Szympans zwyczajny
| Pan troglodytes[1] | |||||
| (Blumenbach, 1775) | |||||
.jpg)
| |||||
| Systematyka | |||||
| Domena | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Królestwo | |||||
| Typ | |||||
| Podtyp | |||||
| Gromada | |||||
| Podgromada | |||||
| Infragromada | |||||
| Rząd | |||||
| Podrząd | |||||
| Infrarząd | |||||
| Parvordo | |||||
| Nadrodzina | |||||
| Rodzina | |||||
| Podrodzina | |||||
| Rodzaj | |||||
| Gatunek |
szympans zwyczajny | ||||
| |||||
| Podgatunki | |||||
| |||||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[41] | |||||
 | |||||
| Zasięg występowania | |||||
 Zasięg występowania poszczególnych podgatunków szympansa 1. P. t. verus | |||||
Szympans zwyczajny[42] (Pan troglodytes) – gatunek ssaka naczelnego z podrodziny Homininae w obrębie rodziny człowiekowatych (Hominidae), jeden z dwóch gatunków szympansów, hominidów najbliżej spokrewnionych z rodzajem Homo. Do niedawna nazywany szympansem. Dopiero po odkryciu drugiego, blisko z nim spokrewnionego i nieco mniejszego bonobo, czyli szympansa karłowatego przyznano mu epitet[43] zwyczajny dla odróżnienia od nazwy rodzajowej szympans (Pan).
Zasięg występowania
[edytuj | edytuj kod]Szympans zwyczajny występuje w Afryce Zachodniej, Środkowej i Wschodniej zamieszkując w zależności od podgatunku[44][42]:
- P. troglodytes troglodytes – szympans zwyczajny – południowo-wschodni Kamerun (na południe od rzeki Sanaga), południowo-zachodnia Republika Środkowoafrykańska, Demokratyczna Republika Konga (na zachód od rzek Kongo/Ubangi), Gwinea Równikowa, Gabon, północne Kongo i północna Angola (prowincja Kabinda).
- P. troglodytes ellioti – szympans krzepki – południowo-wschodnia Nigeria oraz zachodni i środkowy Kamerun.
- P. troglodytes schweinfurthii – szympans wschodni – wschodnia Republika Środkowoafrykańska, południowo-zachodni Sudan Południowy, północna i wschodnia Republika Demokratyczna Konga, zachodnia Uganda, Rwanda, Burundi i zachodnia Tanzania.
- P. troglodytes verus – szympans długowłosy – południowy Senegal, południowo-zachodnie Mali, Gwinea Bissau, Gwinea, Sierra Leone, Liberia, Wybrzeże Kości Słoniowej, Ghana i południowo-zachodnia Nigeria; wytępiony w Gambii i prawdopodobnie w Burkina Faso, Togo i Beninie.
Taksonomia
[edytuj | edytuj kod]Gatunek po raz pierwszy naukowo opisał w 1775 roku niemiecki przyrodnik Johann Friedrich Blumenbach nadając mu nazwę Simia troglodytes[3]. Holotyp pochodził z Mayoumba, w Gabonie[45] lub Angoli[46][44].
Istnieje kilka różnic morfologicznych między czterema, nieco źle zdefiniowanymi podgatunkami, ale analizy mtDNA wskazują, że różnią się one od siebie[44]. Autorzy Illustrated Checklist of the Mammals of the World rozpoznają cztery podgatunki[44].
Etymologia
[edytuj | edytuj kod]- Pan: w mitologii greckiej Pan (gr. Παν Pan, łac. Pan) był bogiem lasów, pasterzy i ich stad[47].
- troglodytes: gr. τρωγλοδυτης trōglodutēs „mieszkaniec jaskiń, nor, jam”, od τρωγλη trōglē „jaskinia”, od τρωγω trōgō „gryźć, chrupać”; -δυτης -dutēs „nurek”, od δυω duō „nurkować”[48].
- ellioti: Daniel Giraud Elliot (1835–1915), amerykański przyrodnik[49].
- schweinfurthii: Georg August Schweinfurth (1836–1925), niemiecki botanik, podróżnik i etnolog[50].
- verus: łac. verus „prawdziwy, autentyczny”[51].
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]Długość ciała samic {bez ogona} 70–91 cm, samców 71–96 cm; masa ciała samic 20–50 kg, samców 28–70 kg[46] (w niewoli do ponad 90 kg[52]). Wzór zębowy: I C P M (x2) = 32[46].
Ekologia
[edytuj | edytuj kod]Tryb życia
[edytuj | edytuj kod]Wykazuje duże zdolności przystosowawcze do warunków panujących w różnych habitatach. Żyje w dżunglach, na suchych sawannach, bagnach oraz w górskich lasach. Najliczniej obecnie występujący przedstawiciel szympansów. Szympans zwyczajny prowadzi nadrzewny i naziemny tryb życia. Na ziemi spędza od 20-50% swojego czasu.[53]. Potrafi poruszać się w postawie dwunożnej, choć woli podpierać się zgiętymi palcami ręki, podobnie jak to robią goryle. Aktywny w ciągu dnia, noce spędza w koronie drzew w specjalnie do tego celu budowanych gniazdach-posłaniach. Posłania są jednorazowe, każdego wieczoru szympans buduje nowe. Połowę dnia spędza na jedzeniu, pozostałą część zajmują mu wędrówki w poszukiwaniu kolejnego źródła pokarmu oraz dzienna drzemka.
W warunkach naturalnych długość życia szympansów zwyczajnych mieści się w granicach 40-45 lat. W niewoli notowano przypadki starszych osobników.
Struktury społeczne
[edytuj | edytuj kod]Szympansy uważane są za zwierzęta wysoce uspołecznione. Wielopokoleniowe stada szympansów liczą od 25-80 osobników zajmujących dość stabilny areał o powierzchni od 5-20 km². Stada sąsiadujące ze sobą stykają się ze sobą, wspólnie wędrują, a nawet jednocześnie korzystają z tego samego źródła pożywienia bez okazywania wzajemnej agresji. Grupa, która znajduje pożywienie, oznajmia ten fakt pozostałym osobnikom poprzez głośne nawoływanie i uderzanie kijami w pnie drzew. W odróżnieniu od większości innych zwierząt migracje pomiędzy stadami dotyczą samic, a nie samców.
W kontaktach interpersonalnych duże znaczenie mają gesty, dotyk i rytuały wzajemnej pielęgnacji. Władzę w grupie sprawuje dominujący samiec, zwany niekiedy samcem alfa, który obejmuje panowanie po serii walk stoczonych z konkurencyjnymi samcami. Panuje on na ogół przez kilka lat, do chwili, gdy ulegnie następnemu samcowi pretendującemu do tej roli. Wszystkie samce mają ściśle określony status, rangę, która dokładnie plasuje ich w hierarchii i wyznacza kolejność, w jakiej mogą korzystać z wszelkich przywilejów w obrębie grupy, a zwłaszcza z dostępu do samic[54].
Okres rui sygnalizowany jest u samic charakterystycznym pokaźnym obrzmieniem i zaróżowieniem okolicy sromowej. Występuje niekiedy zwyczaj zawierania czegoś w rodzaju czasowego „małżeństwa”, które polega na tym, że samiec uprowadza aktywną seksualnie samicę na kilka dni w odosobnione miejsce i cieszy się w tym czasie wyłącznością kopulacji. Także samice obejmuje ścisła hierarchia, która wyraża stopień atrakcyjności seksualnej, a tym samym kolejność, w jakiej będą one pozostawały w sferze zainteresowania najwyższych kolejno rangą samców. Atrakcyjność seksualna zależy od statusu ich matek oraz liczby odchowanego potomstwa[55].
Polowania
[edytuj | edytuj kod]Szympansy wspólnie polują na inne zwierzęta. Zwykle zajmują się tym samce, ale zaobserwowano również przypadki udziału samic w polowaniu.[56] Przyjmują przy tym różne techniki polowań. W trakcie pościgu zachowują się bardzo cicho.
Rozród
[edytuj | edytuj kod]Po ciąży trwającej 220-245 dni samica rodzi jedno, rzadko dwoje młodych. Młode pozostają przy matce do ok. 4-5 roku życia. Dojrzewają ok. 9 roku życia. Więzi pomiędzy samicą a jej potomstwem są podtrzymywane jeszcze długo po odstawieniu młodych od matki.
Pożywienie
[edytuj | edytuj kod]Jest zwierzęciem wszystkożernym. Je głównie rośliny, od czasu do czasu owady (termity, mrówki) lub mięso. Zabija i zjada małe i średniej wielkości ssaki, w tym młode pawiany, a czasem inne małpy.
Komunikacja
[edytuj | edytuj kod]Społeczności szympansów wypracowały bogaty system komunikowania się (van Lewick-Goodall, 1968, 1974). Porozumiewają się za pomocą złożonych sygnałów zbudowanych z gestów, dźwięków, postawy i ruchów ciała oraz bogatej mimiki.
Kultura materialna
[edytuj | edytuj kod]Potrafią posługiwać się narzędziami. Zachodnioafrykański Pan troglodytes verus wytwarza rodzaj prymitywnej dzidy, poprzez zaostrzenie zębami gałęzi, którą następnie wykorzystuje do zabijania drobnych zwierząt ukrywających się w dziuplach. Narzędzie tego rodzaju jest jednorazowe, po użyciu jest wyrzucane[57].
W dwóch zachodnioafrykańskich regionach (Bossou w Gwinei i Park Narodowy Taï w Wybrzeżu Kości Słoniowej) udokumentowane są narzędzia kamienne wykorzystywane przez szympansy[58]. Narzędzia wykorzystywane są do łupania orzechów[58].
Zagrożenia
[edytuj | edytuj kod]Wszystkie podgatunki szympansa zwyczajnego narażone są na wyginięcie. Populacje zachodnioafrykańskie są rozproszone i stosunkowo małe, przez co podatne na zagrożenia. Podgatunki występujące w środkowym i wschodnim obszarze występowania całego gatunku są często celem polowań. Jedynie w kilku dużych parkach narodowych (m.in. w Tanzanii) objęte są zadowalającą ochroną, ale nawet w największych parkach lokalne populacje nie przekraczają tysiąca osobników.
Badaniem szympansów zajmowali się m.in.: Jane Goodall, K. Izawa i Kenji Kawanaka.
Filatelistyka
[edytuj | edytuj kod]Poczta Polska wyemitowała 21 sierpnia 1972 r. znaczek pocztowy przedstawiający głowę szympansa zwyczajnego o nominale 1,35 zł, w serii Zwierzęta ZOO. Druk w technice offsetowej na papierze kredowym. Autorem projektu znaczka był Janusz Grabiański. Znaczek pozostawał w obiegu do 31 grudnia 1994 r.[59].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Pan troglodytes, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ C. Linnaeus: Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Wyd. 10. T. 1. Holmiae: Impensis Direct. Laurentii Salvii, 1758, s. 25. (łac.).
- ↑ a b J.F. Blumenbach: De generis humani varietate nativa. Goettingae: Typis Frid. Andr. Rosenbuschii, 1775, s. 37. (łac.).
- ↑ a b R. Kerr: The animal kingdom, or zoological system, of the celebrated Sir Charles Linnæus. containing a complete systematic description, arrangement, and nomenclature, of all the known species and varieties of the mammalia, or animals which give suck to their young. Class I, Mammalia. Edinburgh: A. Strahan, and T. Cadell, London, and W. Creech, 1792, s. 56. (ang.).
- ↑ É. Geoffroy Saint-Hilaire. Tableau des Quadrumanes, Ou des Animaux composant le premier Ordre de la Classe des Mammifères. „Annales du Muséum National d’Histoire Naturelle”. 19, s. 87, 1812. Paris. (fr.).
- ↑ L. Oken: Lehrbuch der Naturgeschichte. T. 3. Cz. 2. Jena: August Schmid, 1816, s. 1231. (niem.).
- ↑ R.-P. Lesson: Illustrations de zoologie, ou, Recueil de figures d’animaux peintes d’après nature. Paris: Arthus Bertrand, 1831–1835, s. ryc. 32. (fr.).
- ↑ R.-P. Lesson: Species des Mammifères bimanes et quadrumanes; suivi d’un mémoire sur les Oryctéropes. Paris: J.B. Baillière, 1840, s. 36. (fr.).
- ↑ G.L. Duvernoy. Des caractères anatomiques des grands singes pseudo-anthropomorphes. „Archives du Muséum d’Histoire Naturelle”. 8, s. 1, 1855. (fr.).
- ↑ a b A.F.J.K. Mayer. Zur Anatomie des Orang-Utang und des Chimpansee. „Archiv für Naturgeschichte”. 22 (1), s. 282, 1856. (niem.).
- ↑ Du Chaillu 1860 ↓, s. 296.
- ↑ Du Chaillu 1860 ↓, s. 358.
- ↑ J.E. Gray. List of mammals from the Camaroon Mountains, collected by Capt. Burton. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 1862, s. 181, 1862. (ang.).
- ↑ L.-P. Gratiolet & P.H.E. Alix. Recherches sur l’anatomie du Troglodytes Aubryi, chimpanze d’une espece nouvelle. „Nouvelles archives du Muséum d’histoire naturelle”. 2, s. 1, 1866. (fr.).
- ↑ L.W. Schaufuss. Pseudanthropos fuliginosus Schauf., eine neue Chimpanze-Varietät. „Nunquam otiosus. Zoologische Mittheilungen. Gesellschaft für Botanik und Zoologie”. 1–3, s. 345, 1870. (niem.).
- ↑ E.H. Giglioli. Studii craniologici sui cimpanze. „Annali del Museo Civico di Storia Naturale di Genova”. 3, s. 114, 1872. (wł.).
- ↑ A.E. Brehm: Thierleben. Allgemeine Kunde des Thierreichs. T. 1: Die Säugethiere. Cz. 1: Affen und Halbaffen, Flatterthiere, Raubthiere. Leipzig: Verlag des Bibliographischen Instituts, 1876, s. 80. (niem.).
- ↑ T. Noack. Beiträge zur Keuntniss der Säugethier-Fauna von Ost- und Central-Afrika. „Zoologische Jahrbücher”. 2, s. 291, 1887. (ang.).
- ↑ A.B. Meyer. Ein brauner tschimpanse im Dresdner Zoologischen Garten. „Abhandlungen und Berichte des Königl. Zoologischen und Anthropologisch-Etnographischen Museums zu Dresden”. 5 (14), s. 7, 1895. (niem.).
- ↑ E. Selenka: Menschenaffen (Anthropomorphae); studien über entwickelung und schädelbau. Cz. 1. Wiesbaden: C. W. Kreidels, 1898–1900, s. 15. (niem.).
- ↑ E. Haeckel: Anthropogenie, oder, Entwicklungsgeschichte des Menschen: Keimes- und Stammes-Geschichte. Cz. 1. Leipzig: Engelmann, 1903, s. 427. (niem.).
- ↑ L. de Pauw: Notes sur la Solidification et le Montage des grands Mammifères. Belgium: Saint Nichols, 1905, s. 13. (fr.).
- ↑ L.W. Rothschild. Notes on anthropoid apes. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 1904 (4), s. 428, 1904. (ang.).
- ↑ Matschie 1912 ↓, s. 118.
- ↑ Matschie 1912 ↓, s. 121.
- ↑ Matschie 1912 ↓, s. 124.
- ↑ a b P. Matschie. Neue affen aus Afrika nebst einigen bemerkungen uber bekannte formen. „Annales de la Société royale zoologique et malacologique de Belgique”. 47, s. 46, 1912. (niem.).
- ↑ a b Matschie 1914 ↓, s. 327.
- ↑ Matschie 1914 ↓, s. 328.
- ↑ Matschie 1914 ↓, s. 329.
- ↑ Matschie 1914 ↓, s. 332.
- ↑ a b Matschie 1914 ↓, s. 333.
- ↑ a b Matschie 1914 ↓, s. 334.
- ↑ Matschie 1914 ↓, s. 335.
- ↑ L. Lorenz. Anthropopithecus steindachneri, eine neue schimpansenart. „Anzeiger der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, Mathematisch-Naturwissenschaftliche Klasse”. 51, s. 550, 1914. (niem.).
- ↑ Matschie 1919 ↓, s. 75.
- ↑ Matschie 1919 ↓, s. 76.
- ↑ Matschie 1919 ↓, s. 80.
- ↑ W. Koch. Ein neuer Schimpanse. „Zoologische Garten: Zeitschrift für die gesamte Tiergärtnerei”. Neue Folge. 5, s. 100, 1932. (niem.).
- ↑ E. Schwarz. On the local races of the chimpanzee. „The Annals and Magazine of Natural History”. Tenth series. 13, s. 578, 1934. (ang.).
- ↑ T. Humle i inni, Pan troglodytes, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2016, wersja 2021-2 [dostęp 2021-09-15] (ang.).
- ↑ a b Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński, W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 54. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
- ↑ Epitet gatunkowy w systematyce to drugi wyraz w nazwie systematycznej gatunku. Zobacz: Zasady tworzenia nazw systematycznych
- ↑ a b c d C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 272. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
- ↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Species Pan troglodytes. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2021-09-15].
- ↑ a b c E.A. Williamson, F.G. Maisels, C.P. Groves, B.I. Fruth, T. Humle, F.B. Morton, M.C. Richardson, A.E. Russon & I. Singleton: Family Hominidae (Great Apes). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson (red. red.): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 852–853. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).
- ↑ Palmer 1904 ↓, s. 508.
- ↑ Palmer 1904 ↓, s. 695.
- ↑ Beolens, Watkins i Grayson 2009 ↓, s. 124.
- ↑ Beolens, Watkins i Grayson 2009 ↓, s. 367.
- ↑ The Key to Scientific Names, J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World, S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca (ang.).
- ↑ Szympans był wychowywany jak dziecko. Zwierzę pokiereszowało ją tak dotkliwie, że straciła pół twarzy i ręce [online], swiatzwierzat.pl [dostęp 2024-04-26] (pol.).
- ↑ Doran (1996) stwierdził, że czas spędzany na ziemi jest różny w zależności od stada oraz płci
- ↑ Seks naszych kuzynów, [w:] Jerzy Adam Kowalski, Homo eroticus, Opole: Wydawnictwo IBS, 2011 (Eros i logos), s. 14, ISBN 978-83-931776-0-8.
- ↑ Jerzy A. Kowalski: tamże,. s. 15-16.
- ↑ Edward Osborne Wilson: Socjobiologia. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo s.c., 2001. ISBN 83-7150-682-1.
- ↑ Jill D. Pruetz, Paco Bertolani Savanna Chimpanzees, Pan troglodytes verus, Hunt with Tools
- ↑ a b Tomos Proffitt, Jonathan. S. Reeves, Soiret Serge Pacome and Lydia. V. Luncz, Identifying functional and regional differences in chimpanzee stone tool technology, „Royal Society Open Science”, 9 (9), 2022, s. 220826, DOI: 10.1098/rsos.220826.
- ↑ Marek Jedziniak: Zwierzęta ZOO. www.kzp.pl. [dostęp 2018-07-21]. (pol.).
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- P.B. Du Chaillu. Descriptions of. ten new species of mammals discovered by him in western equatorial Africa. „Proceedings of the Boston Society of Natural History”. 7, s. 296–304, 358–367, 1860. (ang.).
- T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 1–984, 1904. (ang.).
- P. Matschie. Einige schimpansen aus dem Kongo-Staate. „Revue zoologique africaine”. 2 (1), s. 115–124, 1912. (niem.).
- P. Matschie. Neue Affen aus Mittelafrika. „Sitzungsberichte der Gesellschaft Naturforschender Freunde zu Berlin”. Jahrgang 1914, s. 323–341, 1914. (niem.).
- P. Matschie. Neue ergebnisse der schimpansenforschung. „Zeitschrift fur Ethnologie”. 51, s. 62–86, 1919. (niem.).
- B. Beolens, M. Watkins & M. Grayson: The Eponym Dictionary of Mammals. Baltimore: The Johns Hopkins University Press, 2009, s. 1–567. ISBN 978-0-8018-9304-9. (ang.).