Bosna i Hercegovina u Narodnooslobodilačkoj borbi
Bosna i Hercegovina je bila glavno uporište jugoslovenskih partizana i središnja oblast narodnooslobodilačke borbe Jugoslavije.
Bosna i Hercegovina je tokom okupacije Jugoslavije 1941. godine pripojena Nezavisnoj Državi Hrvatskoj. Ustaše su stavile srpsko stanovništvo van zakona i započele progone i pokolje, što je stvorilo uslove za oružani ustanak dela stanovništva.
Prvi masovni ustanak izbio je 27. jula 1941. kod Bosanskog Grahova i ubrzo se proširio Bosanskom krajinom. Bosna i Hercegovina je veći deo rata bila poprište najtežih bitaka i većine okupatorsko-kvislinških ofanziva, poput Kozare 1942, Neretve i Sutjeske 1943. i Drvara 1944. godine. U BiH su se tokom rata desili i politički događaji presudni za ustroj nove Jugoslavije, poput Prvog i Drugog zasedanja AVNOJ-a. Borbe za oslobođenje BiH započele su jula 1944, a završile 1. maja 1945. godine.
Svedočenje hrvatske omladinke Štefice Belak-Pavičić o strahotama ustaškog zatvora u Sarajevu
Teritorija Bosne i Hercegovine je tokom okupacije Jugoslavije 1941. pripojena novouspostavljenoj Nezavisnoj Državi Hrvatskoj. Demarkaciona linija, kojom su Italija i Nemačka odredile svoje interesne sfere u NDH, prolazila je kroz BiH. Linija je išla od Bosanskog Novog preko Sanskog Mosta, Mrkonjić-Grada, Donjeg Vakufa, južno od Sarajeva, preko Ustiprače do Rudog.
Ustaše su vlast u celokupnoj BiH uspostavili do jula 1941. godine. Teritorija NDH, pa tako i BiH podeljena je na Velike župe, a pojedine župe zahvatale su delove teritorije Hrvatske i BiH kako bi se time eliminisala posebnost BiH i afirmisala teza o njoj kao istorijskom delu Hrvatske. Odmah po proglašenju NDH, ustaše su u hrvatski nacionalni korpus uključili Muslimane, propagirajući ideju o hrvatskom poreklu muslimanskog stanovništva i, s druge strane, istrebljenje srpskog i jevrejskog stanovništva. Ubrzo je 1,300,000 Srba u BiH, od ukupno 2,850,000 stanovnika BiH, bilo stavljeno van zakona. Prvo su na udaru bili pripadnici srpskog građanskog sloja, a potom su usledila masovna proterivanja u Srbiju krajem maja, hapšenja i ubijanja. Srpsko stanovništvo počelo je da beži u planine, da bi početkom juna 1941. u istočnoj Hercegovini izbio ustanak, koji je nakon napada Nemačke na SSSR 22. juna poprimio masovan karakter, a napadima italijanskih trupa početkom jula počeo da jenjava.
Organizacija KPJ u BiH počela je intenzivne pripreme za oružanu oslobodilačku borbu nakon Majskog savetovanja CK KPJ 1941. godine. U prvoj polovini maja, bio je formiran pri Pokrajinskom komitetu KPJ za BiH Vojni komitet, a zatim i vojni komiteti pri oblasnim i nižim rukovodstvima KPJ, koji su organizovali prikupljanje oružja, pripremali ljudstvo za oružanu borbu, organizovali obaveštajnu službu, sanitetske kurseve i ostalo. U to vreme, pokrajinska organizacija KPJ u BiH imala je oko 830 članova, a SKOJ oko 4000 njih. Osnovni deo članstva KPJ i SKOJ-a bio je u Sarajevu, Tuzli, Mostaru, Banjaluci, Zenici i Drvaru.
Odluke Centralnog komiteta KPJ od 4. jula 1941. godine o pokretanju oružane oslobodilačke borbe preneo je Pokrajinskom komitetu KPJ za BiH delegat CK KPJ Svetozar Vukmanović Tempo. Zaključeno je da je progonjeno srpsko stanovništvo spremno da prihvati poziv KPJ na ustanak, ali je rešeno i da se preduzme sve da se u borbu uključe i Hrvati i Muslimani. Odlučeno je da se pri dotadašnjim partijskim oblasnim rukovodstvima (Banja Luka – Bosanska krajina i srednja Bosna; Tuzla – istočna Bosna; Mostar – Hercegovina; Sarajevo – šira okolina) formiraju oblasni vojni štabovi kao rukovodeći centri ustanka. U centar u Sarajevu poslan je sekretar PK KPJ za BiH Isa Jovanović, u Banjaluku Đuro Pucar, u Tuzlu Uglješa Danilović, a u Mostar Avdo Humo.
Bosna je bila geografska majka partizanskog pokreta, pružajući dovoljno prostora među svojim planinama za obuku i razvoj.[2]
U početku ustanka, usled slabih veza sa višim rukovodstvima, oblasna rukovodstva, a često i lokalna, samoinicijativno su rešavala u pojedinim ustaničkim žarištima iskrsle probleme organizovanja ustaničkih snaga i oslobođenih teritorija. U nekim krajevima, gde nije bilo jačeg uticaja KPJ, na vest o ustanku dolazilo je do spontanog ustaničkog pokreta srpskog stanovništva. U takvim uslovima na čelo ustanka dolazili su pojedinci koji su kroz svoja nacionalistička shvatanja poticali na osvetničke pohode protiv hrvatskog i muslimanskog stanovništva. Taj proces su podsticale i ustaše, šireći propagandu o četničkom karakteru ustanka, naoružavanjem hrvatskih i muslimanskih sela i ostalo. KPJ u BiH je vodila borbu protiv nacionalističkih tendencija u srpskim ustaničkim masama i protiv kursa NDH da za sebe veže hrvatsko i muslimansko stanovništvo.
Posle neuspešnog pokušaja ustaša da slome ustanak, krajem avgusta 1941. godine, italijanske trupe zaposele su Drugu, demilitarizovanu, zonu i pokrenule ofanzivu pod izlikom da zaštite srpsko stanovništvo. Pod tom je propagandom deo boraca ostavio oružje i vratio se kući. Do kraja septembra italijanske trupe su zaposele Drugu, a do sredine oktobra i Treću zonu. U osto je vreme ustanak u istočnoj Bosni bio veoma intenzivan, što je iskoristio Dragoljub Mihailović, poslavši neke bivše jugoslovenske oficire da preuzmu komandu nad ustanicima. U septembru 1941, njegov glavni delegat za istočnu Bosnu, major Jezdimir Dangić, proglasio se komandantom Gorskog štaba bosanskohercegovačkih četnika.
Dana 26. septembra 1941. godine, u Stolicama je bilo održano savetovanje na kojem su donesene odluke na temelju kojih je izvršen ustroj partizanskih oružanih formacija. Tada je na teritoriji BiH formirano 10 partizanskih odreda. Do kraja 1941. godine, na svim slobodnim teritorijama osnovani su seoski, gradski i mnogi opštinski Narodnooslobodilački odbori. Dana 21. decembra 1941. godine u Rudom u istočnoj Bosni bila je formirana Prva proleterska brigada.
Oktobra 1941, propali su napori KPJ da uspostavi saradnju sa četničkim jedinicama u istočnoj Bosni u borbi protiv okupatora. Izvršavajući naredbu Dragoljuba Mihailovića, četnici su poveli akciju razbijanja partizanskih odreda. Da bi sprečio ove događaje, Vrhovni štab NOPOJ uputio je krajem decembra 1941. u istočnu Bosnu Prvu proletersku brigadu i tamo preneo svoje sedište. Radi stabilizacije Narodnooslobodilačkog pokreta u BiH i suzbijanja četničke akcije, bilo je održano pokrajinsko savetovanje u Ivančićima 7. i 8. januara 1942. godine, na kome je učestvovao i Josip Broz Tito i više članova Centralnog komiteta KPJ. Nešto docnije, Vrhovni štab je doneo odluku o osnivanju dobrovoljačkih odreda od ljudstva koje se kolebalo između partizana i četnika, a koje je bilo voljno da brani svoja mesta od okupatorsko-ustaškog terora. Za vreme boravka Vrhovnog štaba NOP i DVJ u Foči, od 25. januara do 10. maja 1942. godine, utvrđeni su tzv. Fočanski propisi na temelju kojih se tokom rata razvijao sistem narodne vlasti.
Za to je vreme u Bosanskoj krajini, proces stabilizacije Narodnooslobodilačkog pokreta, započet u jesen 1941, bio nastavljen u prvoj polovici 1942. godine. Italijansko-četnička akcija čišćenja terena ostala je bez uspeha. Četnici su u tom razdoblju uspeli da stvore svoje oružane formacije i politička uporišta na Zmijanju i Manjači, oko Mrkonjić-Grada i delimično oko Glamoča i Bosanskog Grahova. Posle oslobođenja Prijedora i Ljubije, 21. maja bila je formirana Prva krajiška brigada, a na oslobođenoj teritoriji Bosanske krajine je razvijen sistem narodne vlasti.
Posle ofanzive u Srbiji u jesen 1941. godine, Nemačka je težište akcija u sšpostevenoj okupacionoj zoni Jugoslavije prenela u Bosnu da bi obezbedila značajna industrijska preduzeća, rudnike i komunikacije ugrožene dejstvima partizanskih jedinica. Sledila je ofanziva protiv ustanka u istočnoj Bosni od 15. januara do 23. februara 1942. godine, a zatim od početka aprila do sredine juna 1942, ofanzivne operacije u istočnoj Bosni i Hercegovini, a u periodu od juna do jula 1942. ofanziva na Kozari. Ove su operacije presekle razvoj oružanog ustanka u istočnoj Bosni i Hercegovini u kojima je pod pritiskom okupatorsko-kvislinških jedinica došlo do raspada dobrovoljačkih i većine partizanskih jedinica, a oslobođena teritorija bila je reokupirana.
Od kraja juna do početka avgusta bio je izvršen pohod Grupe proleterskih brigada u Bosansku krajinu pod neposrednom komandom Vrhovnog štaba NOP i DVJ i postignute pobede u drugoj polovici 1942. godine, koje su rezultovale prvenstveno stvaranjem Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije i Osnivačkom skupštinom AVNOJ-a. Uništenjem okupatorsko-kvislinških garnizona u mnogim mestima i razbijanjem glavnih četničkih formacija i uporišta, najveći deo teritorije zapadne i srednje Bosne bio je oslobođen i povezan sa oslobođenom teritorijom u susednim oblastima Hrvatske.
Odlukom Vrhovnog štaba u novembru 1942. formirani su Četvrta i Peta krajiška divizija i Prvi bosanski korpus NOVJ. Tada su na tlu BiH odlukom Vrhovnog štaba formirane Prva i Druga proleterska i Treća udarna divizija, u čiji su sastav pored Grupe proleterskih brigada ušle Treća krajiška i Deseta hercegovačka proleterska udarna brigada. Na teritoriji istočne Bosne formirana je 2. avgusta 1942. Šesta istočnobosanska brigada.
Pokušaji nemačkih, italijanskih i ustaških snaga u oktobru 1942. da ofanzivnim akacijama preotmu inicijativu ostali su bez uspeha. Zbog toga je nemačka Vrhovna komanda donela odluku o proglašenju teritorije NDH južno od Save operativnim područjem nemačkih trupa, a u decembru 1942. i odluku o zimskim operacijama protiv NOV i POJ na velikoj oslobođenoj teritoriji u Bosni i Hrvatskoj.
Do kraja 1942, u Hercegovini su bili obnovljene organizacije KPJ i formirane partizanske jedinice. Pobeda Šeste istočnobosanske brigade i Sremskog partizanskog odreda nad četničkim snagama na Majevici u novembru 1942. bila je jedan od presudnih trenutaka za Narodnooslobodilački pokret u istočnoj Bosni.
Centralni komitet KPJ i Vrhovni štab donosili su mere i odluke koje su imale presudan značaj za političke osnove NOP-a, provođene na velikoj slobodnoj teritoriji s centrom u Bihaću od novembra 1942. do januara 1943. godine. Rezultat snažnog razvoja NOP-a bili su Osnivačka skupština AVNOJ-a (Bihać, 26/27. novembar 1942), Osnivačka konferencija Antifašističkog fronta žena Jugoslavije (Bosanski Petrovac, 6-8. decembar 1942) i Osnivački kongres USAOJ-a (Bihać, 27-29. decembar 1942).
Krupne pobede i uticaj NOP-a u leto i jesen 1942. uzrokovali su opadanje četničkog uticaja i doveli do većeg pristupanja Hrvata i Muslimana u partizanske jedinice. Uticaj NOP-a ojačao je i u pojedinim gradskim centrima.
U prvoj polovini 1943. godine, BiH je bila poprište borbi Četvrte i Pete neprijateljske ofanzive. U Četvrtoj ofanzivi, od 20. januara do početka marta 1943, jedinice NOV i POJ sprečile su brz prodor okupatorsko-kvislinških jedinica, osiguravši time potrebno vreme za protivofanzivu Operativne grupe divizija u dolini Neretve i za evakuaciju Centralne bolnice NOV i POJ. Posle bitke na Neretvi i razbijanja glavnine četničkih snaga Draže Mihailovića, od početka marta do sredine aprila 1943. bio je oslobođen znatan deo istočne Bosne i Hercegovine.
Sredinom aprila 1943, uoči prodora Operativne grupe divizija u Sandžak i Crnu Goru, po naređenju Vrhovnog štaba uključene su u njen sastav Šesta istočnobosanska i Prva majevička brigada, tako da je u bici na Sutjesci učestvovalo pet brigada iz sastava NOV i PO BiH. Tok i rezultati ovih bitaka označili su početak etape u kojoj je došlo do prekretnice na jugoslovenskom ratištu u korist Narodnooslobodilačkog pokreta.
Odlukom Vrhovnog štaba od 11. maja 1943. bio je formiran Drugi bosanski korpus, pokrenuto je nastupanje Operativne grupe divizija kroz istočnu Bosnu posle bitke na Sutjesci, o formiranju na tlu istočne Bosne Šesnaeste vojvođanske i Sedamneste istočnobosanske divizije, o upućivanju Desete hercegovačke brigade u Hercegovinu posle bitke na Sutjesci, te o formiranju Desete i Jedanaeste krajiške divizije.
Od jula 1943, težište dejstava NOV i POJ prebačeno je u italijansku okupacionu zonu, a snage Prvog i drugog bosanskog korpusa razvile su ofanzivna desjtva na celom području BiH. U toku tih dejstava do kraja 1943, oslobođena je cela teritorija BiH osim Sarajeva i nekoliko gradskih centara duž važnih komunikacionih pravaca. Do kraja 1943. godine, snage NOV i PO BiH imale su u svom sastavu dva korpusa sa sedam divizija, 24 brigade i 25 partizanskih odreda. Sedište Centralnog komiteta KPJ, Izvršnog odbora AVNOJ-a i Vrhovnog štaba NOV i POJ nalazilo se u Jajcu od 24. avgusta do kraja 1943. godine.
Na inicijativu Pokrajinskog komiteta KPJ za BiH u septembru 1943. godine započele su pripreme za sazivanje Osnivačke skupštine ZAVNOBiH-a. ZAVNOBiH se na svom Prvom zasedanju u Mrkonjić-Gradu, 25. i 26. novembra 1943. konstituisao kao najviše političko telo NOP-a u BiH i izjasnio za federativno uređenje državne zajednice naroda Jugoslavije. Odmah zatim, u Jajcu je bilo održano Drugo zasedanje AVNOJ-a čijim su odlukama položeni temelji nove Jugoslavije.
Od početka decembra 1943. do sredine februara 1944. godine, nemačke snage su u duhu direktive Vrhovne komande za obezbeđenje odbrane Balkana u slučaju anglo-američke invezije izvršile više ofanziva na tlu BiH. Osobito teške borbe bile su vođene u decembru 1943. u centralnoj oblasti istočne Bosne, u decembru 1943. i januaru 1944. u južnom delu Bosanske krajine te od početka januara do sredine februara 1944. u većem delu centralne Bosne i delu Bosanske krajine. U rano proleće 1944, nemačke snage prisilile su NOVJ da se povuče južno od linije Tuzla–Zvornik, gde su nastavljene borbe u kojima su uspele da spreče prodor Šesnaeste i Sedamnaeste divizije NOVJ iz Bosne u Srbiju.
U Bosanskoj krajini su nemačke snage izvršile svoju poslednju ofanzivnu operaciju koja je otpočela 25. maja vazdušnim desantom na Drvar u kojem je od januara 1944. bilo središte Centralnog komiteta KPJ, Vrhovnog štaba, Predsedništva AVNOJ-a i NKOJ-a. U desetodnevnim borbama jedinice Prvog proleterskog korpusa te delovi Petog i Osmog korpusa NOVJ osujetili su plan nemačke komande o uništavanju rukovodstva nove Jugoslavije, koje je svoje sedište prenelo na Vis.
Na temelju odluka AVNOJ-a, ZAVNOBiH se na svom Drugom zasedanju u Sanskom Mostu 30. juna 1944. konstituisao u najviši zakonodavni i izvršni organ federalne BiH, doneo odluke o ustrojstvu i radu Narodnooslobodilačkih odbora i narodnooslobodilačkih skupština, Deklaraciju o pravima naroda BiH, te odobrio rad delegacije BiH na Drugom zasedanju AVNOJ-a. Na osnivačkoj konferenciji u selu Zdena kod Sanskog Mosta izabran je 3. jula 1944. godine Glavni odbor JNOF-a za BiH i pokrenuta inicijativa za izbore lokalnih odbora.
U prvoj etapi završnih operacija za konačno oslobođenje Jugoslavije, od jula do kraja 1944, na tlu BiH snage NOVJ zadržale su inicijativu i izvodile uspešna ofanzivna dejstva proširujući oslobođenu teritoriju. U vreme priprema operacija NOVJ za oslobođenje Srbije od maja do avgusta 1944. osobito žestoke borbe bile su vođene u istočnoj Bosni s krupnim nemačkim snagama koje su pokušavale da ofanzivnim dejstvima spreče prodor Dvanaestog vojvođanskog korpusa preko Drine u Srbiju.
U operacijama za konačno oslobođenje Srbije, Makedonije, Crne Gore, Kosova i Dalmacije jedinice Trećeg i Petog korpusa i 29. hercegovačke divizije konačno su oslobodile najveći deo teritorije BiH. Definitivnim oslobođenjem 17. novembra 1944. godine, Tuzla je postala veoma značajan oslonac ratnih dejstava jedinica Trećeg korpusa NOVJ.
Početkom 1945. godine, nemačke i kvislinške snage držale su Mostar, Sarajevo i dolinu reke Bosne, kuda su se povlačile jedinice nemačke Grupe armija E, te severni deo BiH linijom Bijeljina, Doboj, Derventa, Banja Luka, Bosanski Novi, Bihać. U Mostarskoj operaciji, od 6. do 14. marta 1945. godine, jedinice Osmog korpusa i 29. hercegovačka divizija oslobodile su Mostar, Nevesinje, Široki Brijeg i Konjic. U drugoj polovini marta, na početku završne ofanzive JA, oslobođen je Bihać, a 6. aprila Sarajevo. U borbama do 1. maja 1945, bila je oslobođena celokupna teritorija BiH.
Još pre završetka vojnih operacija u BiH, u Sarajevu je od 26. do 28. aprila 1945. održano Treće zasedanje ZAVNOBiH-a na kojem je ZAVNOBiH proglašen Narodnom skupštinom i formirana prva vlada BiH.
-
Zgrada u Jajcu u kojoj je održano Drugo zasedanje AVNOJ-a -
Večna vatra, spomenik oslobodiocima Sarajeva 1945. -
Srušeni most na Neretvi kod Jablanice, simbol bitke na Neretvi. -
Spomenik borcima palim za slobodu, Banja Luka
- Enciklopedija Jugoslavije (knjiga druga). „Leksikografski zavod FNRJ“, Zagreb 1956. godina.
- Vojna enciklopedija (knjiga prva). Beograd, 1970. godina.
- Enciklopedija Jugoslavije (knjiga druga). „Jugoslavenski leksikografski zavod“, Zagreb 1982. godina.
- ↑ Historijska čitanka, Drugi svjetski rat
- ↑ Basil Davidson: PARTISAN PICTURE "Bosnia was the geographical mother of the partisan movement, providing ample space amongst its mountains for training and development. "
|
Segment isključivo posvećen Narodnooslobodilačkoj borbi. |
- Ustanak u NDH
- Banjaluka u Narodnooslobodilačkoj borbi
- Bihać u Narodnooslobodilačkoj borbi
- Drvar u Narodnooslobodilačkoj borbi
- Jajce u Narodnooslobodilačkoj borbi
- Sarajevo u Narodnooslobodilačkoj borbi
- Foča u Narodnooslobodilačkoj borbi
- ZAVNOBiH
| Republike i pokrajine |  | |
|---|---|---|
| Regije |
Banat • Banija • Bačka • Bosanska krajina (Kozara) • Gorski kotar • Dalmacija • Istočna Bosna • Istra • Južna Srbija • Kordun (Petrova gora) • Lika • Sandžak • Slavonija • Srem • Hercegovina • Šumadija | |
| Gradovi | ||
| Ostalo |
AVNOJ • Bolnice • Diverzije • Slobodne teritorije • Jevreji • Žene • Omladina • Narodni heroji • Spomenici • Partizanske pesme | |