Nadira

.Nodira (Komila)

Nadira(laqabı; atı Mahlarayim) (1792, Ándijan — 1842, Qóqan) — ózbek shayırasi, ilimparvari hám mámleket ǵayratkeri.

Kámila" hám " Maknuna" laqapları menen de qosıqlar jazǵan. Ákesi Ándijan hákimi Rahmanqulbiy — ózbeklerdiń mıń qáwiminen, Ferǵana húkimdarı Alımxandiń dayısı. Alımxan úkesi Umarxanǵa Marǵilan hákimligin beredi jáne onı 1807-jılda Nadiraǵa úylentiradi. Nadira sol shańaraqta qosıq jazıwdı shınıǵıw etedi, shayıra Uvaysiy menen tanısadı, onı muǵallıma retinde sarayǵa usınıs etedi. Nadiranıń turmıs joldasi Ámir Umarxan da Amiriy laqabında dóretiwshilik etken.

1810 -jılda ájaǵası Alımxan ornına taxtqa shıqqan Umarxan menen Qóqanǵa keledi. 1822-jıl Umarxandıń fojeali óliminen keyin balası Mádalixan menen birge Qóqan xanliǵin basqaradi. Medrese, meshit, karvansaraylar qurdiradi. Ílım ahlina jetekshilik, mútájlarǵa qáwenderlik etedi. 1842-jıl Buxara ámirligi húkimdarı Ámir Nasrulla tárepinen qatl etiledi.

Dóretiwshiligi

Nadiranıń miyrasları bir neshe toplamlarınıń qóljazbalari arqalı jetip kelgen. Ózbekshe qosıqlarında Kámila hám parsıda Maknuna laqapları menen de dóretpeler jaratqan. Onıń 10000 qosıqtıń bir qatarına jaqın shıǵarması jetip kelgen. Ǵazal, rubayı, fard sıyaqlı kóplegen janrlardan paydalanǵan. Qosıqlarında Nawayı, Fuzuliy, Bedil dástúrlerin dawam ettirgen. Nadira ǵazallarinde ayralıq, tınıshsızlanıwları shın júrekten bayanlangan.

Nadira turmısı hám dóretiwshiligin úyreniw óz dáwirinenaq baslanǵan. Hakimxan Tóreniń „Muntaxabut-tavorix“, Avazmuhammed Attardiń „Tuhvatut-tavorix“, Ishoqxan Tóreniń „Tariyxı Ferǵana“, Mushrifdiń „Ansobus-salotin hám tavorixi xavoqin“ sıyaqlı tariyxıy dóretpelerde, Uvaysiydiń „Voqeoti Muhammadalixon“, Nadir Uzlattıń „Haft gulshan“ atlı dástanlarında Nadiranıń iqtidari, iskerligi boyınsha qımbatlı maǵlıwmatlar aytılǵan.

Mámleket basqariliwi

1822-jılda Umarxan opat etip, onıń balası, 14 jaslı Muhammad Alixan (Mádalixan) taxtga kóterildi. Biraq, mámleketti tiykarlanıp, Nadiranıń ózi idara etdi. Ol mádeniyat hám kórkem ónerdi rawajlandırıwǵa umtildi. Nadiranıń zamanlası qazı Abdunabi Xotifdiń tamamlanbay qalǵan Waqıyaband dástaninda Nadiranıń turmısı jáne social iskerligi isenimli dáliller menen kórsetip berilgen: " Dóretpe jazıwdan maqsetim Nadiranıń aqıllı, sezgir, ılım hám sózdiń qadrina jetetuǵın oyshıl hayal ekenligin kórsetiw bolıp tabıladı... Umarxan opatınan keyin bul minez-qulıqtıń tazalıǵı sadafiniń ın-jusi kúndi hásiret-u ayralıq menen ótiwin nashukurlik dep bildi. Ol gúlistan sıyaqlı Chahorchaman baǵına barıp, Ferǵana, Tashkent, Xojand, Ándijan hám basqa qalalardan fazıllar, ilimpazlar, háttetler, zergerlerdi óz xızmetine shaqırtirib keldi". Nadira bir neshe kitaplardı kóshirtirdi hám shayırlardı jańa-jańa dóretpeler jazıwǵa tashviq etdi. Shayıra toplamlardıń shıraylı jazılıwı, muqabasınıń bezeliwin ózi shaxsan názerden keshirip turǵan. Ol jaqsı islegen xatkerlerge altın qálem, gúmis qálem salatuǵın ıdıs berip, olardı " Zarrin qálem" lik hámeline kótergen.

Nadira bazar hám sawda qatarları, meshit hám medreseler, karvansaraylar qurılısına itibar bergen. Góristani kalandaǵi Medresesi Shelpek, Taqagarlik sawda qatarlarındaǵı Mahlarayim medresesin jay ettirgen. Buxara ámirligi húkimdarı Ámir Nasrulla 1842-jılda Qóqondi iyelep, Mádalixondi, úkesi Sultan Mahmudxandi, 14 jasar balası Muhammad Aminxandi hám Nadiranı ólimge húkim etedi.

Ádebiy miyrasi

Nadiranıń kórkem ádebiyatqa baylanıslı miyrasları óz ideologik-kórkem áhemiyeti kózqarasınan eski poeziyanıń gózzal úlgilerinen bolıp tabıladı. Onıń tolıq bolmaǵan ózbekshe toplamı Ózbekstan pánler akademiyası Sharqshunaslıq institutı fondinda saqlanadı. Toplamǵa Nadiranıń 109 (yamasa 1704 qosıqtıń bir qatarı ) ǵázali kiritilgen. Nadiranıń ozi jazǵan muqabada ómirbayanına tiyisli birpara zárúrli maǵlıwmatlar berilgen. 19-asirde kóshirilgen, házirgi Ózbekstan pánler akademiyası Tariyx muzeyi arxivında saqlanıp atırǵan toplamda Nadiranıń " Kámila" laqabı menen jazǵan 19 (328 qosıqtıń bir qatarı ) ǵázali bar ekenligi anıqlanǵan. 1962-jılda Namanganda shayıraniń jetilisken toplamı tabildi. Ózbekstan pánler akademiyası Alisher Nawayı atındaǵı mámleketlik ádebiyat muzeyinde saqlanıp atırǵan bul toplam shayıraniń miyrasların tolıq qamtıp alǵan, dew múmkin. Toplamda shayıraniń " Nadira" laqabı menen jazǵan 180 qosıqı jıynaǵan (usılardan 136 si ózbek tilinde, 44 tasi tájik tilinde). Atap aytqanda, 11 muhammas, 2 qosıq, 1 musamman, 1 tarji'band, 1 quramband hám 1 ayralıqnama da bar. Ózbekstan pánler akademiyası Shaqshunasliq institutı fondinda Nadiranıń " Maknuna" laqabı menen jazılǵan, 333 ǵázalden ibarat bir toplamı bar. Búgingi kúnde biz Nadiranıń ózbek hám parsı -tájik tillerinde jaratqan 10 mıń qosıqtıń bir qatarına jaqın lirik miyraslarına iyemiz.

Qosıqları

Nadira poeziyasınıń tiykarın lirika quraydı. Nadira muhabbat, sadıqlıq hám opa kuyshisi bolıp tabıladı. Ol gózzallıq hám sadıqlıqtı, Shıǵıs hayal-qızlarınıń ruwxıy azapları, pıǵanların namaǵa saladi. Shayıra ózin ıshq áynasi dep atar eken, bul aynada insandıń turmısqa úmit penen qarawı, iygilikli tilekleri hám ármanı sawlelengen. Ol muhabbat Alla tárepinen insanlar kewiline salınǵan máńgi jaqtı ekenligin namalaydi: Muhabbatsız kisi adam emesdur, Er adamsan, muhabbat iqtiyar et! Nadiranıń muhabbat túsinigi tereń social mazmun kásip etedi. Muhabbat jeke sezimler sheńberinen joqarı kóterilip, adamiyliqti tereń aqıl etiw quralına aylantırıladı. Nadira insandıń eń joqarı pazıyleti opalılıqta dep biledi. Shayıraniń parsı-tájik tilindegi „Mebosh“ radifli ǵázalinde opa teması keń sheńberde qálemge alınadı.

Shayıra saqıylıq, taqat, qánaat, ar-namıs, uyat sıyaqlı hislerdi bilim, yaǵnıy Quday vaslina erisiwdi jaqınlastırıwshı mánziller retinde belgilengen, adam áne sol dańqlı hislardi óz ruhina jetilisken sińirip alıwı jáne onı turaqlıqadamlik menen kewil ganjinasinda saqlawin obrazlı etip suwretleydi. Adamzat sol sipatlardi joǵaltar eken, ol júzekilik jolına kirip ketedi.

Nadira óz ijadinda dúnyawiylıq penen bir qatarda sufizmdiń naqshbandiy baǵdarına tiykarlanǵan bir pútinlik arqalı insandıń jámiyet hám tábiyatqa munesebetinde, ilahiy muhabbat jolındaǵı psixik dúnyasın da júdá gózzal hám janlı qosıqtıń bir qatarlarinda ańlatpalap beredi. Nadira qosıqlarında islam sezimi, sufizm tálimi hám turmıs filosofiyasın tereń aqıl etken halda turmısqa hámme waqıt umitbaxsh názer menen qaraydı hám odan jaqsılıq urıwın izleydı. Nadira sarayda jasasa da, ózin ruwxıy tárepten baxıtlı esaplay almas edi.

Sol sebepli de ol ǵázallarinen birinde: " Meni saltanat masnadida kórip, gúman etpeń ayshu faraǵat penen", deydi.

Nadira ilimpazlar, shayırlar, ásirese, shayıralardi óz qorǵanıwına alǵan. Shayıra óz toplamlarınıń " hamnishin alıma afifalar, fazıla hamsuhbat sharıfalardiń máslahátları hám ǵayratlarına góre jıynaǵanin" ózbekshe toplamına jazǵan sózbasinda belgilep ótedi.

Nadira eski poeziyanıń ámeldegi hámme janrlarinda qálem terbetdi. Onıń ózbekshe, farsısha hám tájikshe ǵazallari aruzdiń túrli salmaqlarında 5, 7, 9, 13, hátte 18 baytlı kólemde jaratılǵan. Shayıra ǵázelleriniń tiykarǵı bólegi 7—9 baytlı bolıp tabıladı. Nadira eski ádebiyat dástúrlerin qunt hám ıqlas menen dawam ettirgen. Nawayı, Fuzuliy, Bedil ǵázellerine muhammaslar baylanıstırǵan. Nadira óz ǵázellerinde kóbirek " mukar-rar" (sózdiń tákirarlanıp keliwi) hám " qos mukarrar" usıllarınan paydalanǵan. Dóretpelerinde talmeh, metafora, tash-beh, istiora,tazod, intoq sıyaqlı kórkem qurallardi uqıp menen qollanǵan.