУЗИНСКИЙ ГОРНЫЙ СТРЕЛКОВЫЙ ПОЛК 1-й Кавказской гсд. Музей 9-й мсд. Майкоп 2014.
  • Боевое Знамя (реверс) 7-й ГРУЗИНСКИЙ ГОРНЫЙ СТРЕЛКОВЫЙ ПОЛК (реверс) 1-й Кавказской гсд.
    Боевое Знамя (реверс) 7-й ГРУЗИНСКИЙ ГОРНЫЙ СТРЕЛКОВЫЙ ПОЛК (реверс) 1-й Кавказской гсд.

Иң яңы тарихы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Грузиялағы 1989—1991 йылдарҙағы тәртипһеҙлектәрҙән һуң, Аджарияла Аслан Ибрагимович Абашидзе власы урынлашҡан.

2003 йылдың ноябрендә Грузияла ил власын парламент һайлауҙары һөҙөмтәһен фальсификациялауҙа ғәйепләүсе оппозиция митингтары башланған, һәм улар Розалар революцияһына әйләнгән. 2004 йылдың 5-нән 6-сы майы төнөнә ҡарата, Аджар көрсөгө менән бәйле, Аслан Абашидзе улы Георгий менән Аджариянан китә[41] (см. Аджарский кризис 2004).

2015 йылдың июлендә ҡала үҙәгендә Батуми-Пассажирская тимер юл станцияһы асыла, Грузияның башҡа өлөшө менән транспорт бәйләнешен байтаҡҡа яҡшырта.

Административ бүленеше

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Батум муниципалитетының 2008 йылдың 31 март ҡарарына ярашлы, Батуми 7 округҡа бүленә:

  • Иҫке Батуми (ძველი ბათუმის უბანი);
  • Химшиашвили (ხიმშიაშვილის უბანი);
  • Багратиони (ბაგრატიონის უბანი);
  • Агмашенебели (აღმაშენებლის უბანი);
  • Джавахишвили (ჯავახიშვილის უბანი);
  • Тамар (თამარის უბანი);
  • Бони-Ҡаласыҡ (ბონი-გოროდოკის უბანი)[48].

Власть органдары

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Башлыҡтары
  • Аслан Смирбу — 2000 йыл.
  • Абашидзе Георгий Асланович — 2000 йылдан 2004 йылдың 5 майына.
  • Чхаидзе Роберт — 2007 йылдан 2012 йылға саҡлы.
  • Ермаков Георгий — 2014 йылдың 13 февраленән 2017 йылдың 13 ноябренә саҡлы.
  • Комахидзе Лаша — 2017 йылдың 13 ноябрендә.

Иҡтисады

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
«Грейфсвальд» тимер юл паромы Батуми портына инә

XIX б. аҙағында — XX б.башында баҫылған Брокгауз һәм Ефрон Энциклопедик һүҙлеге мәғлүмәттәре буйынса, Батумдан:

Башлыса, нефть һәм нефть продукттары, бойҙай, кукуруз, марганец мәғдәне, сәтләүек һәм пальма ағасы сығарыла. 1888 й. Батумдан 23342134 һ. суммаға тауар, шул иҫәптән нефть продукттары — 27100000 бот, бойҙай — 989145 бот, кукуруз — 473181 бот, марганец мәғдәне — 434205 бот, сәтләүек ағасы — 237737 бот һ. б. сығарылған. Шул уҡ йылда Батумға 7127294 һумлыҡ, 5675949 һумлыҡ сеймал һәм 1131815 һумлыҡ эшкәртелгән тауар килтерелгән[34].

1883 й. Баҡы — Батум тимер юлын төҙөгәндән, портты яңыртып ҡорғандан, Батумды Баҡы менән торба үткәргес менән тоташтырғандан (1897—1907) һуң, ул Рәсәй нефть проодукттары менән тышҡы сауҙа алып барған ҙур портҡа әйләнгән[30].

Совет йылдарында ҡалала ҙур сәнәғәт предприятиелары: нефть эшкәртеү, машина төҙөү (сәй сәнәғәте ҡорамалдары), судно төҙөү заводтары, сәй фабрикалары, цитрус комбинаты барлыҡҡа килгән; Батумиҙа сәй сәнәғәте ҡалдыҡтарына нигеҙләнгән Советтар Союзында берҙән-бер кофеин заводы эшләгән[30].

Хәҙерге ваҡытта ҙур сәнәғәт объекттары булып: батум порты, батум нефть терминалы, батум контейнер терминалы тора. Еңел сәнәғәт (аяҡ кейеме, тегеү) үҫешкән; сәй һәм тәмәке фабрикалары, фармацевтик фабрика, кофе заводы һ. б. эшләй.

Сауҙа һәм хеҙмәтләндереү сфераһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

2008 йылдың авгусында Батумиҙа «Populi» милли селтәренең тәүге супермаркеты асылған. 2010 йылдың сентябрендә Батумиҙа Goodwill селтәренең Аджариялағы тәүге гипермаркеты асылған.

Батумиҙа «Парфуа» португал аксессуарҙар селтәренең магазины эшләй.

2012 йылда Батумиҙа McDonald’s бөтә донъя селтәре рестораны асылды.

Транспорты

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Батумиҙа канат юлы

Батумиҙа аэропорт һәм Батуми-Пассажирская тимер юл станцияһы эшләй.

1977—2005 йй. троллейбус системаһы эшләгән. Хәҙер маршрут таксиһы һәм муниципаль автобусы («Автотранспорт» компанияһы хеҙмәтләндергән 15 маршруттары эшләй[49]). Подвижной состав автобуса представлен машинами «Богдан А092», Zonda YCK6850HC и полунизкопольными «FAW CA6100S2H2».

Шулай уҡ канат юлы эшләй.

Мәҙәниәт һәм мәғариф

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡалала Шота Руставели исемендәге Батуми дәүләт университеты, Батуми дәүләт диңгеҙ академияһы һ. б. уҡыу йорттары бар. Хәҙерге ваҡытта ҡалала Аджария сәнғәт музейы, И. Чавчавадзе исемендәге Грузин батум театры, Батум циркы һ. б. мәҙәниәт учреждениелары эшләй.

Батумиҙа 20 мәктәп һәм 21 балалар баҡсаһы бар[50][51].

Архитектураһы һәм иҫтәлекле урындары

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Батуми архитектураһы
Батуми панорамаһы (Рэдиссон ҡунаҡханаһы тәҙрәһенән күренеш)
Төнгө Батуми

Унан арыраҡ, материк эсенә табан, Иҫке Батуми районы урынлашҡан, һәм ундағы йорттарҙың күбеһе XIX быуатҡа ҡарай.

Тағы ла ҡалала «Тамара» ҡәлғәһе һәм католик сиркәүе бар. Совет осоро ҡоролмалары араһында: драма театры (1952), «Тбилиси» кинотеатры (1964).

Батуми. «Аҡ Ресторан»
Батуми фонтаны
Батуми архитектураһы

Александр Сергеевич Пушкин, Важа Пшавела, Шота Руставели һәйкәлдәре. Күп һанлы фонтандар. Өс үлсәүле трёхмерной голографик ҡоролмалы үҙенсәлекле музыкаль фонтан. Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында һәләк булған яугирҙар Дан обелискыһы, Мәңгелек уты булған (2012 йылда емертелгән).

Батуми янында, Зелёный мыста, данлыҡлы Батуми ботаник баҡсаһы урынлашҡан.

Батуми урамдары

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡаланың иҫке өлөшөндә Батумиҙың архитектур яҡтан ҡыҙыҡлы йорттары һалынған.

Диңгеҙ буйы паркы ҡаланың биҙәге — пляж (Ингороква, Игнатий Ниношвили һәм Руставели урамдары) буйлап 8 км-ға һуҙылған бульвар.

Спорт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡалала футбол буйынса Грузия Чемпионатында сығыш яһаусы «Динамо» футбол клубы бар.

Туризм

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Йылдан-йыл Батумиға туристар һаны арта бара. Кемделер йылы диңгеҙ, бәғзеһен — боронғо һәм хәҙерге архитектура, өсөнсөләрҙе — милли аш-һыу тарта. Батумиҙа грузиндар үҙҙәре лә, Рәсәй, Төркиә, Иран, Берләшкән Ғәрәп Әмирлектәре , Ҡаҙағстан, Украина, Германия һ. б. бик екүп илдәр туристары ла ял итә.

Туристар һыу күңел асыуҙарына, шулай уҡ туристик экскурсияларға (шарлауыҡтарға, урта быуат күперҙәренә, Шарап йортона, ҡәлғәләрҙең бороңғо емереклектәренә) йөрөй. Бынан тыш, Батумиҙа драмтеатр, кинотеатр, бик күп кафе һәм ресторан бар.

Ҡалала бюджет отелдәре лә, люкс ҡунаҡханалары ла бар. Һуңғыларынан иң затлылары тип «Radisson», «Hilton» һәм «Sheraton» һанала. «Kempinski» ҡунаҡханаһы төҙөлөп бөтөп килә. Ғәҙәти номерға стандартный бер төн өсөн 8—10 мең һуң.

Ҡаланың сәнғәттә һынланыуы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Батум — Михаил Афанасьевич Булгаковтың Сталиндың йәшлек йылдары хаҡындағы пьесаһы (1938).
  • Дин әһеле отец Фёдор, СССР буйлап бик ныҡ йөрөгәндән һуң, генерал ҡатыны Попованың гарнитурындағы инженерҙы һәм 12 ултырғысты Батумиҙа таба.
  • «Любовь и голуби» фильмының ҡайһы бер эпизодтары Батумиҙа төшөрөлгән.
  • Сергей Александрович Есениндың Батумиға бағышланған шиғыры бар.
  • «Ун биш йәшлек капитан (фильм, 1945)» фильмының фрагменттары батум Диңгеҙ вокзалы янында төшөрөлгән.
  • «Путешествие в страх» тигән америка фильмының (1943 йыл) финал сәхнәләре совет Батумиһында бара, унда бер ролде Уэллс Орсон уйнай.

Туғандаш ҡалалары

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡалып:Wikidata/SisterCities

Шулай уҡ ҡарағыҙ

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ http://www.klimabuendnis.org/nc/kommunen/das-netzwerk.html
  2. ↑ https://geostat.ge/media/31044/1-3---population-by-cities-and-boroughs.xlsx
  3. ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 3,11 3,12 3,13 3,14 3,15 3,16 3,17 3,18 3,19 3,20 3,21 3,22 3,23 3,24 3,25 3,26 3,27 3,28 3,29 https://batumi.ge/ge/?page=show&sec=5
  4. ↑ https://www.burgas.bg/index.php?/en/info/index/218
  5. ↑ https://www.burgas.bg/bg/pobratimeni-gradove-1
  6. ↑ https://nola.gov/mayor/news/archive/2018/20180105-pr-mayor-landrieu,-orleans,-france-mayor/
  7. ↑ http://e-kitab.nakhchivan.az/QezetSekilleri/PDFQezet%2031.10.2015.pdf
  8. ↑ http://www.dmfa.nakhchivan.az/index.php/en/english-news/98-013-2017en
  9. ↑ https://www.daugavpils.lv/en/assets/upload/Daugavpils_majas_lapai_EN_18.pdf
  10. ↑ https://old.daugavpils.lv/en/46
  11. ↑ ზოგადი ინფორმაცია / დამეგობრებული ქალაქები (груз.)
  12. ↑ У Ашдода появился новый город-побратим — Батуми
  13. ↑ https://www.ashdodnet.com/article/49257
  14. ↑ Город Батуми стал побратимом Донецка
  15. ↑ Брест и Батуми стали городами-побратимами
  16. ↑ https://city-brest.gov.by/города-побратимы-партнеры-бреста/
  17. ↑ Грузинский Батуми побратался с китайским Урумчи
  18. ↑ https://rathaus.rostock.de/de/batumi_georgien/278757
  19. ↑ https://new.netanya.muni.il/News/Pages/Article197.aspx
  20. ↑ Почта Грузии — 1805.
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 21,3 21,4 Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; eee төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  22. ↑ საქართველოს პრეზიდენტმა მიხეილ სააკაშვილმა ბათუმში ოპერის შენობის მშენებლობას ჩაუყარა საფუძველი. Дата обращения: 31 октябрь 2010. Архивировано из оригинала 19 ғинуар 2012 года. 2012 йыл 19 ғинуар архивланған.
  23. ↑ Башҡорт энциклопедияһы — Гаррис Нина Александровна (Тикшерелеү көнө: 19 апрель 2021)
  24. ↑ Численность населения краёв и муниципалитетов Грузии на начало года в 1994—2018 гг. Национальная статистическая служба Грузии. Дата обращения: 29 октябрь 2018. Архивировано из оригинала 23 июль 2018 года. 2018 йыл 23 июль архивланған. (инг.)
  25. ↑ Итоги переписи населения Грузии 2014 года (2014 General Population Census Main Results General Information). 2014 GENERAL POPULATION CENSUS RESULTS (ингл.). Национальная статистическая служба Грузии. Дата обращения: 28 апрель 2016. 2016 йыл 8 август архивланған.
  26. ↑ 26,0 26,1 2012 йылда часть Хелвачаур муниципалитетының өлөшө, шул иҫәптән Хелвачаури һәм Махинджаури ҡала тибындағы ҡасабалары, Батуми составына индерелде, һәм был ҡала халҡы һанының 30 мең кешегә еткерҙе, ә территория 19-ҙан алып 65 квадрат километрға тиклк ҙурайҙы
  27. ↑ 27,0 27,1 Численность населения муниципалитетов и краёв Грузии на начало года в 2000—2016 гг. Национальная статистическая служба Грузии. Дата обращения: 29 апрель 2016. Архивировано из оригинала 25 июнь 2016 года. 2016 йыл 25 июнь архивланған. (инг.)
  28. ↑ Этнический состав Грузии по переписи 2002 года (инг.)
  29. ↑ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей.
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 Батуми // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  31. ↑ Georgia Census 2002: Ethnic group by major administrative-territorial units. State Departments of Statistics of Georgia. Дата обращения: 11 октябрь 2007. Архивировано 26 август 2011 года.
  32. ↑ Национальный состав населения Грузии, его регионов и населённых пунктов по переписи населения 2014 года
  33. ↑ Всесоюзная Первая Всеобщая перепись населения Российской империи 1897 года. Наличное население в губерниях, уездах, городах Российской Империи (без Финляндии). «Демоскоп».
  34. ↑ 34,0 34,1 Батуми // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
  35. ↑ Электронная еврейская энциклопедия — интернет-версия Краткой еврейской энциклопедии на русском языке (КЕЭ) в 11 томах (Иерусалим, 1976—2005).
  36. ↑ Официальный сайт Батуми. Информация о городе. «ქალაქ ბათუმის ტერიტორია შეადგენს 6494,31 ჰექტარი» — Город занимает площадь 6494,31 га.
  37. ↑ 37,0 37,1 Официальный сайт города батуми — ზოგადი ინფორმაცია / გეოგრაფიული მდებარეობა (груз.)
  38. ↑ Хромов С.П., Петросянц М.А. Метеорология и климатология. — Москва: Издательство МГУ, Наука, 2006. — С. 582(513-518). — ISBN 5-211-05207-2.
  39. ↑ Batumi: sights. Official website of Batumi. Дата обращения: 10 май 2009. Архивировано 26 август 2011 года.
  40. ↑ Поспелов Е. М. Географические названия мира. Топонимический словарь. / отв. ред. Р. А. Агеева. — М.: Русские словари, 1998. — С. 58. — 503 с. — 3000 экз. — ISBN 5-89216-029-7.
  41. ↑ 41,00 41,01 41,02 41,03 41,04 41,05 41,06 41,07 41,08 41,09 41,10 41,11 41,12 41,13 41,14 41,15 41,16 41,17 41,18 Официальный сайт города Батуми - ზოგადი ინფორმაცია / ბათუმის ისტორია] (груз.)
  42. ↑ Каспийско-Черноморское нефтепромышленное и торговое общество (Баку) — Ротшильды и Баку
  43. ↑ История трубопроводного транспорта и Баку
  44. ↑ 44,0 44,1 Батумская стачка и демонстрация 1902 // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  45. ↑ 45,0 45,1 Грузия в XX веке. hrono.ru. Архивировано 26 август 2011 года.
  46. ↑ Шталь Александр Викторович. Малые войны 1920–1930-х годов. Военная литература.
  47. ↑ Приказ Командующего Кавказской Краснознамённой Армии № 261/39 1931 г.
  48. ↑ დადგენილება N 3-1 ბათუმის უბნები (Decision #3.1. Boroughs of Batumi). Batumi City Council. Accessed November 15, 2009
  49. ↑ Batumi Avtotransporti LTD. www.batauto.ge. Дата обращения: 17 сентябрь 2016. Архивировано из оригинала 20 август 2013 года.
  50. ↑ 1800 детей остаются без детского сада и 651 без школы в Батуми (03.06.2015).
  51. ↑ Городской справочник Батуми »» Дошкольные и общеобразовательные учреждения.

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
commons: Батуми Викимилектә
n: Батуми Викияңылыҡтарҙа
voy: Батуми Викигид

Ҡалып:Черноморские курорты Ҡалып:Порты Чёрного моря Ҡалып:Города Грузии Ҡалып:Муниципалитеты Грузии

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Батуми&oldid=1256060» битенән алынған