హైకూ

హైకూ అనునది ఆధునిక తెలుగు కవిత్వ ప్రక్రియ. జపనీ సాహిత్యంలో విశేష ఆదరణ పొందిన ఈ ప్రక్రియ తెలుగులోకి దిగుమతి అయింది.

తెలుగు హైకు-ఒక పరిశీలన పేరుతో పొట్టి శ్రీరాములు తెలుగు విశ్వవిద్యాలయానికి కవి, బహుగ్రంథకర్త, అధ్యాపకులు, పాత్రికేయులు సత్య శ్రీనివాసు ( సశ్రీ ) 2006 నవంబరులో తన సిద్ధాంత గ్రంథం సమర్పించి, 2007 లో డాక్టరేట్ పట్టా పొందారు. హైకూ సాహిత్యానికి సంబంధించి ఇదే తొట్ట తొలి పరిశోధక రచన. డాక్టర్ సశ్రీ 2004 లో తన రాజకీయ హైకూ సంపుటి ' నడిచే శవాలు ' తెచ్చారు.

నిర్మాణం

హైకూ మూడు పాదాలలో పదిహేడు 'అక్షరాలు' ( సిలబుల్స్) కలిగిన త్రిపద. మొదటి పాదంలో ఐదు, రెండో పాదంలో ఏడు, మూడో పాదంలో ఐదు చొప్పున అక్షరాలు ఉంటాయి.

ప్రత్యేకత

సాధారణ విషయాలలో అద్భుతాన్ని చూపగల ప్రక్రియ. ఏ ఆలోచన చేయకుండా ఒక దృశ్యాన్నో, సంఘటననో చూసి కవి మెరుపు వేగంతో చెప్పే ప్రక్రియ. మానవాత్మనీ, భూమ్యాకాశాల్ని, వెలుగునీడలను ఒకే స్నాప్ షాట్లో పట్టే ప్రక్రియ అంటారు ప్రముఖ సాహితీకారులు వాడ్రేవు చినవీరభద్రుడు. కొలనులోకి రాయి విసిరితే వృత్తాలు వ్యాపించినట్లు హైకూ పాఠకునిలో ఆలోచనాతరంగాలను సృష్టిస్తుంది.

తెలుగు హైకూల చరిత్ర

తెలుగులో హైకూలను పరిచయం చేసింది ఇస్మాయిల్ (కవి) గారు. 1991లో పెన్నా శివరామకృష్ణ ' రహస్యద్వారం ' పేరుతో తొలి తెలుగు హైకూ కవిత్వ సంపుటిని తీసుకవచ్చాడు. "చినుకుల చిత్రాలు" (2000),2003 లో ర్యాలి ప్రసాద్ "రాలిన పూలు"ప్రచురించాడు. పెన్నా శివరామకృష్ణ 2006 లో రెండు హైకూ సంకలనాలను కూడా ప్రచురించాడు. ప్రపంచంలోని, భారతదేశంలోని వివిధ భాషలలో వచ్చిన కొన్ని హైకూలను తెలుగులోనికి అనువదించి "దేశదేశాల హైకూ" (పాలపిట్ట బుక్స్ ప్రచురణ, 2009) అనే మరో అనువాద రచనను కూడా పెన్నా శివరామకృష్ణ వెలువరించాడు. "ప్రపంచ వ్యాప్త కవితా ప్రక్రియ హైకూ", "హైకూ - స్వరూప స్వభావాలు" అనే శీర్షికలతో పెన్నా శివరామకృష్ణ రాసిన రెండు వ్యాసాలు కూడా "దేశదేశాల హైకూ" పుస్తకంలో ప్రచురింపబడినాయి. 1994లో గాలి నాసరరెడ్డి జపాన్ హైకూలను తెలుగులోకి అనువదించారు. ప్రస్తుతం తలతోటి పృథ్విరాజ్ ' ఇండియన్ హైకూ క్లబ్ ' ని స్థాపించి ఈ ప్రక్రియకు విస్తృత ప్రచారం కల్పించి, విరివిగా రాస్తున్నారు. హైకూ సంకలనాలు, అవార్డులు ప్రదానం చేస్తున్నారు. బి.వి.వి. ప్రసాద్, ర్యాలి ప్రసాద్,లలితానంద ప్రసాద్, వెంకటరావు, హైకూ వరలక్ష్మి మొదలగు తెలుగు కవులు హైకూలు రాస్తున్నారు.

తెలుగు హైకూ గురించిన మొట్టమొదటి విమర్శ గ్రంథం 'తెలుగులో హైకు కవిత్వం, అనుశీలన - ఒక పరామర్శ' 1992లో వచ్చింది. రచయిత మాకినీడి సూర్య భాస్కర్. దీనికి పీఠికను డాక్టర్ అద్దేపల్లి రామమోహన రావు రాశారు. హైకూ పరిశోధకులకు ఈ పుస్తకం ఎంతో ఉపయోగకరంగా ఉందని శ్రీవేంకటేశ్వర విశ్వవిద్యాలయ ఆచార్యులు మేడపల్లి రవికుమార్ పేర్కొన్నారు. ఈ విమర్శ గ్రంథం కాక మాకినీడి ఐదు హైకూ కవితాసంపుటాలు ప్రచురించారు - హైకూ చిత్రాలు, ప్రకృతి (ఫోటో హైకూ), హైకూ-హైగా, రాలిన పుప్పొడి, ఋతురాగాలు అనేవి. 1990లో హైకూ ప్రక్రియ ప్రాధాన్యత పొందడంలో, హైకూ రహస్యాలను వివరించడం విశ్లేషణ చేయడంలో అద్దేపల్లిది ప్రధాన పాత్ర. హైకూ పై వీరి వ్యాసాలు హైకూ ఆ కవితా ప్రక్రియ రూపం ను విశ్లేషణ కు ఉపయోగపడింది. అలాగే శిఖామణి గారు రాసిన వ్యాస సంకలనం వివిధ (1998)లో 9-వ్యాసాలు ఉన్నాయి. దీనిలో ఒకటి హైకూ లపై ఉంది. ఈ వ్యాసం హైకూల పరిపుష్టిని వివరించింది. రెంటాల శ్రీ వేంకటేశ్వర రావు గారు రాసిన వ్యాస సంపుటి అవగాహన. దీనిలో సాహిత్య ప్రక్రియల స్వరూప స్వభావాలను వివరించారు. దీనిలో హైకూ ప్రస్తావన కూడా ఉంది. రెంటాల గారే రాసిన లోపలికి అనే మరో వ్యాస సంపుటిలో 17 వ్యాసాలు ఉన్నాయి.దీనిలో సైతం హైకూ వస్తువు ఉపన్యాసం అనే వ్యాసంలో హైకూ ప్రక్రియ పై విలువైన విషయాలు తెలిపారు. డా.తలతోటి పృధ్వీరాజ్ గారు తెలుగు హైకూల వ్యాప్తి కై ఇండియన్ హైకూ క్లబ్ ను అనకాపల్లిలో(2002) స్థాపించారు. ఇదే సంస్థ హైకూ సాహిత్య మాస పత్రిక (2003) ను స్థాపితం చేసి అక్షరకుటీరం పేరిట ఒక హైకూల సంకలనాన్ని (2004) వెలువరించింది. హైకూ పరంగా డాక్టర్ తలతోటి పృథ్విరాజ్ చేసిన అపార కృషికిగాను, 'హైకు సంయుక్తను చేపట్టిన పృథ్విరాజ్' అని మాకినీడి సూర్య భాస్కర్ అభివర్ణించారు.

కొన్ని హైకూలు

వర్షం

క్షణం పూచే

నీటిపూలతో

ఊరునిండిపోయింది

- బి.వి.వి. ప్రసాద్

వాగు ప్రవాహానికి

అన్నీ కొట్టుకపోతున్నాయి

చంద్రుడు తప్పించి

-తలతోటి పృథ్విరాజ్

చిన్నప్పుడు

నేనేలిన మహాసామ్రాజ్యం

మేముంటున్న ఇంటి సందు

-మాకినీడి సూర్య భాస్కర్

• తెలుగు కవితా ప్రక్రియలో హైకూ ప్రస్థానం ఐ.చిదానందం

హైకూ రూపం చిన్నది.కానీ దీని భావం పెద్దది.అలాగే హైకూ చరిత్ర కూడా. త్రివిక్రమమైన వామన రూపం హైకూ. హైకూ ప్రక్రియ జపాన్ ప్రభావంతో తెలుగు లోకి వచ్చిన కవితా ప్రక్రియ. అలాంటి ప్రక్రియకు తెలుగు కవులు ఒక ప్రత్యేక స్థానం ఇచ్చారు.

హైకూ లక్షణాలు

మూడు పదాలు కలిగివుండడం

మొదటి పాదానికి ఐదు, రెండవ, మూడవ పాదాలకు పదిహేడు మాత్రల ఓంజిలు (జపాన్ భాషలో ఓంజిలు అనగా ఏకమాత్ర పరిమాణంలో కలవి)

పదచిత్రం - దృశ్య అనుభూతి

లక్షణ వ్యంజన అభివ్యక్తీ

ప్రకృతి చిత్రణ

సార్వ కాలీనత

అమూర్త భావనల మూర్తీకరణ

బౌద్ధ తత్వసారాన్ని ఆలంబన చేసుకోవడం

వస్తు, కాల, స్థలాలు అనే మూడంశాలపై అధార పడి కవిత ఉండడం.

ఇక్కడ తొలి హైకూ లను గమనిస్తే జపాన్ ప్రక్రియలో మొదలైన హైకూ కవితా ప్రక్రియ నేరుగా తెలుగు లోకి రాలేదు. అదీ తెలుగులోకి ఇంగ్లీష్ అనువాదాల ద్వారా దిగుమతి అయింది. హైకూలో తక్కువ అక్షరాలు ఉండడం వల్ల ఒక్క వ్యర్ద పదం కూడా ఉండటానికి వీలు లేదు. సాధారణంగా హైకూ లలో ఏదైన ఒక దృశ్యం కి సంబంధించి వుంటుంది. కొన్ని ఉదాహరణలు చూస్తే

నదిలో ఈత

చంద్రునిలో శకలాలు

గుచ్చుకుంటాయి

గాలి నాసర రెడ్డి రాసిన ఈ హైకూలో స్థలవస్తు కాలాలను పరిశీలన చేస్తే స్థలం నది ; కాలం రాత్రి ; వస్తువు చంద్ర బింబం. ఇక్కడ చంద్రుని ప్రతిబింబం కదులుతున్న నదీలో శకలాలు గా ఉన్నాయనీ కవి భావన.

పచ్చిక మొలిచింది బాటని కప్పేసింది ఎన్ని వందల కాళ్ళవసరమో

కప్పల నిశ్శబ్దం లోని ఇస్మాయిల్ గారి ఈ హైకూలో పచ్చిక గడ్డి వుండే దారిలో ఒక బాట ఏర్పడాలి అంటే ఎంతో మంది ఆ దారిలో నడవాలి అలా పచ్చిక అణిగిపోతేనే ఇతరులు నడవడానికి అనుకూలంగా ఒక దారి ఏర్పడుతుంది. అయితే పై విషయం ను కేవలం మనం పచ్చిక దారి కే అన్వయించుకోలేం. ఎన్నో సార్లు ఓటమి తర్వాత గెలుపు అనీ ; కఠోర సాధన చేస్తే విజయం అనీ ఇలా తాత్వికతో ఆలోచన చేయవచ్చు.

ఖాళీ పాత్ర శూన్యానికి ఆకారమిస్తూ

ఆకాశ దీపాలు (లలితానంద్) లోని ఈ హైకూలో ఖాళీ పాత్రలో పాత్ర ఏ రూపం కలిగి వుంటుందో ఆ పాత్ర లోకి శూన్యము చేరిపోతుంది. మనిషీ ఏ వ్యాపకం ఎంచుకుంటే ఆ పాత్ర లోకి ఒదిగి పోవడం ఇందులో ఒక భావం. సామాజిక జీవితం ను పురాణ పాత్రల అధారం గా కవిత్వం చెప్పడంను మిథోపోయి అంటారు. ఉదాహరణ కు

తన శిరసు తానే భస్మం చేసుకుంది అగ్గిపుల్ల

మాధవి సనార రాసిన ఈ హైకూ చదివితే మనకు భస్మాసుర కథ స్పురణ కు వస్తుంది. ఇలాంటి పౌరణిక గాథలను గుర్తుకు చేయడమే మిథోపోయి. దీనికి మరో ఉదాహరణ....

పద్మవ్యూహం లో అభిమన్య కీటకం సాలీడు వేట నీలాకాశం (తలతోటి)

అయితే తెలుగులో తప్ప ; జపాన్ హైకూ సాహిత్యంలో ఎక్కడా మిథోపోయి లక్షణ వర్ణనలు లేవట.

పాత కోనేరు కప్ప దుమికింది నీళ్ల చప్పుడు

ఇస్మాయిల్ గారి ఈ అనువాద హైకూలో మనం కేవలం కప్ప కు హైకూ ను అన్వయించలేము. సమాజం లోని వ్యాపారాత్మక ధోరణిని మనిషీ స్థితిగతులను వివేచన చేయవచ్చు.

మరికొన్ని హైకూలు

నీళ్ల లోకి దుమికింది కప్ప ఒకసారి నిద్ర లేచి మళ్లీ నిదరపోయింది (చెరువు)

రత్నమాల (వెన్నెల రాత్రి వాన)

నాడు కోడుకు హస్టల్ల్ ;నేడు తండ్రి వృద్దాశ్రమంలో గుమ్మా సాంబ శివరావు

ఊరంతా నిద్ర కప్పలు చినుకుల సంభాషణ

లలితానంద్

కట్టి క్షణమైనా కాలేదు ఇసుక గుడికి అల వచ్చి దేవుడి పాదాలు కడిగేసింది

జి.రంగ బాబు

కాలం మైలురాళ్ల మజిలీలు గమ్యం తుది శ్వాస

ఆర్.వి.ఎస్.భరద్వాజ్

కోనేరు కాంత కలువలతో ముస్తాబు ప్రియుడేవరో

తలతోటి పృధ్వీరాజ్

విడవలేక విడవలేక విడవలేక వానబోట్టు చూరు విడిచింది

ఇస్మాయిల్

అంతా చీకటి నీ జ్ఞాపకం ఒక్కటే వెలుగుతుంది రత్నమాల ఆహుతి అవుతున్నాయి కోవ్వోత్తి కోసం అగ్గిపుల్ల వేలుగు కోసం కోవ్వోత్తి

రోజుకో సూర్యుడు (డా.తలతోటి)

హైకూ లక్షణాలను పూర్తిగా పాటించుటకు తెలుగులో వీలుపడదు.కారణం జపాన్లో లాగా మనకు అక్షరాల సంఖ్య పరిమితి కాదు. అలాగే జపాన్లో సర్వనామం ప్రత్యేకంగా వుండదు.ఏకవచనం కు బహువచనం కు తేడా వుండదు. అయితే హైకూ లను ఉన్న పరిధిలో అందం గా చేప్పవచ్చు. ప్రాసలతో అందంగా మలచవచ్చు. జపానీయ హైకూ కవిత్వం ను గురించి దువ్వూరి రామి రెడ్డి గారు తోలి సారి గా ప్రస్థావించిన ధాఖలాలున్నాయి.1923లో వీరు రాసిన మర్మ కవిత్వం అనే వ్యాసంలో జపానీయ చిత్రపటం ను వివరిస్తూ హైకూ గురించి ప్రస్తావన చేసారు. అలాగే రాళ్లపల్లి అనంత కృష్ణ శర్మ గారి శాలివాహన గాధా సప్త శతి సారం అనే రచన ముందు మాటలో కట్టమంచి వారు ఒక జపానీయ హైకూను అనువదించినారు. ఈ పై విషయాలు గాలి నాసర రెడ్డి గారి జపానీయ హైకూల తోలి తెలుగు అనువాదాలు అనే వ్యాసంలో ఉంది.అనువాద రచనలు కాకుండా మొట్ట మొదట గా హైకూలను రాసిన కవి గాలి నాసర రేడ్డి. తెలుగులో హైకూల పేరిట వీరి హైకూలు ఆంధ్రభూమిలో ప్రచురితం అయినవి. అయితే హైకూలను ఎక్కువ ఆదరించిన కవి మాత్రం ఇస్మాయిల్. అలాగే తెలుగులో మొట్ట మొదటగా హైకూ సంపుటి గా వెలువడినది మాత్రం 1991లో . ఆ రచన పేన్నా శివరామకృష్ణ గారి రహస్య ద్వారం. పెన్నా తర్వాత దృశ్యాదృశ్యం-1995 (బి.వి.వి.ప్రసాద్) ; కప్పల నిశ్శబ్దం - 1997 (ఇస్మాయిల్) వరుసగా వచ్చాయి. అయితే అంతకు ముందే ఇస్మాయిల్ గారి అనువాద కవితలు కంజీర అనే సంపుటి తో 1994లో ప్రచురితం అయినవి. ఇప్పటి వరకు దాదాపు 150 దాకా హైకూ సంపుటాలు వచ్చాయి.

కొన్ని హైకూ రచనలు - కవులు

1. రహస్య ద్వారం - పెన్నా శివరామకృష్ణ
2. కప్పల నిశ్శబ్దం - ఇస్మాయిల్
3. కంజీర - గాలి నాసర రెడ్డి
4. సాంగత్యం - గాలి నాసర రెడ్డి
5. చినుకుల చిత్రాలు - పెన్నా శివరామకృష్ణ
6. రాలిన పూలు - ర్యాలి ప్రసాద్
7. దృశ్యా దృశ్యం - బి.వి.వి.ప్రసాద్
8. హైకూ పూలు - బి.వి.వి.ప్రసాద్
9. ఆకాశ దీపాలు - బి.వి.వి.ప్రసాద్
11. సీతా కోక చిలుక - శిరీష
12. రంగుల నింగి - కె.రామ చంద్రా రేడ్డి
13. వర్ష సంగీతం - ఆకుంది శ్రీనివాస రాజ రావు
14. చిలకల సంగీతం - నల్లా నరసింహ మూర్తి
15. హైకూ సమయం - శంకర వెంకట నారాయణ రావు
16. బంతి పూలు - పత్తిపాక మోహన్
17. హైకూదయం - మంత్రవాది వీరవెంకట సత్యనారాయణ
18. సామాజిక హైకూలు - రావి రంగారావు
19. తెలంగాణ హైకూలు - సబ్బని లక్ష్మి నారాయణ
20. హైకూలు - మన్నవ గంగాధర ప్రసాద్
21. భావ చిత్రాలు - పి.లక్ష్మణ రావు
22. వేకువ పిట్ట - రౌతు కవి
23. కోత్త వాన - ఆర్ వి ఏస్ భరద్వాజ
24. సందె గుమ్మం - జి.గోపాలయ్య
25. రామంచ శతకం - రంగిశేట్టి సంజీవ రావు
26. 1.హైకూ చిత్రాలు(అక్టోబర్ 1997) 2. ప్రకృతి - ఫొటో హైకూ, (అక్టోబర్ 1998 ప్రథమ ముద్రణ, ఏప్రిల్ 2017 ద్వితీయ ముద్రణ) 3. రాలిన పుప్పొడి (జనవరి 2000) 4. ఋతురాగాలు (జనవరి 2000) 5. హైకు - హైగా.
27. చిగురు కల - బోలిముంతల రమణ రావు
28. సంపెంగ లోలకం - డా.రూప్ కుమార్ డబ్బీకర్
29. నడిచే శవాలు - సశ్రీ
30. అరవై రెళ్లు నూట ఇరవై - మొదు రాజేశ్వర రావు
31. చంద్ర భాగ - ఆవంత్స సోమసుందర్
32. వెన్నెలలా ఉంది - కసిరెడ్డి రామకృష్ణ రావు
33. పోద్దు పూసింది - అశోక్ కుమార్
34. మారెడు దళం - బూర్లే నరసింహ శాస్త్రి
35. పున్నమి - అద్దేపల్లి జ్యోతి
36. చూరు - వసుధ
37. ఊరు యేరు ఎన్నెల - కత్తుల కిషోర్ కుమార్
38. దస్తఖత్ - అనిశేట్టి రజిత
39. చైతన్య లోలకం - వి.కె.సభాపతి
40. ఎటి ఒడ్డున ప్రయాణం - భగ్వాన్
41. వెన్నెల రాత్రి వాన - రత్నమాల
42. నత్త ప్రణయ యాత్ర - రత్నమాల
43. హరివిల్లు - శిరీష
44. ముంజంత మృదువైన - శ్రీనివాస్ గౌడ్
45. దిగులు వర్ణాలు - శ్రీనివాస్ గౌడ్
46. ఆకాశం నేల పాలైంది - బూర్ల వేంకటేశ్వర్లు
47. రంగుల విల్లు - బూర్ల వేంకటేశ్వర్లు
48. పూల చినుకులు - జోసేఫ్
49. గఱిక పూలు - జోసేఫ్
50. మాధవి - గజపతి చంద్ర శేఖర రాజు
51. మాధురి - గజపతి చంద్ర శేఖర రాజు
52. పూలు రాలాయి - బి.వి.వి.ప్రసాద్
53. సులోచనాలు - పెన్నా శివరామకృష్ణ
54. దేశదేశాల హైకూ - పెన్నా శివరామకృష్ణ
55. వెన్నెల - తలతోటి పృధ్వీరాజ్
56. చినుకులు - తలతోటి పృధ్వీరాజ్
57. వసంతం - తలతోటి పృధ్వీరాజ్
58. నీలాకాశం - తలతోటి పృధ్వీరాజ్
59. చంద్ర కిరీటి - తలతోటి పృధ్వీరాజ్
60. బుుతు భ్రమణం - తలతోటి పృధ్వీరాజ్
61. కలువలు - తలతోటి పృధ్వీరాజ్
62. రోజుకో సూర్యుడు - తలతోటి పృధ్వీరాజ్
63. ఫోటో హైకూలు - తలతోటి పృధ్వీరాజ్
64. సాహితీ హైకూలు - తలతోటి పృధ్వీరాజ్
65. బాల్కనీలో పిచ్చుక - ఎన్.శైలజ
66. చిగురు కల - బోల్లిముంతల వెంకట రమణ రావు
67. ఆకాశ దీపాలు - లలితానంద్
    

హైకూ పై వచ్చిన వ్యాసాలు

• హైకూలపై అపోహలు - వివరణలు - బి.లలితనంద ప్రసాద్
• ఆధునిక కవితా ప్రక్రియ గా హైకూ - కె.కోటా రావు
• తెలుగులో హైకూ కవిత - మాకినిడి సూర్య భాస్కర్
• యువ కవులను ఆకర్షిస్తున్న హైకూ - వసుధ బసవేశ్వర రావు
• తెలుగు హైకూలు - గాలి నాసర రెడ్డి
• హైకూల గురించి ఇంత ఆర్బాటామేలా - చందు సుబ్బారావు
• హైకూల తత్వ్తాన్ని ఒంట బట్టిచుకున్న కవి నాసర రేడ్డి - చేరా
• జపానీయ హైకూల తోలి తెలుగు అనువాదాలు - గాలి నాసర రెడ్డి
• మినీ కవిత ప్రభావం వల్ల హైకూలకు ప్రచారం - రావి రంగారావు
• సాహిత్యంలో తాత్విక చిత్రలిపి హైకూ - కోంపేల్ల కామేశ్వర రావు
• హైకూ ఒక మానసికం అవసరం - మాదిరాజు రంగారావు
• హైకూలలో అనుభూతి స్పర్శ - నల్లా నరసింహ మూర్తి
• జేన్ బౌద్దం - సంజీవ్ దేవ్
• హైకూల కన్నా మినీ కవిత్వం మిన్న - ద్వానా శాస్త్రి
• చంద్రుణ్ణి చూపించే వేలు - ఇస్మాయిల్
• హైకూ కవిత్వం అనుశీలన - ఒక అవగహన - మాకనీడి సూర్య భాస్కర్
• తెలుగులో హైకూ సాహిత్యం - అద్దేపల్లి రాంమోహంన్ రావు
• హైకూ - భాషో - వాడ్రేవు చిన వీర భద్రుడు
• హైకూ మూల వేదంలో - రూప్ కుమార్ డబ్బీకర్
• హైకూ ల్లో మిథపోయి - రూప్ కుమార్ డబ్బీకర్
• ఆధునిక హైకూ భాష్యకారుడు మసవోక షికి - రూప్ కుమార్ డబ్బీకర్
• హైకూ అంటే జీవన స్పృహ - బి.వి.వి.ప్రసాద్
• హైకూ తెలుగు సాహిత్యంలో ఒక ప్రయోగం - కాత్యాయనీ విద్మహే
• తెలుగులో హైకూలు - అద్దేపల్లి రాంమోహన్ రావు

• తెలుగులో వచ్చిన హైకూ సాహిత్యం - రెంటాల శ్రీ వేంకటేశ్వర రావు
• కవితా ప్రక్రియ హైకూ స్వరూప స్వభావాలు - పెన్నా శివ రామకృష్ణ

హైకూ విమర్శకులు

• డాక్టర్ అద్దేపల్లి రామమోహనరావు
• ఇస్మాయిల్
• డాక్టర్ సశ్రీ
• రెంటాల శ్రీ వేంకటేశ్వర రావు
• డాక్టర్ తలతోటి పృథ్వీరాజ్
• డా.మాకినీడి సూర్యభాస్కర్

హైకూ గురించి ప్రముఖుల మాటల్లో

• జపాన్ లోని అనేక కళారూపాలలో అత్యంత గౌరవం తేచ్చే వాటిలో మోదటిది హైకూ అయితే చివఱిది కూడా హైకూనే - మసవో కుయే

• విషాదంలో మునిగిఉన్నప్పుడు ఆ విషాదం హైకూ సృష్టించలేదు.అలాగే ఆనందంలో మునిగి తేలే సమయంలో ఆ ఆనందం హైకూ ను రచించినలేము -ఓట్సాజి

• మూడు పాదాలలుగా కాకుండా ఒక కోత్త రూపాన్ని ఆపాదించి హైకూలు రాయవచ్చు అనీ ఆంగ్లకవులు నాలుగు పాదాలతోనే కాకుండా ఏకపాద ద్విపాద హైకూలు కూడా రాసారు. - శంకర వెంకట నారాయణ రావు

• హైకూ రాయటమంటే తన పరిసరాలతో సామరస్యం గా జీవించటం నేర్చుకోవడమే. - ఇస్మాయిల్

• హైకూ రాయటం సులువే.మంచి హైకూ రాయటం మరీ సులువు. హైకూ కవి కావటమే కష్టం. - బి.వి.వి.ప్రసాద్

• హైకూ రావాలి కానీ రాయాలి అనుకోవడం పోరపాటు. - అద్దేపల్లి రాంమోహన్ రావు

నిత్య జీవితంలో జరిగే సాధరణ విషయాలను సైతం తాదాత్మ్యం తో తెలుపడాన్ని హైకూ అనవచ్చు. నిజానికీ హైకూలలో కవి చాలా విషయాలను చెబుతాడు కాని అదీ పాఠకుడి భావనను బట్టి మారుతుంది. హైకూ లలో పొడి పొడి మాటలు ఉంటాయి. కాని అర్దం మాత్రం సుదీర్ఘం. హైకూ నియమనిబంధనలను కేవలం అతి తక్కువ మంది మాత్రమే పాటిస్తున్నారు. ఒక పద్దతిలో కాకుండా కేవలం మూడు పాదాలు రాసి దానికీ హైకూ అనీ పేరు పేట్టేస్తున్నారు.ఒక పువ్వును మొదటి సారి గా తుంచి దాని పరిమళం చూసినప్పుడు ; అలాగే వర్షం వచ్చినప్పుడు మట్టి వాసన ఇవ్వన్నీ కొద్దీ కాలమే నిలువగలవు అలాంటిదే హైకూ అనుభూతి..అయితే హైకూ ప్రక్రియను ద్వానా శాస్త్రి ; చందు సుబ్బా రావు లాంటి వారు తీవ్రంగా అధిక్షేపించారు.1999లో మొట్టమొదటి సారిగా మాకనీడు సూర్య భాస్కర్ గారు హైకూ కవిత్వం - అనుశీలన - ఒక అవగహన అనే విమర్శ గ్రంథాన్ని రాసారు.

హైకూపై విమర్శ గ్రంథాలు

• హైకూ కవిత్వం:అనుశీలన - ఒక అవగాహన - మాకినీడి సూర్య భాస్కర్. తెలుగు హైకూ కవిత్వంపై మొదటి విమర్శ గ్రంథం, ప్రచురణ జనవరి 1999
• ప్రకృతి అంతా హైకూ మయం - బి.వి.వి.ప్రసాద్ రావు
• హైకూ సారస్వతం - డా. రూప్ కుమార్ డబ్బీకర్
• హైకూ యాత్ర - వాడ్రేవు చిన వీర భద్రుడు

హైకూలను చర్చించిన పరిశోధన గ్రంథాలు

• తెలుగుహైకు-ఒక పరిశీలన (2007లో పొట్టిశ్రీరాములు తెలుగు విశ్వవిద్యాలయం పీహెచ్డి అవార్డు పొందిన సిధ్ధాంత రచన)-ఎన్. సత్యశ్రీనివాసు(సశ్రీ)
• మినీ కవిత నిర్మాణ శిల్పం భావాభివ్యక్తీ (1986- హెచ్ సియూ) - ఎం.చంద్రిక
• మినీ కవితా ప్రయోజనం (1990-ఓయూ) - కె.విజయ్ కుమార్
• ఆధునిక తెలుగు లఘు కవితలు (2000-2006) - టి.సురేష్ (2010- హెచ్ సియూ)

ఈ మధ్య తెలుగు సాహిత్యంలో కొత్త కొత్త ప్రక్రియలు వస్తున్న ఈ కాలంలో కళాత్మకమైన హైకూలు రాయగలిగే వారు తక్కువ అవుతున్నారు. హైకూలపై దృష్టి పెట్టేవారు తగ్గిపోతున్నారు.

సంప్రదించిన గ్రంథాలు

• ఎరుక (వ్యాసాలు) - పెన్నా శివరామకృష్ణ
• హైకూ సారస్వతం - డా.రూప్ కుమార్ డబ్బీకర్
• తెలుగు సాహిత్య విమర్శ సిద్దాంతాలు - వెలమల సిమ్మన్న
• కదంబం - మూసీ పత్రిక పబ్లికేషన్
• చేరాతలు - చేరా
• దేశ దేశాల హైకూ - పెన్నా శివరామ కృష్ణ

మరికొన్ని హైకులు

పూలవనం ఆ యింటాయనిదే!/సీతాకోక చిలుకలుమాత్రం/తోటమాలి నేస్తంలైనాయి. జన్మనిచ్చిన ఋణం తీర్చుకుంటున్నాయి/రాలిపడిన ఆకులు/ఎరువై చెట్టుకు బలాన్నిస్తున్నాయి. మింగేస్తుంది/నోరు తెరుచుకున్న కొండ/రోజుకో సూర్యుడ్ని... రోజుకో సూర్యుడ్ని/మింగబట్టేనేమో.../అగ్నిపర్వతమయింది చినుకు ముద్దుకు/ సిగ్గుతో ముడుచుకుంటోంది/ టచ్మీనాట్ చలికి వణుకుతున్నా సరే.../తెల్లరేదాక నదిని ఈదుతూ/పున్నమి చంద్రుడు! గూటికి చేరి/మళ్ళీ ఎగిరెళ్తూ పక్షులు-/సూర్య గ్రహణం! ప్రత్యక్షమయ్యాయి/తప్పిపోయాయనుకున్న గొర్రెలు/దిగుడు బావిలోంచి! ఆస్వాదించేందుకు/వచ్చి వెళ్తున్నాయి పక్షులు-మంచెపై/డబ్బా గలగలల సంగీతం కోసం! పోటా పోటీతో/మేల్కొల్పు గీతం/కాకులూ ...కోళ్ళూ. మంటలతో అడవి./పాపం గడ్డి పొదల్లో/పక్షుల పొద రిళ్ళూ...పిల్లలు చినుకుల రాయబారితో/నింగికి నేలతల్లి ప్రత్యుత్తరం/పుడమి పరిమళం! ~ డా. తలతోటి పృథ్వి రాజ్ " రోజుకోసూర్యుడు..."కవితా సంపుటినుండి