Valletta

City of Valletta^[a]
	Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
Państwo	Malta
Typ	kulturowy
Spełniane kryterium	I, VI
Numer ref.	131
Region	Europa i Ameryka Północna
	Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę	1980; na 4. sesji
	↑ Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO ; ↑ Oficjalny podział dokonany przez UNESCO ;

Valletta
Herb	Flaga
	Dewiza: Città umilissima
Państwo	Malta
Kod ISO 3166-2	MT-60
Burmistrz	Alfred Zammit
Powierzchnia	0,8 km²
Populacja (2018); • liczba ludności	; 5827
• gęstość	6929 os./km²
Kod pocztowy	VLT
	Adres urzędu:31, South Street, Valletta VLT 1131 Malta
	Położenie na mapie Malty;
	35°54′N 14°31′E/35,900000 14,516667
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku
	Informacje w Wikipodróżach
	Strona internetowa

Valletta (malt. Il-Belt Valletta^[5]) – jednostka administracyjna i stolica Malty położona na półwyspie Sciberras pomiędzy dwiema zatokami: Grand Harbour i Marsamxett. Jest najdalej wysuniętą na południe europejską stolicą^[6]^[7]. Valletta jest jednym z najbardziej zagęszczonych obszarów zabytkowych na świecie^[8]. Znajduje się na liście światowego dziedzictwa UNESCO^[8]. Niekiedy nazywana „muzeum pod gołym niebem”^[7]^[9]. Została wybrana Europejską Stolicą Kultury 2018^[10]. Valletta jest najbardziej słoneczną miejscowością w Europie^[11]^[12].

Geografia

Położenie

Valletta położona na półwyspie Sciberras pomiędzy dwiema zatokami: Grand Harbour i Marsamxett. Jest najdalej wysuniętą na południe europejską stolicą^[6]^[7].

Klimat

Valletta, jak i pozostała część Malty znajduje się w strefie klimatu subtropikalnego^[13]^[14] typu śródziemnomorskiego^[15], z bardzo łagodnymi zimami i długimi ciepłymi, częściowo gorącymi latami. Średnia roczna temperatura wynosi 23 °C w dzień i 16 °C w nocy. Valletta jest uznawana za najsłoneczniejszą miejscowość w Europie^[16]^[17].

Średnia temperatura i opady dla Malty
Miesiąc	Sty	Lut	Mar	Kwi	Maj	Cze	Lip	Sie	Wrz	Paź	Lis	Gru	Roczna
Średnie temperatury w dzień [°C]	16.1	16.0	17.8	20.0	24.2	28.5	31.5	31.8	28.4	25.2	21.0	17.5	23,2
Średnie dobowe temperatury [°C]	13.2	13.0	14.6	16.7	20.4	24.4	27.2	27.7	25.0	21.9	18.0	14.7	19,7
Średnie temperatury w nocy [°C]	10.3	9.9	11.3	13.3	16.6	20.3	22.8	23.6	21.6	18.6	15.0	11.9	16,3
Opady [mm]	94.7	63.4	37.0	26.3	9.2	5.4	0.2	6.0	67.4	77.2	109	108	603
Średnia liczba dni z opadami	15	12	9	6	3	1	0	1	5	9	13	16	90
Średnie usłonecznienie [h]	169	178	227	254	310	337	377	352	270	224	198	161	3054
Źródło: maltaweather.com (Meteo Malta & MaltaMedia)^[18]

Zespół miejski

Większość mieszkańców Malty mieszka w zespole miejskim Valletty. Bezpośrednio wokół Valletty znajduje się rdzeń zespołu miejskiego. Miejscowości położone dalej, w części zachodniej oraz w części wschodniej wyspy mają powiązania metropolitalne z głównym ścisłym centrum. Zgodnie z danymi Europejskiego Urzędu Statystycznego Eurostat, tzw. wielkie miasto (ang. greater city) Valletta ma 243 083 mieszkańców^[19]. Zgodnie z danymi Demographia, w ścisłym obszarze miejskim Valletty mieszka 300 000 mieszkańców na obszarze zaledwie 91 km², przy gęstości zaludnienia wynoszącym 3300 osób/km²^[20]. Zgodnie z danymi Europejskiej Sieci Obserwacyjnej Rozwoju Terytorialnego i Spójności Terytorialnej, funkcjonalny zespół miejski (ang. Functional Urban Area, FUA) Valletta ma 355 000 mieszkańców^[21]. Zgodnie z danymi Europejskiego Urzędu Statystycznego Eurostat, funkcjonalny zespół miejski (ang. Functional Urban Area) i zarazem region metropolitalny Valletta obejmuje całą wyspę i ma 460 171 mieszkańców^[22]^[23] na powierzchni 246 km², przy gęstości zaludnienia wynoszącej 1617 osób/km².

Historia

Joannici po przybyciu w 1530 na Maltę obrali na swoją siedzibę Birgu położone nad zatoką Wielki Port. Choć miasto to posiadało zamek (Castle Sant Angelo), nie było w przypadku ataku z lądu dogodnym miejscem do obrony. Górujące nad nim półwyspy Sciberras i Isola stanowiły doskonałe miejsce do prowadzenia ostrzału artyleryjskiego. Jednak joannici, myśląc o Malcie tylko jako o tymczasowej bazie, początkowo ograniczyli prace fortyfikacyjne do umocnienia i rozbudowania zamku w Birgu oraz wzmocnienia murów dotychczasowej stolicy wyspy Mdiny. Dalsze prace, mające uniemożliwić zajęcie półwyspów Sciberras i Isola, rozpoczął dopiero wielki mistrz Juan de Homedes budując tam w 1552 dwa forty – na Sciberras Fort św. Elma, a na Isola Fort św. Michała.

W 1557 roku Jean Parisot de la Valette po objęciu urzędu wielkiego mistrza postanowił wzmocnić obronę na Sciberras, wznosząc umocnienia wokół całego półwyspu i budując na nim miasto. Jednak ze względu na brak funduszy i atak wojsk tureckich w 1565 (Wielkie oblężenie), prace te rozpoczęto dopiero w 1566. Kamień węgielny pod budowę miasta, nazwanego na cześć jego założyciela Valletta, został położony 28 marca 1566.

Projekt miasta stworzył, przysłany przez papieża Piusa IV, włoski architekt, uczeń Michała Anioła, Francesco Laparelli. Układ ulic został oparty na planie hippodamejskim, ulice przecinają się ze sobą pod kątem prostym. Całe miasto zostało otoczone szeregiem umocnień, oraz dodatkowo od strony lądu fosą. Ze względu na wysokie koszty i brak czasu (obawiano się ponownego ataku Turków) nie zniwelowano półwyspu, w związku z czym część ulic została zastąpiona schodami. Miały one jednak niskie i długie stopnie, co umożliwiało poruszanie się po nich rycerzom konno, bądź w ciężkich zbrojach.

Pierwszym budynkiem Valletty był kościół Matki Bożej Zwycięskiej, w którym w 1568 pochowany został Jean Parisot de Valette (później grób przeniesiono do konkatedry św. Jana). W 1569 Laparelli po opracowaniu planów dalszej rozbudowy miasta opuścił wyspę, zaś dalszymi pracami zajął się Maltańczyk Girolamo Cassar.

W 1571, choć auberges (siedziby rycerzy poszczególnych prowincji zakonu) nie były jeszcze ukończone, wielki mistrz Pietro del Monte oficjalnie przeniósł siedzibę zakonu z Birgu do Valletty. W ciągu następnych lat Valletta z placu budowy zaczęła przeradzać się w prawdziwe miasto, skończono budowę siedmiu auberges (do dnia dzisiejszego zachowało się tylko pięć), wzniesiono Pałac Wielkich Mistrzów, konkatedrę św. Jana oraz szereg innych budynków. Nie udało się jednak wprowadzić, zaleconego przez papieża, podziału miasta na dwie części, z których jedną mieli zamieszkiwać wyłącznie członkowie zakonu.

W 1575 otwarty został szpital Sacra Infermeria, którego główna sala, o długości 56 m pozostaje jedną z największych w Europie. Dziś w odbudowanym po zniszczeniach, jakich doznał podczas II wojny światowej, budynku szpitala znajduje się centrum konferencyjne oraz Teatr Republiki.

W 1731 wielki mistrz Antonio Manoel de Vilhena wybudował Teatr Manoela (dziś trzeci najstarszy teatr na świecie).

W 1796 powstała Biblioteka Narodowa, w której zbiorach umieszczone zostało m.in. kilkadziesiąt tysięcy tomów będących własnością zakonu. Z powodu ataku i zajęcia Malty przez wojska francuskie w 1798 biblioteka otwarta została dopiero w 1812 roku.

Gospodarka

W Valletcie siedzibę ma kilka banków, w tym Bank of Valletta(inne języki), HSBC Bank Malta(inne języki), Lombard Bank(inne języki) oraz Bank Centralny Malty.

Siedzibę tu również ma kilka maltańskich związków zawodowych np. Confederation of Malta Trade Unions(inne języki), General Workers' Union(inne języki) czy Malta Union of Bank Employees(inne języki).

Malta Stock Exchange z siedzibą w Valletcie to maltańska giełda papierów wartościowych^[24], będąca członkiem Światowej Federacji Giełd skupiającej najbardziej rozwinięte giełdy świata^[25].

Kultura

Zabytki i atrakcje Valletty

Kościoły:

Parki, ogrody, skwery:
Inne:
- Sacra Infermeria
- Triton Fountain
- Nisza św. Publiusza, Nisza św. Antoniego, Nisza Matki Boskiej Bolesnej
- podwodny wrak HMS Maori (1939) (nurkowanie)

Muzea

Biblioteka Narodowa (National Library)
Muzeum Konkatedry św. Jana (St John’s Co-Cathedral Museum)
Muzeum Zabawek (Toy Museum)
Narodowe Muzeum Archeologii (National Museum of Archeology)
Muzeum Sztuk Pięknych (National Museum of Fine Arts)
Narodowe Muzeum Wojny (National War Museum)
Zbrojownia Pałacu Wielkich Mistrzów (Palace Armoury)
Lascaris War Rooms

Teatry

Teatr Manoel (z siedzibą Maltańskiej Orkiestry Symfonicznej(inne języki))
Opera Królewska w Valletcie

Kina

Embassy Complex
Malta 5D – kino 4D^[26].

Imprezy coroczne

Malta Jazz Festival, festiwal
Karnawał Maltański(inne języki)

Inne imprezy

Ulice i place

Główny artykuł: Lista ulic i placów w Valletcie.

Główna ulica Valletty to Republic Street (Triq ir-Repubblika) zaczynająca się przy bramie miejskiej, a kończąca pod murami Fortu św. Elma. Inną ważną ulicą jest Merchants Street. Do ważniejszych placów należą m.in. Republic Square oraz St. John’s Square.

Republic Street
Merchants Street
Republic Square
St. John’s Square

Sport

Kluby sportowe

W Valletcie działa profesjonalny klub piłkarski Valletta FC, który 25 razy zdobył tytuł Mistrza Malty, 14 razy Puchar Malty i 13 razy Superpuchar Malty. Działa tu również kilka amatorskich klubów piłkarskich i klub futsalowy Valletta FC Futsal Club. W miejscowości funkcjonuje Valletta Lions RFC, klub rugby.

Imprezy sportowe

W Valletcie odbyło się kilka imprez sportowych o znaczeniu międzynarodowym, m.in.: Olimpiada szachowa 1980, Mistrzostwa Świata Strongman 1999, Igrzyska Małych Państw Europy 2003, Mistrzostwa Świata Strongman 2009, a także odbywa się tutaj profesjonalny turniej snookerowy Malta Grand Prix.

Zobacz też

Przypisy

↑ ISO 3166-2 MT – Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna, 2015
↑ Localities of Malta – statoids.com
↑ StatDB des National Statistics Office Malta [online] [dostęp 2020-12-24] .
↑ Valletta – Contact. cityofvalletta.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-06-26)]. – cityofvalletta.org
↑ Nazewnictwo Geograficzne Świata Zeszyt 12 cz. II, KSNG, s. 136 .
↑ ^a ^b Valletta – najmniejsza stolica Europy. Stolica położona najdalej na południe Europy – Wirtualna Polska – Turystyka
↑ ^a ^b ^c Valletta Malta – najdalej wysunięta na południe stolica europejska – maltaigozo.pl
↑ ^a ^b City of Valletta [online], UNESCO .
↑ Valletta (Malta) – The Complete Overview of Malta’s Capital City – maltauncovered.com
↑ Valletta 2018 – Mission Statement
↑ Valletta is crowned the sunniest city in Europe – bay.com.mt, 2016
↑ Sunniest Cities in Europe – currentresults.com, 2016
↑ Jahreszeitenklimate nach Troll und Paffen.
↑ Die Klimatypen der Erde – Pädagogische Hochschule in Heidelberg.
↑ World Map of Köppen–Geiger Climate Classification.
↑ Valletta is crowned the sunniest city in Europe – bay.com.mt, 2016.
↑ Sunniest Cities in Europe – currentresults.com, 2016.
↑ maltaweather.com (Meteo Malta & MaltaMedia): Malta’s Climate.
↑ Population on 1 January by age groups and sex – cities and greater cities – Eurostat, 2019
↑ Demographia: World Urban Areas.
↑ „Study on Urban Functions” – European Spatial Planning Observation Network, 2007
↑ Population on 1 January by age groups and sex – functional urban areas – Eurostat, 2019
↑ Eurostat: Population on 1 January by broad age group, sex and metropolitan regions 2019.
↑ Malta Stock Exchange – strona oficjalna
↑ Malta Stock Exchange. world-exchanges.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-10-07)]. – World Federation of Exchanges
↑ Malta 5D – strona główna

[5] Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO

[6] Oficjalny podział dokonany przez UNESCO

[1] ISO 3166-2 MT – Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna, 2015

[2] Localities of Malta – statoids.com

[3] StatDB des National Statistics Office Malta [online] [dostęp 2020-12-24] .

[4] Valletta – Contact. cityofvalletta.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-06-26)]. – cityofvalletta.org

[KSNG-7] Nazewnictwo Geograficzne Świata Zeszyt 12 cz. II, KSNG, s. 136 .

[autonazwa1-8] Valletta – najmniejsza stolica Europy. Stolica położona najdalej na południe Europy – Wirtualna Polska – Turystyka

[maltaigozo-9] Valletta Malta – najdalej wysunięta na południe stolica europejska – maltaigozo.pl

[UNESCO-10] City of Valletta [online], UNESCO .

[11] Valletta (Malta) – The Complete Overview of Malta’s Capital City – maltauncovered.com

[12] Valletta 2018 – Mission Statement

[13] Valletta is crowned the sunniest city in Europe – bay.com.mt, 2016

[14] Sunniest Cities in Europe – currentresults.com, 2016

[troll-paffen-15] Jahreszeitenklimate nach Troll und Paffen.

[16] Die Klimatypen der Erde – Pädagogische Hochschule in Heidelberg.

[koeppen-17] World Map of Köppen–Geiger Climate Classification.

[18] Valletta is crowned the sunniest city in Europe – bay.com.mt, 2016.

[19] Sunniest Cities in Europe – currentresults.com, 2016.

[maltaweather-20] taweather.com (Meteo Malta & MaltaMedia): Malta’s Climate.

[Eurostat-city-21] Population on 1 January by age groups and sex – cities and greater cities – Eurostat, 2019

[22] Demographia: World Urban Areas.

[23] „Study on Urban Functions” – European Spatial Planning Observation Network, 2007

[24] Population on 1 January by age groups and sex – functional urban areas – Eurostat, 2019

[25] Eurostat: Population on 1 January by broad age group, sex and metropolitan regions 2019.

[26] Malta Stock Exchange – strona oficjalna

[27] Malta Stock Exchange. world-exchanges.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-10-07)]. – World Federation of Exchanges

[28] Malta 5D – strona główna

[1]

[2]

[3]

[4]

[a]

[b]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

wyspa Malta Rady lokalne	Attard Balzan Birgu Birkirkara Birżebbuġa Cospicua (Bormla) Dingli Fgura Floriana Gudja Gżira Għargħur Għaxaq Ħamrun Iklin Kalkara Kirkop Lija Luqa Marsa Marsaskala Marsaxlokk Mdina Mellieħa Mġarr Mosta Mqabba Msida Mtarfa Naxxar Paola Pembroke Pietà Qormi Qrendi Rabat Safi St. Julian’s San Ġwann Saint Paul’s Bay Santa Luċija Santa Venera Senglea Siġġiewi Sliema Swieqi Ta’ Xbiex Tarxien Valletta Xgħajra Żabbar Żebbuġ Żejtun Żurrieq
wyspa Malta Komitety administracyjne	Baħar iċ-Ċagħaq Baħrija Bubaqra Burmarrad & Wardija Fleur-de-Lys Gwardamanġa Ħal Farruġ Kappara Madliena Paceville San Pietru Swatar Tal-Virtù
wyspa Gozo Rady lokalne	Fontana Għajnsielem Għarb Għasri Kerċem Munxar Nadur Qala San Lawrenz Sannat Victoria Xagħra Xewkija Żebbuġ
wyspa Gozo Komitety administracyjne	Marsalforn Santa Luċija Xlendi

Kulturowe	Valletta Hypogeum Ħal Saflieni Megalityczne świątynie Malty Ġgantija Ħaġar Qim Mnajdra Ta’ Ħaġrat Skorba Tarxien
Na liście wstępnej	Cittadella Klify na Malcie Maltańskie katakumby Mdina Qawra Fortyfikacje Victoria Lines Fortyfikacje rycerskie wokół maltańskich portów
Niematerialne	Ftira