Człowiekowate

Człowiekowate
	Hominidae
	J.E. Gray, 1825
	Okres istnienia: miocen–dziś PreꞒ Ꞓ O S D C P T J K Pg N Q
	; Przedstawiciele Hominidae – orangutan sumatrzański (Pongo abelii) i człowiek rozumny (Homo sapiens).
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	łożyskowce
Rząd	naczelne
Podrząd	wyższe naczelne
Infrarząd	małpokształtne
Parvordo	małpy wąskonose
Nadrodzina	człekokształtne
Rodzina	człowiekowate
	Typ nomenklatoryczny
	Homo Linnaeus, 1758
Synonimy
	Anthropidae Huxley, 1869;
	Anthropidae Huxley, 1869;
Podrodziny
	4 podrodziny (w tym 2 wymarłe) – zobacz opis w tekście
	4 podrodziny (w tym 2 wymarłe) – zobacz opis w tekście
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Człowiekowate^[4] (Hominidae) – rodzina ssaków naczelnych z nadrodziny człekokształtnych (Hominoidea) obejmująca największe wśród naczelnych gatunki wykazujące dużą inteligencję, skłonność do przyjmowania dwunożnej i spionizowanej postawy oraz zdolność do wytwarzania i używania narzędzi.

Najstarszy znany hominid, Graecopithecus, pochodzi z miocenu, sprzed 7,2 mln lat, z terenów dzisiejszej Grecji i Bułgarii^[5]. W naturze rodzinę tę reprezentują takie rodzaje ssaków jak człowiek, szympans, goryl i orangutan.

Historia klasyfikacji

Kryteria klasyfikowania gatunków do rodziny Hominidae są kontrowersyjne^[6]. Przez wiele lat za główne kryteria odróżniające ludzi od małp przyjmowano dwunożność, różnie rozumianą inteligencję, zdolność do wytwarzania narzędzi, mowy i kultury. Niedostateczna wiedza o ekologii i etologii poszczególnych gatunków małp powodowała, że w historii taksonomii zwierząt ścierały się dwa poglądy.

Według pierwszego, konserwatywnego poglądu podkreślającego szczególną pozycję człowieka w przyrodzie, do człowiekowatych zaliczany był tylko człowiek i blisko z nim spokrewnione gatunki wymarłe. Pozostałe wielkie małpy wraz z gibbonami zaliczano do rodziny Pongidae rozumianej jako małpy człekokształtne, dawniej zwane ludomałpami.^[7]
Drugi pogląd opierający się na wynikach badań molekularnych uznaje bliskie pokrewieństwo człowieka (Homo) ze współcześnie żyjącymi gatunkami wielkich małp naczelnych: orangutanem, szympansem, i gorylem – i wraz z człowiekiem (współczesnym i jego wymarłymi formami) klasyfikuje je w rodzinie człowiekowatych.^[8] Badania wykazują, że pokrewieństwo pomiędzy tymi gatunkami człowiekowatych jest znacznie bliższe niż pomiędzy którymkolwiek z nich a innymi gatunkami naczelnych.

Charakterystyka

Człowiekowate są dużymi ssakami lądowymi. Najmniejsze bonobo ważą 30–60 kg, a największe osobniki goryli zachodnich osiągają do 275 kg masy ciała. Od pozostałych człekokształtnych odróżnia je skłonność do przyjmowania postawy wyprostowanej (pionowej) i dwunożnej lokomocji, długotrwały rozwój osobniczy, a przede wszystkim znacznie bardziej rozwinięty mózg.

Ciało człowiekowatych jest masywne, z dobrze rozwiniętymi ramionami i barkami, których budowa umożliwia zawieszanie się na gałęziach. Większość gatunków (poza człowiekiem) dobrze się wspina po drzewach, ale jedynie orangutan prowadzi w pełni nadrzewny tryb życia. Spionizowana postawa wymusiła szereg modyfikacji szkieletu, głównie esowaty kształt kręgosłupa, wydłużenie tylnych kończyn, przekształcenie miednicy, zmianę funkcji rąk. Kciuk i paluch są przeciwstawne (z wyjątkiem człowieka i jego nóg, u których paluch utracił przeciwstawność, przez co palce stóp straciły pierwotną chwytność). Wszystkie palce są zakończone płaskimi paznokciami. Żaden z gatunków człowiekowatych nie ma ogona ani nagniotów pośladkowych, wszystkie natomiast mają dużą puszkę mózgową. Najważniejszymi zmysłami człowiekowatych są wzrok i słuch. Oczy przesunięte na przednią część głowy umożliwiają widzenie stereoskopowe.

Pomiędzy samcem a samicą większości człowiekowatych wyraźnie zaznaczony jest dymorfizm płciowy. Np. u goryli samce są znacznie większe i masywniejsze od samic, i w grupie jest zwykle jeden dominujący samiec, wokół którego skupionych jest kilka samic. Tak wyraźny dymorfizm nie występuje u szympansów i człowieka, natomiast w trakcie wykopalisk w 2007 r. w Ileret w Kenii odkryto ją u hominida Homo erectus, uznawanego do tej pory za najbliższego ludziom^[9]^[10]. U samic występuje menstruacja.

Ciąża trwa 8-9 miesięcy. Samice rodzą zazwyczaj jedno młode i choć rzadko ich liczba jest większa, to rekordem u człowieka rozumnego były dziewięcioraczki^[11]. Przez długi okres po porodzie nowo narodzony osobnik jest bezradny, nieprzystosowany do samodzielnego życia i wymaga stałej opieki matki.

Człowiekowate są wszystkożerne, żywią się głównie owocami i liśćmi, niektóre również owadami, a szympansy i ludzie – także mięsem upolowanych przez siebie dużych kręgowców. Wszyscy przedstawiciele rodziny wyróżniają się wśród naczelnych złożonością zachowań socjalnych. Żyją w grupach rodzinnych, budują gniazda, czy domy. Umiejętność wytwarzania narzędzi – do niedawna przypisywana wyłącznie człowiekowi – została potwierdzona badaniami terenowymi także u przedstawicieli wszystkich współcześnie żyjących wielkich małp.

Systematyka

W rodzinie człowiekowatych wyróżniane są podrodziny Ponginae i Homininae. (Według niektórych systematyków do rodziny człowiekowatych należy zaliczyć cztery podrodziny: Ponginae, Gorillinae, Paninae i Homininae^[12]). Do pierwszej zaliczany jest tylko jeden rodzaj – orangutan, do drugiej pozostałe 3 rodzaje żyjące współcześnie i kilka wymarłych. Do żyjących współcześnie zaliczono szympansa, goryla i człowieka. Wszystkie wymienione rodzaje były wcześniej klasyfikowane w randze gatunków. Badania wykazały jednak istotne różnice pomiędzy populacjami każdego z nich, co doprowadziło do rewizji w systematyce, w wyniku której obecnie wyróżnia się po dwa gatunki orangutanów, goryli i szympansów (łącznie sześć), natomiast klasyfikacja gatunków z rodzaju Homo nie została jednoznacznie ustalona.

Wzór zębowy		I	C	P	M
32	=	2	1	2	3
32	=	2	1	2	3

Do rodziny należą następujące występujące współcześnie podrodziny^[13]^[14]^[4]:

Ponginae D.G. Elliot, 1913 – orangowate
Homininae J.E. Gray, 1825

Opisano również wymarłe podrodziny i plemię^[15]:

Rodzaje wymarły o niepewnej pozycji systematycznej^[15]^[16]^[17]:

Buronius Böhme, Begun, Holmes, Lechner & Ferreira, 2024 – jedynym przedstawicielem był Buronius manfredschmidi Böhme, Begun, Holmes, Lechner & Ferreira, 2024
Sinopithecus Zhang Xingyong, Zheng Liang & Gao Feng, 1990 – jedynym przedstawicielem był Sinopithecus keiyuanensis (Wu Rukang, 1957)

Pochodzenie

Odkrycia paleoantropologiczne i badania molekularne wskazują, że człowiekowate pochodzą z Afryki. Większość skamieniałości hominidów znaleziono w Afryce wschodniej, ale w roku 2002 francuski paleontolog Michel Brunet wraz z międzynarodowym zespołem badaczy odkrył w suchych pokładach dna jeziora Czad (leżącego w centralnej Afryce) skamieniałości datowane na 6-7 mln lat. Mogą one należeć do najwcześniejszego znanego hominida^[18]. Nie wiemy jeszcze, w jakim stopniu człowiekowate żyjące w Afryce były ze sobą skoligacone. Nie wiemy też, czy znamy już wszystkie żyjące tam gatunki. W ciągu 4,5 milionów lat swej historii hominidy uczłowieczyły się, stały się w pełni dwunożne, zaczęły zespołowo uprawiać łowiectwo, korzystać w razie potrzeby z jaskiń, posługiwać się systematycznie prymitywnymi narzędziami i w końcu je produkować. Stopniowo wywędrowały z Afryki do Azji (najstarsze znaleziska pochodzą sprzed 1,6 mln lat), Europy (najstarsze znaleziska pochodzą sprzed 1,3 mln lat) i na inne kontynenty tworząc pierwsze kultury myśliwsko-zbierackie. W ciągu ostatniego miliona lat przyswoiły sobie umiejętność rozniecania ognia i budowania domostw. Z czasem usprawniły techniki zbieracko-łowieckie, nauczyły się rybołówstwa, produkcji broni, odzieży, ceramiki, tkactwa, aż ostatecznie przeszły do gospodarki opierającej się na rolnictwie i pasterstwie, udomowiły najpierw psa, a później inne zwierzęta, zdobyły umiejętność rozpoznawania minerałów, praktykowania górnictwa, wytwarzania sztuki i muzyki.

← mln lat temu

Człowiekowate

Prekambr

←4,6 mld

541

485

443

419

359

299

252

201

145

66

23

2

Klasyfikacja

Ta sekcja od 2012-04 wymaga zweryfikowania podanych informacji.

Należy podać wiarygodne źródła w formie przypisów bibliograficznych.
Część lub nawet wszystkie informacje w sekcji mogą być nieprawdziwe. Jako pozbawione źródeł mogą zostać zakwestionowane i usunięte.
Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary)
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tej sekcji.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.

	Pongo pygmaeus

	Pongo abelii

	†sivapithecus indicus

	†Sivapithecus sivalensis

	†Sivapithecus parvada

	†Giganthopithecus blacki

	†Ankarapithecus

	Gorilla gorilla

	Gorilla beringei

	Pan troglodytes

	Pan paniscus

	†Sahelanthropus tchadensis

	†Orrorin tugenensis

	†Ardipithecus ramidus

	†Ardipithecus kadabba

	†Australopithecus afarensis

	†Australopithecus africanus

	†Australopithecus anamensis

	†Australopithecus bahrelghazali

	†Australopithecus garhi

	†Paranthropus aethiopicus

	†Paranthropus boisei

	†Paranthropus robustus

	†Kenyanthropus platyops

	†Homo habilis

	†Homo rudolfensis

	†Homo ergaster

	†Homo erectus

	†Homo floresiensis

	†Homo antecessor

	†Homo heidelbergensis

	†Homo neanderthalensis

	†Homo rhodesiensis

	†Homo cepranensis

	†Homo georgicus

	†Homo helmei

	Homo sapiens

Zobacz też

Uwagi

↑ Definiacja taksonu nie opiera się na nazwie rodzajowej.

Przypisy

↑ Hominidae, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
↑ J.E. Gray. An Outline of an Attempt at the Disposition of Mammalia into Tribes and Families, with a List of the Genera apparently appertaining to each Tribe. „Annals of Philosophy”. New Series. 10, s. 344, 1825. (ang.).
↑ T.H. Huxley: An introduction to the classification of animals. London: J. Churchill & sons, 1869, s. 99. (ang.).
↑ ^a ^b Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 54. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
↑ Polskie odkrycie najstarszych śladów praludzi - rewolucją w paleontologii?
↑ Gyula Gyenis, New findings – new problems in classification of hominids, Acta Biol Szeged 46(1-2):57-60 (2002) format pdf (en)
↑ Mały słownik zoologiczny: ssaki. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1978.
↑ Wilson Don E. & Reeder DeeAnn M. (red.): Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3.). Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2008-05-21]. (ang.).
↑ Por.Rozmowa Małgorzaty Minty z Fredem Spoor'em, członkiem zespołu badającego znaleziska Ileret, profesorem anatomii ewolucyjnej University College w Londynie (dostęp 10-08-2010), w: Fałszywy przodek człowieka, gazeta Dziennik z 2007-08-09, cytat: Traktowaliśmy Homo erectusa jako gatunek już dość "ludzki", tj. u którego dymorfizm płciowy był dość słaby. Teraz jednak dowiedzieliśmy się, że było odwrotnie – samce i samice Homo erectusa mocno się między sobą różniły, a człowiekowi wyprostowanemu bliżej było do małp niż do ludzi.
↑ Por. Komentarz na temat publikacji wyników pracy zespołu z Ileret w tygodniku Nature, (wyd. Aug. 9, 2007) dwóch członków zespołu, geologów z Uniwersytetu Utah, Franka Browna, profesora geologii i geofizyki i dziekana College'u Nauk Górniczych i Ziemi uniwersytetu Utah oraz Patricka Gathogo Early human fossils change concepts of human evolution
↑ Jedyne na świecie dziewięcioraczki wróciły do domu w Mali [online], www.pap.pl, 13 grudnia 2022 [dostęp 2023-10-06] .
↑ "Hominid Adaptations and Extinctions" Reviewed by MONTE L. McCROSSIN. [dostęp 2010-02-14].
↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-26]. (ang.).
↑ C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 270–272. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
↑ ^a ^b J.S.J.S. Zijlstra J.S.J.S., Hominidae Gray, 1825, Hesperomys project (Version 23.8.1), DOI: 10.5281/zenodo.7654755 [dostęp 2023-09-26] (ang.).
↑ 张兴永, 郑良 & 高峰. 中国古猿新属的建立及其人类学意义. „思想战线”. 1, s. 53–58, 1990. (chiń.).
↑ M. Böhme, D.R. Begun, A.C. Holmes, T. Lechner & G. Ferreira. Buronius manfredschmidi—A new small hominid from the early late Miocene of Hammerschmiede (Bavaria, Germany). „PLoS One”. 19 (6), s. e0301002 (5), 2024. DOI: 10.1371/journal.pone.0301002. (ang.).
↑ Biologia. Cz. Jura & J. Godula (redaktorzy). Wyd. VII (przekład). Warszawa: MULTICO Oficyna Wydawnicza, 2007, s. 410-411. ISBN 978-83-7073-412-1.

Bibliografia

Kazimierz Kowalski: Ssaki, zarys teriologii. Warszawa: PWN, 1971.
Myers, P.: Hominidae. (On-line), Animal Diversity Web, 2001. [dostęp 2008-05-21]. (ang.).
Wilson Don E. & Reeder DeeAnn M. (red.): Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3.). Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2008-05-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (16 września 2012)]. (ang.).

Linki zewnętrzne

Drzewo genealogiczne Homo sapiens w artykule Hominid orator ("Wprost")

[3] Definiacja taksonu nie opiera się na nazwie rodzajowej.

[itis-1] Hominidae, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).

[Gray-2] J.E. Gray. An Outline of an Attempt at the Disposition of Mammalia into Tribes and Families, with a List of the Genera apparently appertaining to each Tribe. „Annals of Philosophy”. New Series. 10, s. 344, 1825. (ang.).

[hux-4] T.H. Huxley: An introduction to the classification of animals. London: J. Churchill & sons, 1869, s. 99. (ang.).

[Cichocki&inni-5] Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 54. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).

[6] Polskie odkrycie najstarszych śladów praludzi - rewolucją w paleontologii?

[7] Gyula Gyenis, New findings – new problems in classification of hominids, Acta Biol Szeged 46(1-2):57-60 (2002) format pdf (en)

[8] Mały słownik zoologiczny: ssaki. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1978.

[9] Wilson Don E. & Reeder DeeAnn M. (red.): Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3.). Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2008-05-21]. (ang.).

[10] Por.Rozmowa Małgorzaty Minty z Fredem Spoor'em, członkiem zespołu badającego znaleziska Ileret, profesorem anatomii ewolucyjnej University College w Londynie (dostęp 10-08-2010), w: Fałszywy przodek człowieka, gazeta Dziennik z 2007-08-09, cytat: Traktowaliśmy Homo erectusa jako gatunek już dość "ludzki", tj. u którego dymorfizm płciowy był dość słaby. Teraz jednak dowiedzieliśmy się, że było odwrotnie – samce i samice Homo erectusa mocno się między sobą różniły, a człowiekowi wyprostowanemu bliżej było do małp niż do ludzi.

[11] Por. Komentarz na temat publikacji wyników pracy zespołu z Ileret w tygodniku Nature, (wyd. Aug. 9, 2007) dwóch członków zespołu, geologów z Uniwersytetu Utah, Franka Browna, profesora geologii i geofizyki i dziekana College'u Nauk Górniczych i Ziemi uniwersytetu Utah oraz Patricka Gathogo Early human fossils change concepts of human evolution

[12] Jedyne na świecie dziewięcioraczki wróciły do domu w Mali [online], www.pap.pl, 13 grudnia 2022 [dostęp 2023-10-06] .

[13] "Hominid Adaptations and Extinctions" Reviewed by MONTE L. McCROSSIN. [dostęp 2010-02-14].

[mdd-14] N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-26]. (ang.).

[Burgin&inni-15] C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 270–272. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).

[zij-16] J.S.J.S. Zijlstra J.S.J.S., Hominidae Gray, 1825, Hesperomys project (Version 23.8.1), DOI: 10.5281/zenodo.7654755 [dostęp 2023-09-26] (ang.).

[zha&inni-17] 张兴永, 郑良 & 高峰. 中国古猿新属的建立及其人类学意义. „思想战线”. 1, s. 53–58, 1990. (chiń.).

[boh&inni-18] M. Böhme, D.R. Begun, A.C. Holmes, T. Lechner & G. Ferreira. Buronius manfredschmidi—A new small hominid from the early late Miocene of Hammerschmiede (Bavaria, Germany). „PLoS One”. 19 (6), s. e0301002 (5), 2024. DOI: 10.1371/journal.pone.0301002. (ang.).

[bib-19] Biologia. Cz. Jura & J. Godula (redaktorzy). Wyd. VII (przekład). Warszawa: MULTICO Oficyna Wydawnicza, 2007, s. 410-411. ISBN 978-83-7073-412-1.

[1]

[2]

[a]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]