مړ سمندر
مړ سمندر (په عربۍ کې البحر الميت) چې په نورو نومونو هم یادیږي، يو مالګين جهيل دی چې په ختیځ کې د اردن او په لوېدیځ کې له اسرایل او لوېدیځې تړانګې سره پویله لري. دا د اردن په «ریفټ» دره کې پروت دی او د دې اصلی سرچینه د اردن سیند دی.
د جهیل سطحه ۴۳۰.۵ متره (۱۴۱۲ فوټه) د سمندر له کچې ښکته ده چې خپل ساحلونه یې په ځمکه د ځمکې پر بنسټ تر ټولو کم ښکته ګرځېدلي دي. دا ۳۰۴ متره (۹۹۷ فوټه) ژور دی چې په نړۍ کې تر ټولو ژور «هایپرسالین» جهیل دی. د ۳۴۲ ګرام/کیلوګرام یا ۳۴.۲٪ (په ۲۰۱۱ ز کال کې) مالګینتوب په لرلو سره، دا د نړۍ د اوبو یو له مالګینترینو اوبو څخه لري – چې د بحر ۹.۶ برابره مالګین دی – او د ۱.۲۴ کیلوګرام/لیتره کثافت لري چې لامبو وهل پکې د اوبو پر سر پاتې کیدو ته ورته ګرځوي. دا مالګینتوب یو سخت چاپیریال رامنځته کوي، په کوم کې چې ژوي او بوټي وده نه شی کولای، له همدې امله یی دا نوم ورکړل شوی دی. د مړ سمندر عمده، شمالی حوزه ۵۰ کیلومتره (۳۱ میله) اوږده او په خپله پراخه نقطه کې ۱۵ کیلومتره (۹ میله) پراخه دی. [۱][۲][۳][۴]
مړ سمندر د مدیترانی د حوزې له شا او خوا څخه د زرګونو کلونو په موده کې لیدونکي راجلب کړي دي. دا د نړۍ تر ټولو لومړی روغتیایی ځای (د ستر هیورډ لپاره) و او ې د مصري موميا کولو لپاره له اسفات څخه نيولې بيا د سرې لپاره د پوټاش پورې بېلا بېل ډوله توليدات وړاندې کوي. اوسمهال، سیلانیان د دې د اسرائیلی، اردني او لوئدیځې تړانګې ساحلونو څخه لیدنه کوي. د فلسطین د ګرځندوی صنعت د لوېدیځې غاړې په سواحلو کې د پرمختګ له خنډونو سره مخ شوی.
مړ سمندر په چټکۍ سره راټیټیږي؛ د دې د سطحې ساحه اوسمهال ۶۰۵ کیلومترمربع (۲۳۴ میله مربع) ده، چې په ۱۹۳۰کې ۱۰۵۰ کیلومترمربع (۴۱۰ میله مربع) وه. د مړ بحر بحران ستونزې رامنځ ته کړي او د سورسمندر-مړ سمندر اوبو رسولو لغوه شوې پروژې په څېر، دکانالونو او نل ليکو وړانديزونو، د دې سقوط کم کړی دی. [۵]
نومونه
[سمول]د انګلیسی نوم مړ سمندر یی د عربی د البحر المیت څخه اخیستل شوی چې په خپله د پخوانی یونان له (نیکرا تلاسا) او د لاتین نومونو (ماری مورټم) د اوبه ييز ژوند کمښت ته په اشارې سره چې د جهيل د خورا مالګینتوب له امله رامینځته کیږي، څخه اخیستل شوی دی. دا نوم په عبراني ادبیاتو کې هم کله نا کله د (یم هماویټ) په توګه راڅرګند شوی دی.[۶][۷]
د دې جهیل عام بايبلي او نوی عبري نوم د مالګې سمندر جهيل دی. په بايبل کې د دې ياد شوي عبري نومونه هم د «ارابا سيند» او ختيځ سيند دي. په عربي کې دا د لوط د سيند (بحر لوط) په نوم هم یادیږي چې د ابراهیم وراره و، ویل کیږي چې میرمن یی د سدوم او عومورا په تباهۍ کې د مالګې په ستنه بدله شوې وه. ډېر کم وخت، دا په عربي کې له یوه پخواني مهم ښار څخه د هغې په څنډو کې د ضعورا د سیند په نوم هم یاد شوی. [۸][۹][۱۰][۱۱]
تاریخی انګلیسي نومونو کې يې مالګین سمندر، د بايبلي روايت څخه د دې د تباهۍ څخه د سدوم جهیل او د یونان او لاتین څخه د «اسفالټیټیس» جهیل نومونه شامل دي. په دې جهيل کې به طبيعي ډول موندل کېدونکي بټامين (قير) له امله د زياتې سوداګرۍ پر بنسټ، په لرغوني يوناني اورومي جغرافيه کې د دې جهيل نمونه د «اسالفت جهيل»، يا سمندر په څېر وو. [۱۲]
جغرافيه
[سمول]مړ سمندر یو «انډورهیک» جهیل دی چې د اردن په «ریفټ» دره کې موقعيت لري، کومه چې د مړ سمندر د بدلون (DST) په پايله کې منځ ته راغلې يوه جغرافيايي ځانګړتيا ده. دا کيڼ لور ته چلېدونکي بدلون د درز افريقايي تختې او عربي تختې په منځ کې د ټيکټونيک تختې له پولې سره موقعيت لري. په ترکيه کې د ختيځې اناتوليا زيان سيمې او د سينا په سويلي وروستۍ برخه د سور سمندر د ساحل په شمالي وروستۍ برې په منځ کې بهېږي. په همدې ځای کې د لوړ اردن سیند/د ګالیلي بحر/لاندې اردن سیند د اوبو سیستم پای ته رسیږي.
د اردن سیند یواځینۍ لویه سرچینه ده چې مړ سمندر کې تویږي، که څه هم د مړ سمندر لاندې او شا او خوا کې کوچنۍ څو کلنې چینې شته چې د غاړو سره حوضونه او د چټک سیند کندې جوړوي. د اوبو وتلو هېڅ جريانونه نه شته.[۱۳]
له اردن پرته د موجب سیند، بايبلي ارنون د مړسمندر یو له لویو د اوبو د سرچینو څخه دي. د وادی مجب دره، ۴۳۰ متره د سمندر د کچې څخه لاندې د اردن د درې په سويلي برخه کې، د بایوسفیر زیرمه ده چې ۲۱۲ کیلومترمربع (۸۲ میله) مساحت لري. نورې مهمې سرچینې یی وادي دراجه (عربي)/ نهال ډراګوت (عبرانی) او نهال ارګوت دي چې په «عين جدي» پای ته رسیږي. وادي هاسا (بايبلي زیرد) یوه بله دره ده چې مړ بحر ته بهیږي.[۱۴][۱۵]
باران د مړ سمندر په شمالي برخه کې په کال کې لږ تر لږه ۱۰۰ ملي میتره (۴ انچه) او په سويلي برخه کې په لږه اندازه ۵۰ ملي میتره (۲ انچه) دی. د مړ سمندر زون وچوالی د یهودي غرونو د باران د سیوري د اغیزې له امله دی. د مړ سمندر په ختیځ کې لوړې ځمکې د مړ سمندر په پرتله ډیر باران لري.[۱۶]
د مړ سمندر لویدیځ ته، د یهودو غرونه لږ لوړ دی او ختیځ ته د غرونو په پرتله خورا ټیټ دي. د جهيل په سويل لوېديځه څنډه کې د ۲۱۰ متره (۷۰۰ فوټه) لوړ د «هاليټ» معدني جوړښت دی چې ماونټ سدوم نوميږي.
ځمکپېژندنه
[سمول]د جوړېدو تيوريانې
[سمول]د مړ سمندر د ښکته پرمختګ د اصل په اړه دوه متضاد اټکلونه شته. پخوانی اټکل دا دی چې مړ سمندر په ریښتیني درز سيمه کې پروت دی، کوم چې د سره بحر د درز پراخوالی دی، یا ان د ختیځې افریقا د لوی درز درې پراخوالی دی. یو بل وروستی اټکل دا دی چې د مړ سمندر ډنډ د مړ سمندر د بدلون سره د يو ګام څخه زياتې وقفې پايله ده، د کوم په پايله کې چې د کمېدو تر څنګ د قشر پراختيا منځ ته راځي.
سيدوم ليګون
[سمول]د پلیوسین-پخوانی پلیسټوسین په وروستیو کې، شا او خوا ۳.۷ ميلیونه کاله وړاندې، د اردن سیند، مړ بحر او شمالي وادي عربه دره ده چې په مکرر ډول د مدیترانې سمندر څخه اوبو ډوب کړي دي. اوبه په یو تنګ او کره خلیج کې رامینځته شوي چې د ځمکپېژندونکو له خوا د سیدوم ليګون په نوم یادیږي، کوم چې د بحر سره د هغه څه له لارې وصل شوي چې اوس د جیزریل دره بلل کېږي. په دره کې سیلابونه راغلل او لاړل چې د ټیکټونک او اقلیم شرایطو کې د اوږدې کچې بدلونونو پورې اړه لري. [۱۷]
سرچينې
[سمول]- ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
- ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
- ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
- ↑ "Dead Sea". The New Encyclopædia Britannica (15th) 3. (1986). Ed. Goetz, P. W..
- ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
- ↑ The first article al- is unnecessary and usually not used.
- ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
- ↑ کينډۍ:Bibleref
- ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
- ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
- ↑ کينډۍ:Bibleref
- ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
- ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
- ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
- ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
- ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).
- ↑ Lua error in Module:Citation/CS1/Utilities at line 38: bad argument #1 to 'ipairs' (table expected, got nil).کينډۍ:Self-published inline