Aprilski rat
Aprilski rat ili Travanjski rat (službeni naziv operacija 25) je naziv koji se koristi za invaziju Kraljevine Jugoslavije koju su za vrijeme Drugog svjetskog rata u aprilu 1941. izvele Sile Osovine. Kao povod za invaziju je poslužio puč kojim je 27.3. 1941. u Beogradu srušena pro-osovinska vlada Cvetković-Maček i zamijenjena vladom pro-britanskih oficira na čelu s generalom Dušanom Simovićem. Njemačke snage su, brzo modificiravši planove načinjene za Operaciju Marita, 6.4. započele napad i koristeći tehnološku nadmoć, povoljan strateški položaj, kao i doktrinu blitzkriega, lako porazile demoralizirane i dezorganizirane jugoslavenske snage, prisilivši ih 17.4. na kapitulaciju. Dok su kralj i vlada pobjegli u emigraciju, pobjedničke osovinske sile su Jugoslaviju odlučile raskomadati, preuzevši dio njenog teritorija i formiravši satelitske države kao NDH i Nedićevu Srbiju.
Dvadeset petog marta, kada je izdato saopštenje o pristupanju Jugoslavije Trojnom paktu, dvojica pukovnika, Majetić i Grbić, i potpukovnik Sulentić, su se sastali u kantini 33. pešadijskog puka i javno se veselili i lumpovali. Hvalili su Hitlera i vladu Cvetković — Maček, a pomoćnik komandanta 33. pešadijskog puka, potpukovnik Sulentić, nije se ustručavao da izjavi kako bi trebalo pozvati Hitlera da i kod nas napravi malo reda.[1]
– Ratko Martinović, OD RAVNE GORE DO VRHOVNOG ŠTABA
|
27. mart: Puč u Beogradu. Jutros je jugoslovenska vlada podnela ostavku. Demonstracije pred nemačkom ambasadom. Antinemačke demonstracije u Beogradu i u drugim gradovima Srbije. Ugovor još nije ratifikovan. Novi predsednik vlade zove se Simović. Oko 13:00 javljeno, da je Firer odlučio da uništi Jugoslaviju. Vrhovni komandanti kopnene vojske i vazduhoplovstva već se nalaze kod Hitlera. (...) Zahteva se od Italije, Mađarske i Bugarske da i one učestvuju u toj akciji. Uveče, Hitler potpisao "Uputstvo broj 25", koje predviđa "blickrig" protiv Jugoslavije i Grčke i napad je pomeren sa 1. aprila na 6. april ove godine. To znači pojam planiranog poduhvata "Barbarosa" za oko četiri nedelje.[2]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta
31. mart: Vojni ataše iz Beograda javlja, da Jugoslavija ostaje verna Trojnom paktu. Očigledno samo da dobije na vremenu.
1. april: Dve trećine ratnog vazduhoplovstva premešteno prema jugoslovenskoj granici. Nemački ambasador iz Beograda danas u Berlinu. Idn prošle noću u Beogradu.
2. april: Raspušten jugoslovenski parlament. Bugari nisu izrazili spremnost da ratuju protiv Jugoslavije.
3. april: Samoubistvo mađarskog predstavnika vlade grofa Telekija, kao protest protiv nemačkog pritiska na Mađarsku, da učestvuje u ratu protiv Jugoslavije.
5. april: U Moskvi potpisan sovjetsko - jugoslovenski Ugovor o prijateljstvu. Antoneku je veoma zabrinut zbog predstojećeg napada na Beograd, jer se boji ruskog napada.– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta
Ukupne nemačke snage upotrebljene u napadu protiv Jugoslavije i Grčke iznose oko 1.200 tenkova, 210 lovaca, 400 bombardera i 170 izviđačkih aviona. Protiv Jugoslavije: 7 pešadijskih divizija, 4 motorizovane divizije, 4 tenkovske divizije. Protiv Grčke: 6 pešadijskih divizija, dve tenkovske divizije.
Mađarska učestvuje sa 10 brigada, a Italija sa 28 divizija i 320 aviona.
Vojne snage Jugoslavije: 17. pešadijskih divizija, 3 konjičke divizije, oko 700 aviona.
Grčka armija poseduje: 20 pešadijskih divizija, 80 aviona.[2]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta
Jugoslovenska vojska nije bila ni do kraja mobilisana kada je rat počeo. Unutar vojske bilo je vidljivih podela. Proosovinski oficiri nisu bili nimalo motivisani za rat. Neki od njih su u toku rata javno prebacivali antihitlerovski orjentisanim oficirima: "Vi ste u manifestacijama vikali ’bolje rat nego pakt’, pa sada ratujte".[1]
7. april: Naša 12. armija ušla u jugoslovenski prostor. Snažan otpor jugoslovenske armije. Beograd napadnut tri puta tokom dana i jednom noću. Silovit otpor pružaju Grci na Rupelovom prevoju. Gubici: 98 neprijateljski, 14 sopstveni. Poziv Pavelića hrvatskom narodu. Mačekov uticaj izgubljen.[2]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta
8. april: Naša 12. armija napreduje. Zauzeto Skoplje.[2]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta
Već trećeg dana rata unutar vojske su širene glasine da su Nemci preko Novog Sada prodrli ka Beogradu, da je Beograd do temelja porušen, da će sa Nemcima biti sklopljeno primirje.[1]
10. april: Ulazak jedinica 2. nemačke armije u Zagreb. Proglašena "nezavisna država Hrvatska" od strane general-pukovnika Kvaternika. U Makedoniji zarobljeno 100.000 jugoslovenskih vojnika. Zbog lošeg vremena juče nije bilo velikih napada nemačkog ratnog vazduhoplovstva protiv Jugoslavije. Jugoslovenska ratna mornarica nije isplovila.[2]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta
Profašistički elementi na području Hrvatske, tzv "frankovci" razoraužavali su pojedine grupe vojnika i pucali na kolone jugoslovenske vojske u rasulu.[1]
11. april: Početak ulaska mađarske 3. armije u Jugoslaviju.[2]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta
12. april: 11. tenkovska divizija nalazi se 45 kilometra od Beograda. Pavelić proglašen za šefa hrvatske države.[2]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta
13. april: Dva jugoslovenska vazdušna napada na Segedin. Više aviona pobeglo u Rusiju.[2]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta
14. april: U Jugoslaviji otpor se pruža samo još na pojedinim mestima. Pokušava se organizovanja otpora na brdovitim terenima oko Sarajeva. Sirovine u Jugoslaviji: najviše bakra u Evropi i to u Boru, a boksit sadrži 9 odsto svetskih rezervi.[2]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta
15. april: Nemačke trupe osvojile Sarajevo.[2]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta
17. april: General Kalafatović potpisao u Beogradu kapitulaciju Jugoslovenske armije. Ukupan broj jugoslovenskih ratnih zarobljenika iznosi: 344.000.[2]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta
Potpisivanjem bezuslovne kapitulacije prihvaćeno je da čitava Jugoslovenska vojska bude odvedena u zarobljeništvo. Za prikupljanje vojnika bili su odgovorni komandanti jedinica. Za vojnike koji bi pokušali da izbegnu odvođenje u Treći Rajh, propisana je smrtna kazna.
1 — Potpisivanjem ugovora o primirju jugoslovenska oružana sila ima da kapitulira bezuslovno i odvodi se u ratno zarobljeništvo. [...] Prema vojnicima koji se posle zaključenja primirja i izvršenog prikupljanja udalje iz svojih trupnih jedinica, primeniće se smrtna kazna.[3]
– Naređenje Vrhovne komande od 19. aprila 1941
Organima žandarmerije i policije je naređeno da se "imaju smesta uputiti na svoju redovnu dužnost", osim u "krajeve slobodne Hrvatske" i krajeve okupirane od susednih država. Sva postrojenja privrede morala su se predati neoštećena.[3]
Vojnici su bez borbe morali predati sebe i svoje oružje neprijatelju. Svuda naokolo su bile ostavljene gomile topova, pušaka, municije. Među vojnicima se pričao o izdaji. U narodu se govorilo: "Ni kraćeg rata, ni veće sramote."[1]
NARODI JUGOSLAVIJE!
Strašna katastrofa, koju smo mi komunisti već odavna signalizirali, zadesila je narode Jugoslavije. Osvajačke armije osovinskih sila provalile su u našu zemlju iznenada i svuda kud prolaze siju smrt i pustošenja. (...)
Ali narodi Jugoslavije, uključivši i većinu Hrvata, herojski se bore za svoju nezavisnost proti mnogobrojnijeg neprijatelja. U teškoj i sudbonosnoj borbi sa tuđinskom najezdom našla se u Hrvatskoj šaka agenata i petokolonaša, koja je uz pomoć najurenih hrvatskih vlastodržaca sistematski pripremala i konačno u najtežem času izvršila izdaju kakovoj nema premca u nizu izdaja hrvatske gospode i vlastele u historiji.
HRVATSKI NARODE!
Ta gospoda tebi pričaju, da su ti izvojštila slobodu i nezavisnost pomoću Hitlera i Musolinija. Vjeruješ li ti to? Pamtiš li ti, da je ikada u tvojoj tisućgodišnjoj mukotrpnoj historiji, u tvojim teškim časovima bio tebi prijatelj i zaštitnik — njemački, mađarski, talijanski ili koji drugi osvajač? Ne! Nikada. Naprotiv, uvijek, su te oni porobljavali i onda iskorištavali. Uvijek su te nastojali međusobno zavaditi da bi onda lakše tlačili. (...)
Hrvatska je okupirana po njemačkim i talijanskim četama, a nije slobodna i nezavisna narodna država, kako je hoće prikazati današnji vlastodršci u Hrvatskoj. To je država šačice hrvatske gospode, koji neprekidno preko radija i štampe viču o pokolju i strijeljanju, o prijekim sudovima itd. Groze se smrću za svaku sitnicu, tako da svakog pametnog čovjeka crveni lice kad čuje te bjesomučne grožnje. Ali neka ta gospoda upamte da ništa nije trajno što je upereno protiv naroda, a najmanje vlast današnjih vlastodržaca. Neka se ta gospoda malo zamisle o tome što očekuje njih za prolijevanje nedužne narodne krvi. (...)
NARODI JUGOSLAVIJE: Srbije, Slovenije, Crne Gore, Bosne i Hercegovine, Makedonije i Vojvodine. Vi koji se borite i ginete u borbi za svoju nezavisnost, znajte, da će ta borba biti okrunjena sa uspjehom, pa ma vi sada sa nadmoćnim neprijateljem i podlegli u toj borbi. Ne klonite duhom, zbijte čvršće svoje redove, dočekujte uzdignute glave i najteže udarce. Komunisti i čitava radnička klasa Jugoslavije ustrajati će do konačne pobjede, u prvim redovima narodne borbe protiv osvajača. (...)
Živilo bratstvo i sloga naroda Jugoslavije u borbi za svoju slobodu i nacionalnu nezavisnost!
Živilo bratstvo i sloga svili naroda na Balkanu u borbi protiv imperijalističkih osvajača i nacionalnih ugnjetača!
Živio Sovjetski Savez nada svih ugnjetenih i porobljenih!
Živila Komunistička partija Jugoslavije!
15. travnja 1941.[4]
– PROGLAS CENTRALNOG KOMITETA KPJ NARODIMA JUGOSLAVIJE OD 15 TRAVNJA 1941 GODINE
Posle kapitulacije odleteo sam sa avionom sa aerodroma u Nikšiću, gde sam bio prisutan odlasku jugoslovenske vlade. Članovi vlade izgledali su bednici, klika staraca koja beži da bi sačuvala samo svoj život, bez ponosa i dostojanstva, nesvesna događaja koji su u toku. Među njima naročito se ističe ministar Jevtić, koji vuče sa sobom i svoju porodicu, što je činio i veći broj civilnih i vojnih visokih pretstavnika. [...] Vlada koja je izbegla iz Jugoslavije posle kapitulacije ima 17 ministara. Na sednici koja je održata negde na bliskom istoku odmah čim su se ministri prikupili, pokrenuto je od strane g. Đonovića pitanje ostavke vlade i njene rekonstrukcije saobrazno parlamentarnim običajima posle ovako velikih slomova u državnoj politici. Međutim desilo se obratno mesto ostavke vlade imenovani su još nekoji ministri kako bi mogli dobiti vizu pasoša za London. Na toj sednici predloženo je da ostali političari obrazuju neki savetodavni odbor kao organ za kontrolu vlade, ali je i ovo pitanje odbijeno. Najbolja slika vrednosti ove vlade leži u broju godina ministara, tako da je ova vlada stara ukupno 1050 godina i pre se može nazvati klub staraca nego vlada. Niko od ovih gospode ministara nije hteo ostati na bliskom istoku već su svi pohitali u London, pa čak ni delegata nisu ostavili. Karakteristično je beganje ovih staraca koje je izvršeno iz bojazni za život njihov, jer su se bojali da će Nemci napasti Tursku i dogurati čak do Egipta.[5]
– Izveštaj kapetana Aćima Slijepčevića od 20. septembra 1942. Draži Mihailoviću o bekstvu jugoslovenske kraljevske vlade iz zemlje
Brzi slom u aprilskom ratu izazvao je osećanje sramote i poniženja kod mnogih, što je pogodovalo raspoloženju za ustanak protiv okupatora:
Intenzivno razmišljanje o onome što nas očekuje, potiskivalo je sve više misli o sramoti koju sam od 6. aprila do sada doživeo. Ta sramota i poniženje uvrežili su se negde duboko u mojem biću, da ih se nikad više ne oslobodim. Pravio sam nove kombinacije i u mislima iznalazio mogućnost borbe protiv Nemaca.[1]
14. travnja kralj i njegovo uže društvo, a dan kasnije Simović i vlada te praktično svi sudionici nedavnog udara pobjegli su iz zemlje s jedne zračne luke kraj Nikšića. Samo mali dio jugoslavenskih vojnika izbjegao je zarobljavanju, i to privremeno. Mali dio mornarice u sastavu od 2 torpedna čamca i 1 podmornice pobjegao je u Egipat[6], a dio zrakoplovstva (60-70 aviona) odletio je iz zemlje. Oko 1 500 vojnika pobjeglo je u Grčku. Vojnike su uskoro zarobili Nijemci, a 44 aviona je kratko vrijeme nakon bijega uništio napad njemačkih bombardera u zračnoj luci Paramythia blizu Janjine u sjeverozapadnoj Grčkoj. Oko 20 drugih aviona odletjelo je u Egipat.
Prema najranijim njemačkim službenim podacima broj ratnih zarobljenika iznosio je 6 298 časnika i 337 864 dočasnika i vojnika, sve Srba.[7] Prema američkim izvorima koji se temelje na zaplijenjenim njemačkim ispravama, Nijemci su zarobili oko 254 000 vojnika i časnika, računajući samo Srbijance.[8] Pišući kasnije na osnovi potpunije evidencije, Terzić tvrdi da je zarobljeno oko 375 000 ljudi, od toga su 30 000 zarobili Talijani. Nakon puštanja raznih kategorija ljudi, uključujući neke bolesnike, on procjenjuje da je na kraju ostalo oko 200 000 ratnih zarobljenika u Njemačkoj, a 10 000 u Italiji, te da su 90% njih bili Srbi. Još kasnije njemački službeni izvor procjenjuje broj jugoslavenskih ratnih zarobljenika u Njemačkoj 21. lipnja 1941. na 181 258, uključujući i one koji su pušteni, pobjegli ili umrli. Od tog broja 13 559 bili su časnici.[9] Na njemačkoj strani u Travanjskom ratu bio je samo 151 ubijeni, 392 ranjena i 15 nestalih. U svom naletu na Beograd, 41. oklopni korpus izgubio je samo jednog časnika, žrtvu civilnog snajpera.
- Jozo Tomašević, Četnici u Drugom svjetskom ratu, Zagreb 1979.
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 https://znaci.org/00001/9_2.htm
- ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 Nikola Živković, Srbi u Ratnom dnevniku Vrhovne komande Vermahta
- ↑ 3,0 3,1 https://znaci.org/00001/9_2.htm#a18
- ↑ ZBORNIK NOR-a. tom V - BORBE U HRVATSKOJ - knjiga 1 - 1941
- ↑ https://znaci.org/00001/4_14_1_168.htm
- ↑ Adamich, The Royal Yugoslav Navy in World War II
- ↑ Der Feldzug auf dem Balkan, str. 64.
- ↑ United States, Department of the Army, The German Campaigns in the Balkans, str. 64.
- ↑ KTB/OKW/WFSt I, 1106.
