Przejdź do zawartości

Szympans

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Szympans
Pan[a]
Oken, 1816[2]
Okres istnienia: 6–0 mln lat temu
6/0
6/0
Ilustracja
Szympans zwyczajny (P. troglodytes)
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Gromada

ssaki

Podgromada

żyworodne

Infragromada

łożyskowce

Rząd

naczelne

Podrząd

wyższe naczelne

Infrarząd

małpokształtne

Parvordo

małpy wąskonose

Nadrodzina

człekokształtne

Rodzina

człowiekowate

Podrodzina

Homininae

Rodzaj

szympans

Typ nomenklatoryczny

Simia troglodytes Blumenbach, 1775

Gatunki

2 gatunki – zobacz opis w tekście

Zasięg występowania
Mapa występowania
czerwony – Pan paniscus
pozostałe kolory – podgatunki Pan troglodytes
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Szympans[17] (Pan) – rodzaj dużych ssaków naczelnych z podrodziny Homininae w obrębie rodziny człowiekowatych (Hominidae). Obejmuje dwa gatunki występujące w Afryce. Rodzaj Pan jest najbliżej spokrewniony z rodzajem Homo. Karol Linneusz w swojej pracy Systema Naturae (10. edycja, 1758) zaklasyfikował szympansa w rodzaju Homo pod nazwą systematyczną Homo nocturnus – nocny człowiek. Dopiero w 1775 Blumenbach wprowadził nazwę Simia troglodytes.

Zasięg występowania

[edytuj | edytuj kod]

Terenem naturalnego występowania obydwu gatunków jest zachodnia i środkowa Afryka równikowa – od Sierra Leone i Gwinei przez dorzecze Konga do jeziora Tanganika i Jeziora Wiktorii[18][19][20]. Żyją w dżunglach, na sawannie oraz w górskich lasach.

Morfologia

[edytuj | edytuj kod]
Młody samiec P. troglodytes

Długość ciała samic 70–91 cm, samców 73–96 cm; masa ciała samic 20–50 kg, samców 28–70 kg[19][21]. Futro zwykle czarne, z wiekiem siwieje, a u starych osobników włosy wypadają (łysieją). Twarz nieowłosiona[22]. Przeciętny szympans karłowaty (bonobo) jest nieco mniejszy, ma bardziej smukłe ciało, dłuższe kończyny i ciemniejszą sierść.

Ewolucja

[edytuj | edytuj kod]

Oba te gatunki, według datowania genetycznego, rozdzieliły się około 0,86–2 mln lat temu[23]. Badania genomu opublikowane w roku 2006 wykazały, że DNA szympansów różni się od ludzkiego o ok. 6% (wcześniejsze badania szacowały tę różnicę na 1,5%)[24][25]. Szympansy oddzieliły się od ewolucyjnej linii Homo ok. 6,2–4,6 mln lat temu (Groves, 2001)[26].

Zachowanie

[edytuj | edytuj kod]

Typową cechą zachowania szympansów jest budowa gniazd, umieszczonych na drzewie od 5 do 40 m nad ziemią. Zbudowane są z powyginanych i połamanych gałęzi splecionych tak, że tworzą one platformę, pokrywaną następnie drobnymi gałązkami. W porze deszczowej wędrujące zazwyczaj szympansy budują dzienne gniazda, w których spędzają większość czasu. Resztę poświęcają na poszukiwanie rozmaitego pożywienia w pobliżu dolnego piętra lasu. Gromady szympansów mają skomplikowaną organizację społeczną. Rozpraszają się w poszukiwaniu pokarmu lub „zaopatrują się” na określonym, stałym obszarze. Potrafią zapamiętać dokładną lokalizację produkujących najwięcej owoców drzew, spośród ponad 12 000 innych. Mogą decydować się na dłuższe podróże, by dotrzeć do miejsc, w których znajdują się ich ulubione drzewa[27].

U szympansów zauważono również wykształcenie zachowań mających na celu poprawę ich stanu zdrowia poprzez odpowiednie zabiegi. Mogą one np. stosować na rany niektóre gatunki owadów, prawdopodobnie pomagających w gojeniu się ran. Natomiast szympans, którego organizm został zaatakowany przez robaki, może spożywać celowo wewnętrzną tkankę łodygi krzewu Vernonia amygdalina, która zawiera środki przeciwpasożytnicze[28].

Szympans, uważany za najbardziej ekspresyjne ze zwierząt, okazuje uczucia wieloma gestami i minami. Wydęcie warg w odruchu zaciekawienia lub niesmaku można porównać do wyrażanych w podobny sposób przez człowieka sceptycyzmu lub wątpliwości. Uśmiech oznacza zadowolenie. Kiedy jest zamyślony lub zaniepokojony, przybiera najmniej dramatyczną ze wszystkich min. Szympansowi, jakby uśmiechniętemu od ucha do ucha, wcale nie jest do śmiechu; przeciwnie, jest wtedy najprawdopodobniej strapiony lub nieszczęśliwy. Małe szympansy znajdują się w centrum uwagi stada. Często inne młode opiekują się nimi równie troskliwie, jak matki. Szympansy zaczynają się wzajemnie pielęgnować w wieku około 10 miesięcy. W warunkach naturalnych żyją do 50 lat (w zależności od źródła, średnio 45[29]), a w warunkach hodowlanych do 60 lat[30], choć najstarsze szympansy żyły około 80 lat[31]. Samice żyją zazwyczaj kilka lat dłużej od samców[32].

Systematyka

[edytuj | edytuj kod]

Rodzaj zdefiniował w 1816 roku niemiecki przyrodnik Lorenz Oken w publikacji własnego autorstwa poświęconej będącej podręcznikiem historii naturalnej[2]. Gatunkiem typowym jest (pózniejsze oznaczenie) szympans zwyczajny (P. troglodytes)[1].

Etymologia

[edytuj | edytuj kod]
  • Pan: w mitologii greckiej Pan (gr. Παν Pan, łac. Pan) był bogiem lasów, pasterzy i ich stad[33].
  • Troglodytes: gr. τρωγλοδυτης trōglodutēs ‘mieszkaniec jaskiń, nor, jam’, od τρωγλη trōglē ‘jaskinia’, od τρωγω trōgō ‘gryźć, chrupać’; -δυτης -dutēs ‘nurek’, od δυω duō ‘nurkować’[34]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Troglodytes niger É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1812 (= Simia troglodytes Blumenbach, 1775).
  • Mimetes: gr. μιμητης mimētēs ‘imitator, naśladowca’, od μιμεομαι mimeomai ‘imitować, naśladować’, od μιμος mimos ‘mim, aktor’[35]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenei): Simia troglodytes Blumenbach, 1775.
  • Theranthropus: gr. θηρ thēr, θηρος thēros ‘bestia, zwierzę’; ανθρωπος anthrōpos ‘człowiek’[36].
  • Chimpansee: angielskie słowo ‘chimpanzee’ zostało po raz pierwszy odnotowane w 1738 roku; wywodzi się z języka Vili ci-mpenze lub z języka tshiluba chimpenze, co oznacza ‘małpę’[37]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Simia troglodytes Blumenbach, 1775.
  • Anthropopithecus (Anthropithecus): gr. ανθρωπος anthrōpos ‘człowiek’; πιθηκος pithēkos ‘małpa’[38]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Simia troglodytes Blumenbach, 1775.
  • Hylanthropus: gr. ὑλη hulē ‘teren lesisty, las’; ανθρωπος anthrōpos ‘człowiek’[39]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Simia troglodytes Blumenbach, 1775.
  • Pseudanthropos (Pseudanthropus): gr. ψευδος pseudos ‘fałszywy’; ανθρωπος anthrōpos ‘człowiek’[40].
  • Engeco: rodzima nazwa; „jako nazwę rodzajową dla szympansa najbardziej odpowiednie będzie zachować oznaczenie, które używa się wśród Murzynów w ich domu: Engeco”[41].
  • Pongo: nazwa mpongi oznaczająca w bantu (Kongo) dużą małpę człekokształtną; Lacépède użył tej nazwy na określenie orangutana; Palmer sugeruje również, że jest to rodzima nazwa z Borneo[42].
  • Andropithecus: gr. ανηρ anēr, ανδρος andros ‘mężczyzna, człowiek’; πιθηκος pithēkos ‘małpa’[43]. Gatunek typowy: Simia troglodytes Blumenbach, 1775.
  • Fsihego: rodzima, afrykańska nazwa tschego, tscheigo, tschiego, nschego lub nscheigo dla szympansa[44]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Fsihego ituriensis De Pauw, 1905 (= Simia troglodytes Blumenbach, 1775).
  • Bonobo: błędna pisownia nazwy wioski Bolobo nad rzeką Kongo, gdzie Europejczycy po raz pierwszy zetknęli się z szympansem karłowatym[45]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): Pan satyrus paniscus E. Schwarz, 1929.

Podział systematyczny

[edytuj | edytuj kod]

Do rodzaju należą następujące gatunki[46][21][18]:

Grafika Gatunek Autor i rok opisu Nazwa zwyczajowa[17] Podgatunki[19][18][21] Rozmieszczenie geograficzne[19][18][21] Podstawowe wymiary[19][21][j] Status
IUCN[47]
Pan troglodytes (Blumenbach, 1775) szympans zwyczajny 4 podgatunki południowy Senegal i południowo-zachodnie Mali na wschód do południowo-zachodniej Ghany, również południowa Nigeria i Kamerun na wschód do południowo-zachodniego Sudanu Południowego i zachodniej Ugandy, na południe do północnej Angoli (Kabinda) i zachodniej Tanzanii DC: 70–96 cm
MC: 20–70 kg 		 EN 
Pan paniscus E. Schwarz, 1929 szympans karłowaty gatunek monotypowy Demokratyczna Republika Konga (na wschód i południe od wielkiego zakola rzeki Kongo, na wschód do rzeki Lualaba, na południe do rzek Kasai i Sankuru) DC: 70–83 cm
MC: 26–43 kg 		 EN 

Kategorie IUCN:  EN  – gatunek zagrożony.

Filatelistyka

[edytuj | edytuj kod]

Poczta Polska wyemitowała 21 sierpnia 1972 r. znaczek pocztowy przedstawiający głowę szympansa, o nominale 1,35 zł, w serii Zwierzęta ZOO. Druk w technice offsetowej na papierze kredowym. Autorem projektu znaczka był Janusz Grabiański. Znaczek pozostawał w obiegu do 31 grudnia 1994 r.[48].

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Uwagi

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Publikacja Okena Lehrbuch der Naturgeschichte został uznana za nieważną ze względu nie niekonsekwentne stosowanie nazewnictwa binomnialnego, jednak nazwa Pan zosytała zachowana na mocy uprawnień ICZN, aby uniknąć zamieszania nomenklatorycznego[1].
  2. ↑ Młodszy homonim Troglodytes Vieillot, 1809 (Aves).
  3. ↑ Młodszy homonim Mimetes Eschscholtz, 1818 (Coleoptera).
  4. ↑ Nazwa zastępcza dla Troglodytes É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1812 i Mimetes Leach, 1820.
  5. ↑ Niepoprawna późniejsza pisownia Anthropopithecus de Blainville, 1838.
  6. ↑ a b Nowa nazwa dla Troglodytes É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1812.
  7. ↑ Nowa nazwa dla Troglodytes É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1812; młodszy homonim Pongo Lacépède, 1799.
  8. ↑ Nomen nudum.
  9. ↑ Niepoprawna późniejsza pisownia Pseudanthropos Reichenbach, 1860.
  10. ↑ DC – długość ciała; MC – masa ciała

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b ICZN. Opinion 1368: The generic names Pan and Panthera (Mammalia, Carnivora): available as from Oken, 1816. „The Bulletin of zoological nomenclature”. 42 (4), s. 365–370, 1985. (ang.). 
  2. ↑ a b L. Oken: Lehrbuch der Naturgeschichte. T. 3: Zoologie. Cz. 2. Jena: August Schmid, 1816, s. xi, 1230. (niem.).
  3. ↑ É. Geoffroy Saint-Hilaire. Tableau des Quadrumanes, Ou des Animaux composant le premier Ordre de la Classe des Mammifères. „Annales du Muséum National d’Histoire Naturelle”. 19, s. 87, 1812. Paris. (fr.). 
  4. ↑ W.E. Leach. Comparative Anatomy and Zoology. „Annals of Philosophy”. 19 (92), s. 104, 1820. (ang.). 
  5. ↑ J. Brookes: A catalogue of the Anatomical and Zoological Museum of Joshua Brookes. Cz. 16. London: Richard Taylor, 1828, s. 33. (ang.).
  6. ↑ J.J.O. Voigt: Quadrumana. W: G. Cuvier & J.J.O. Voigt: Das Thierreich, geordnet nach seiner Organisation. Cz. 1. Leipzig: F. A. Brockhaus, 1831, s. 76. (niem.).
  7. ↑ H.M.D. de Blainville. Sur la distribution géographique des mammifères Primates (Quadrumanes). „Annales Francaises et Etrangères d’Anatomie et de Physiologie”. 2, s. 360, 1838. (fr.). 
  8. ↑ R.-P. Lesson: Species des Mammifères bimanes et quadrumanes; suivi d’un mémoire sur les Oryctéropes. Paris: J.B. Baillière, 1840, s. 36. (fr.).
  9. ↑ C.W.L. Gloger: Gemeinnütziges Hand- und Hilfsbuch der Naturgeschichte. Für gebildete Leser aller Stände, besonders für die reifere Jugend und ihre Lehrer. Breslau: A. Schulz, 1842, s. 34. (niem.).
  10. ↑ H.G.L. Reichenbach: Die vollständigste Naturgeschichte der Affen. Dresden und Leipzig: Expedition der vollstèandigsten Naturgeschichte, 1862, s. 191. (niem.).
  11. ↑ Haeckel 1866 ↓, s. clx.
  12. ↑ Haeckel 1866 ↓, s. cl.
  13. ↑ E.D. Cope. On the Origin of Genera. „Proceedings of the Academy of Natural Sciences of Philadelphia”. 20, s. 286, 1868. (ang.). 
  14. ↑ L. de Pauw: Notes sur la Solidification et le Montage des grands Mammifères. Belgium: Saint Nichols, 1905, s. 13. (fr.).
  15. ↑ D.G. Elliot: A review of the primates. Cz. 1: Lemuroidea: Daubentonia to Indris. Anthropoidea: Seniocebus to Saimiri. New York: American Museum of Natural History, 1913, s. xxxvii, seria: Monograph series (American Museum of Natural History), cz. 1. (ang.).
  16. ↑ E. Tratz & H. Heck. Der Afrikanische anthropoide “bonobo”, eine neue Menscheauaffengattung, Saugetier. „Mitteilungen”. 2, s. 97–101, 1954. (niem.). 
  17. ↑ a b Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 54. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
  18. ↑ a b c d C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 272. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
  19. ↑ a b c d e E.A. Williamson, F.G. Maisels, C.P. Groves, B.I. Fruth, T. Humle, F.B. Morton, M.C. Richardson, A.E. Russon & I. Singleton: Family Hominidae (Great Apes). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 852–853. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).
  20. ↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Genus Pan. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2020-11-08].
  21. ↑ a b c d e Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 180. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
  22. ↑ Dżungla. Warszawa: "Świat Książki", 1997, s. 78. ISBN 83-7129-804-8.
  23. ↑ Szamalek et al.. The chimpanzee-specific pericentric inversions that distinguish humans and chimpanzees have identical breakpoints in Pan troglodytes and Pan paniscus. „Genomics”. 87 (1), 2006. 
  24. ↑ J.R. Minkel: Human-Chimp Gene Gap Widens from Tally of Duplicate Genes. Scientific American, 2006-12-19. [dostęp 2015-09-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-07-07)]. (ang.).
  25. ↑ Demuth JP, Bie TD, Stajich JE, Cristianini N, Hahn MW. The Evolution of Mammalian Gene Families. „PLoS ONE”, s. e85, 2006. DOI: 10.1371/journal.pone.0000085. 
  26. ↑ The Taxonomy of Primates. W: Sonia Woolfe-Coote (red.): The Laboratory Primate. Elsevier, 2005, s. 1928.
  27. ↑ Matt Walker: Chimps mentally map fruit trees. BBC – Earth News, 2009-08-06. [dostęp 2009-06-08]. (ang.).
  28. ↑ See rare photos of chimpanzees treating their wounds with insects [online], Animals, 26 października 2022 [dostęp 2022-11-14] (ang.).
  29. ↑ P.B, Jak się starzeją szympansy? [online], www.polityka.pl, 2011 [dostęp 2024-08-30] (pol.).
  30. ↑ Szympans zwyczajny [online], ZOO Wrocław - największy Polski ogród zoologiczny [dostęp 2024-08-30] (pol.).
  31. ↑ Victor Eaton, 11 Oldest Chimpanzees Who Ever Lived [online], Oldest.org, 5 października 2022 [dostęp 2024-08-30] (ang.).
  32. ↑ Ali Crumpacker, How old is old? [online], Project Chimps, 28 sierpnia 2020 [dostęp 2024-08-30] (ang.).
  33. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 508.
  34. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 695.
  35. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 425.
  36. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 672.
  37. ↑ Chimpanzee. Online etymology dictionary. [dostęp 2020-11-12]. (ang.).
  38. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 109.
  39. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 337.
  40. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 589.
  41. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 258.
  42. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 557.
  43. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 103.
  44. ↑ G. Hull: Introduction to the Catalogue. W: J.E. Cooper & G. Hull: Gorilla Pathology and Health. With a Catalogue of Preserved Materials. Cambridge: Academic Press, 2017, s. 359–378. ISBN 978-0-12-802039-5. (ang.).
  45. ↑ S. Savage-Rumbaugh & R. Lewin: Kanzi: the ape at the brink of the human mind. New Jersey: John Wiley & Sons, 1994, s. 97. ISBN 978-0-385-40332-0. (ang.).
  46. ↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, J. Zijlstra & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.13) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2024-08-14]. (ang.).
  47. ↑ Home. The IUCN Red List of Threatened Species. [dostęp 2024-08-14]. (ang.).
  48. ↑ Marek Jedziniak: Zwierzęta ZOO. www.kzp.pl. [dostęp 2018-07-21]. (pol.).

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Szympans&oldid=74646898”