Perm

Perm

298,9–251,902 mln lat temu

PreꞒ Ꞓ O S D C P T J K Pg N Q
Średnia objętość w atmosferze
Tlenu	ok. 23% obj.
Dwutlenku węgla	ok. 900 ppm
Inne uśrednione dane
Temperatura	ok. 16 °C
Poziom morza (pow. obecnego)	We wczesnym permie względnie stabilny ok. 60 m, gwałtownie spada do wartości −20 m w późnym permie
Tabela stratygraficzna
poprzedni okres karbon następny okres trias

system	oddział	piętro	wiek (mln lat)
trias	dolny	ind	młodsze
perm	loping	czangsing	254,14–251,902
		wucziaping	259,51–254,14
	gwadalup	kapitan	264,28–259,51
		word	266,9–264,28
		road	273,01–266,9
	cisural	kungur	283,5–273,01
		artinsk	290,1–283,5
		sakmar	293,52–290,1
		assel	298,9–293,52
karbon	późny pensylwan	gżel	starsze
Podział według ICS, wrzesień 2023

Perm – termin o dwojakim znaczeniu:

• w sensie geochronologicznym: szósty i ostatni okres ery paleozoicznej, trwający około 47 milionów lat (od 298,9 ± 0,15 do 252,17 ± 0,06 mln lat temu). Perm jest młodszy od karbonu a starszy od triasu. Dzieli się na trzy epoki: cisural, gwadalup i loping.

• w sensie chronostratygraficznym: najwyższy system paleozoiku, wyższy od karbonu, a niższy od triasu. Dzieli się na trzy oddziały: cisural, gwadalup i loping.

Nazwa okresu (systemu) pochodzi od miasta Perm u stóp Uralu. Okres ten zakończył się największym masowym wymieraniem w dotychczasowej historii Ziemi.

Podziały

Podstawą podziału permu są konodonty i amonity (goniatyty), podrzędnie także otwornice. Perm kiedyś dzielono na dwie epoki: perm wczesny i perm późny. Obecnie perm jest podzielony na trzy epoki: cisural, gwadalup i loping z wiekami:

loping
czangsing	(254,14 ± 0,07 – 251,902 ± 0,024 mln lat temu)
wucziaping	(259,1 ± 0,5 – 254,14 ± 0,07 mln lat temu)
gwadalup
kapitan	(265,1 ± 0,4 – 259,1 ± 0,1 mln lat temu)
word	(268,8 ± 0,5 – 265,1 ± 0,4 mln lat temu)
road	(272,95 ± 0,11 – 268,8 ± 0,5 mln lat temu)
cisural
kungur	(283,5 ± 0,6 – 272,95 ± 0,11 mln lat temu)
artinsk	(290,1 ± 0,26 – 283,5 ± 0,6 mln lat temu)
sakmar	(295,0 ± 0,18 – 290,1 ± 0,26 mln lat temu)
assel	(298,9 ± 0,15 – 295,0 ± 0,18 mln lat temu)

Oprócz tego funkcjonuje tradycyjny, regionalny podział permu europejskiego na dwie jednostki wydzielone ze względu na charakter skał (związany z innymi warunkami środowiska): przeważnie lądowy czerwony spągowiec i morski cechsztyn. Czerwony spągowiec dodatkowo dzielono na dwie części: autun i sakson, natomiast cechsztyn na siedem cyklotemów: werra (PZ1), stassfurt (PZ2), leine (PZ3), aller (PZ4), ohre (PZ5), friesland (PZ6) i fulda (PZ7).

Klimat

Na półkuli południowej, na kontynencie Gondwana, w środkowym permie kończy się długotrwałe zlodowacenie obejmujące Antarktydę oraz przylegające fragmenty południowej i środkowej Afryki, Ameryki Południowej, Australii oraz Indii. Następuje znaczne ocieplenie klimatu i zwiększa się tam powierzchnia lasów klimatu umiarkowanego, które dały początek złożom węgla kamiennego (znanym na przykład z Południowej Afryki i Australii).

We wczesnym i środkowym permie na półkuli północnej w warunkach gorącego i suchego klimatu powstają czerwone osady pustynne oraz utwory wulkaniczne. W późnym permie następuje w Europie zalew morski. W bardzo płytkim morzu i w jego zatokach, w ciepłym klimacie, powstają grube warstwy ewaporatów.

Geologia

W czasie orogenezy waryscyjskiej dochodzi do wypiętrzenia gór Uralu. W Ameryce Północnej powstają Appalachy. Na południu dochodzi do stopniowego stopienia lądolodu, który przykrywał Gondwanę. W cechsztynie dochodzi do globalnej regresji mórz, wiele zbiorników ulega bardzo znacznemu zasoleniu. Duże obszary dawnej Laurazji zamieniają się w pustynie. W permie powoli kończą się ruchy orogenezy waryscyjskiej. W tej schyłkowej fazie ma miejsce bardzo silna działalność wulkaniczna, powstają wtedy wielkie wylewy law kwaśnych. Pod koniec permu dochodzi do największego w historii Ziemi wymierania gatunków, zwanego czasem barwnie matką wielkich wymierań. Całkowicie znikają wtedy trylobity, koralowce czteropromienne i denkowce.

Według teorii tektoniki płyt Azja zderza się z Europą. Pod koniec permu Laurazja i Gondwana łączą się w Pangeę. Od wschodu wrzyna się w nią morze Tetydy. Pangea zaczyna dryfować na północ.

Bogactwa naturalne

W Polsce

Największym bogactwem są złoża miedzi, wydobywane na monoklinie przedsudeckiej i już nie wydobywane w niecce północnosudeckiej, a także złoża soli kamiennej (wydobywane w Kłodawie), soli potasowych, surowców skalnych – czerwonych piaskowców („piaskowiec budowlany”) i zlepieńców, między innymi tak zwany „zlepieniec zygmuntowski”, z którego była wykonana pierwsza kolumna Zygmunta.

Świat organiczny

Flora

Zmiana klimatu z gorącego i wilgotnego w karbonie na gorący, ale suchy w permie spowodowała zmiany w składzie flory, zwłaszcza na półkuli północnej. Następuje rozwój roślin nagonasiennych, zwłaszcza rośnie liczba roślin iglastych, ale powstają też pierwsze liściaste: miłorzębowe i sagowce. Bardzo pospolite początkowo były paprocie nasienne, ale potem mocno podupadają. Jedynie na południowych kontynentach (Gondwana) lasy paproci nasiennych były powszechne przez cały perm (flora glossopterysowa). W trakcie permu całkowicie wymierają kordaity. We wczesnym permie (cisuralu) liczne były jeszcze rośliny zarodnikowe, jednak później dość szybko podupadają, zwłaszcza drzewiaste skrzypy i widłaki oraz część drzewiastych paproci. Natomiast zielne rośliny zarodnikowe nadal były pospolite i ograniczane tylko w strefach pustynnych.

Fauna

W permie zmniejsza się powierzchnia żyznych obszarów szelfów, jednocześnie wiele akwenów jest mocno zasolonych, toteż generalnie spada bioróżnorodność i liczebność fauny wodnej w tym okresie. Podobny proces widać u fauny lądowej, co wiąże się głównie z pustynnieniem. Dość wyraźny wzrost obserwuje się u małży zarówno morskich, jak i słodkowodnych. Duży rozwój notują mszywioły, które wraz z glonami są dominującą grupą budującą ówczesne rafy. Dość pospolite są ciągle ślimaki i ramienionogi (zwłaszcza z rzędu Strophomenida), małżoraczki, a także pierwotniaki z gromady otwornic, w tym duże, np. rodzaj Schwagerina. Bardzo znaczny regres obserwuje się u głowonogów, w tym amonitów, szkarłupni, rzadkie są trylobity, koralowce.

Kręgowce

Z ryb najpospolitsze są ryby kostnochrzęstne, zwłaszcza paleoniskidy oraz rekiny. Charakterystycznym dla permu jest wielki rozwój tylko w tym okresie rekinów słodkowodnych. Ryby dwudyszne i trzonopłetwe przeżywały okres swojego rozwoju, ale znacznie ustępowały liczebnością wyżej wymienionym grupom. Pojawiły się pierwsze przejściowce. W związku z postępującą suchością klimatu mocno podupadają w permie płazy z grupy labiryntodontów, a kilka pokrewnych im rzędów wymiera. Natomiast bardzo bujny rozwój przeżywają gady, szczególnie gady ssakokształtne, wśród których w późnym permie pojawiają się najwięksi lądowi (3-4 metry długości) drapieżcy, np. Inostrancevia i Dimetrodon. Jednocześnie wiele grup prymitywnych kotylozaurów oraz pierwsze wodne gady – mezozaury – wymierają.

Perm na ziemiach Polski

• W permie dolnym powstały piaskowce, zlepieńce i mułowce występujące na Pogórzu Izerskim i Kaczawskim oraz w Górach Kaczawskich (niecka północnosudecka), w Górach Kamiennych, Stołowych i Bardzkich oraz Kotlinie Kłodzkiej (niecka śródsudecka), a także na obrzeżu Gór Świętokrzyskich.
• Na tych samych obszarach w Sudetach oraz w Górach Wałbrzyskich i Kamiennych powstały duże ilości skał wulkanicznych – porfirów, melafirów oraz ich tufów.
• Permskie porfiry odkryto również przy pomocy głębokich wierceń w podłożu Niżu Polskiego.
• W permie górnym w niecce północnosudeckiej i śródsudeckiej oraz na Niżu Polskim powstały grube warstwy naprzemianległych wapieni i dolomitów, łupków ilastych i iłowców, anhydrytów i halitów.

Zobacz też

• tabela stratygraficzna

Bibliografia

• Włodzimierz Mizerski, Stanisław Orłowski, 2005: Geologia historyczna dla geografów. PWN
• Stanisław Orłowski, Michał Szulczewski, 1990: Geologia historyczna. Wydawnictwa Geologiczne.

Linki zewnętrzne

• ICS-Chart/Time Scale. Międzynarodowa Komisja Stratygrafii. [dostęp 2015-08-28]. (ang.).
• Ronald Blakey: Late Permian (260 Ma). [w:] Mollewide Plate Tectonic Maps [on-line]. Colorado Plateau Geosystems, Inc.. [dostęp 2015-08-28].
• Ronald Blakey: Early Permian (280 Ma). [w:] Mollewide Plate Tectonic Maps [on-line]. Colorado Plateau Geosystems, Inc.. [dostęp 2015-08-28].
• Giant Crater Found: Tied to Worst Mass Extinction Ever
• Mapy paleogeograficzne dla 255 i 280 mln lat temu w Kazmin V. G. i Natapov L. M.: The paleogeographic atlas of northern Eurasia. Institute of Tectonics of the Lithospheric Plates, Russian Academy of Natural Sciences, 1998. [dostęp 2018-11-29]. Legenda

← mln lat temu Perm

Prekambr ←4,6 mld

Kambr 541

Ordowik 485

Sylur 443

Dewon 419

Karbon 359

Perm 299

Trias 252

Jura 201

Kreda 145

Paleog. 66

Ng 23

Q 2