Vlinder

Lepidoptera; Tydperk: 190–0 m. jaar gelede T J K Pg N
	Diverse spesies van Lepidoptera
Wetenskaplike klassifikasie
Koninkryk:	Animalia
Filum:	Arthropoda
Klas:	Insecta
Subklas:	Pterygota
Infraklas:	Neoptera
Superorde:	Endopterygota
Orde:	Lepidoptera; Linnaeus, 1758
Subordes
	Aglossata; Glossata; Heterobathmiina; Zeugloptera;

Vlinders of skubvlerkiges (Lepidoptera) is die tweede grootste orde in die klas van insekte (Insecta). Dit sluit die skoenlappers, motte en ratsvlieërs in. Hierdie orde bestaan uit meer as 180 000 spesies^[1] wat in 128 families en 47 superfamilies ingedeel word. Die orde Coleoptera (kewers) is die enigste orde wat meer spesies bevat. Die wetenskaplike naam, Lepidoptera, kom van die antieke Griekse woorde: λεπίδος (skub) en πτερόν (vlerk).

Morfologie

Elke verteenwoordiger van die vlinder- en mot-orde (Lepidoptera) kan onmiddellik as sodanig herken word aan 'n aantal bepaalde kenmerke wat by geen ander insektegroep voorkom nie. So byvoorbeeld besit vlinders en motte 'n kenmerkend opgerolde tong - 'n hol buis waardeur hulle die vloeistofnektar van blomme opsuig. Die suigtong of proboskis bestaan uit 'n vergroeiing van die 2 sterk verlengde buitenste kaakdele.

Wanneer die insek nie op nektar voed nie, is die tong onder die kop opgerol. Wanneer die tong uitgesteek word, is die tong by die meeste vlinders en motte net so lank of selfs langer (soos in die geval van die pylstertmot, familie Sphingidae) as die dier self. By verteenwoordigers van die familie Lasiocampidae, asook by verskeie ander families, is die tong daarenteen nouliks ontwikkel en ongeskik om voedsel mee op te neem.

Hierdie diertjies teer vir die enkele dae of ure wat hulle leef, net op die reserwes wat hulle tydens die ruspestadium opgebou het. Kenmerkend vir alle vlinders en motte is die breë, dikwels skitterend gekleurde vlerke. Die kleurpatrone word bepaal deur ontelbare. mikroskopies klein skubbetjies wat dakpansgewys op die vlerke gerangskik is. Drie tipes skubbe word onderskei.

Die meeste skubbe is breë, ovaalvormige kleurskubbe wat soms gekartel is en ook die pigment bevat. Die interferensieskubbe bevat geen kleurstof nie, maar is so gekonstrueer dat invallende lig in blou of groen kleure weggekaats word. Vlinders van die Suid-Amerikaanse genus Morphia is veral beroemd vanweë hul pragtige, opvallende glans.

Buiten dat hierdie vlinders baie gesog is by versamelaars, word hulle ook in groot getalle gekweek vir die aandenkingsmark: die blou vlerke word in skilderye en ander kunsvoorwerpe ingewerk. Ten laaste is die reukskubbe spoelvormig, met somtyds fraaiings op die punte. Dit is in ver binding met kliere wat 'n muskusgegeurde stof afskei.

Dikwels is 'n groot aantal reukskubbe saamgegroepeer ten einde 'n reukveld (band) te vorm, wat duidelik met die blote oog as 'n viltagtige kol op die vlerk waargeneem kan word. Die geurmiddels wat afgeskei word, speel 'n belangrike rol tydens die soek en herkenning van 'n voortplantingsmaat. Die reuksintuie, wat veral goed ontwikkel is by die matte wat gedurende die nag vlieg, is in die antennae geleë.

Daarom is die antennae dikwels verbreed, soos by die mannetjies van Platysamia cecropia, of toegerus met uitsteeksels, soos by die reusesywurms (familie Saturniidae). Die halfbolvormige saamgestelde oë van vlinders en motte kan ultraviolet lig, sowel as die ligstrale wat vir die mens sigbaar is, waarneem. Baie blomme besit 'n sogenaamde "heuningmerk", wat aandui waar die nektar gevind kan word en wat baie goed sigbaar is vir vlinders en bye.

Baie vlinders en matte besit goed ontwikkelde gepaarde organe (bekend as timpana of trommelvliese) op die toraks of voorste deel van die abdomen. Klankvibrasies word deur hierdie vliese op die sensoriese selle oorgedra, wat weer op hulle beurt die vibrasies verder voer as senuwee-impulse. Die morfologie van hierdie timpana varieer by die verskillende families van die Lepidoptera en is 'n nuttige wyse van klassifikasie.

Gedaantewisseling

Die spesies in die orde ondergaan 'n volledige metamorfose met vier gedaantewisselings: eiers, ruspes, papies en volwasse insekte. Die ruspes broei uit die eiers uit. Die ruspes ontwikkel dan in 'n papie waaruit die volwasse insek later te voorskyn kom. Die volwasse insek lê dan eiers om die siklus van voor af te laat begin.

Lewenswyse

Die gevleuelde vlinder of mot is die laaste stadium van 'n volledige gedaantewisseling. Die larwe of rusper word as 'n reël uitsluitlik op sekere plante aangetref, en elke spesie het sy eie gasheerplante. So leef die ruspes van die tropiese spesies van die genera Battus en Troides op plante van die familie Aristolochiaceae, terwyl die larwes van die familie Danaidae uitsluitlik op plante van die melkbosfamilie (Asclepiadaceae) voorkom.

Albei groepe plante is giftig en die gif word ook in die liggaam van die insek opgeberg, en sodoende word hy ook oneetbaar vir sy predatore. 'n Baie noue verband tussen plant en insek kan by die yuccamot (Tegeticula yuccasella) waargeneem word. Die mot leef in simbiose met die yuccapalm (Yucca filamentosa). Die vroulike mot besit gespesialiseerde aanhangsels aan die agterlyf (abdomen), waarmee sy 'n bol stuifmeel uit die blom van een plant versamel en dit dan op die stamper van 'n blom van 'n ander plant druk, terwyl sy gelyktydig 1 of 2 eiers in die vrugbeginsel deponeer.

So verseker die mot die kruisbestuiwing wat noodsaaklik is vir die plant, terwyl die plant die motlarwe van kos voorsien. Wyfievlinders verseker, met behulp van uiters gevoelige smaakorgane wat in hul voetsole geleë is, dat die plant waarop sy staan, 'n goeie voedselplant is voordat sy haar eiers daarop lê. Meestal varieer die aantal eiers tussen 50 en etlike duisende. Die ruspes wat uit die eiers kom, begin dadelik eet en eet byna aanhoudend totdat hulle tot die papiestadium oorgaan.

Die kake is goed ontwikkel, in teenstelling met die ander monddele, pote en oë. Vlerke ontbreek ook. Die ruspe ondergaan verskeie vervellings. Na die laaste vervelling gaan die ruspe oor in 'n papie waaruit die volwasse vlinder of mot na 'n tyd kom. Ruspes van die sywurm (Bombyx mori) lewer al die afgelope 4 000 jaar natuurlike sy aan die mens. Die sywurm is so gedomestiseer dat dit nie meer langer vry in die natuur kan leef nie; die volwasse mot het sy vliegvermoë heeltemal verloor.

Die lewensduur van vlinders en motte wissel baie. Insekte met 'n goed ontwikkelde proboskis of suigtong kan self voedsel inneem en leef sowat 2 tot 4 weke. Sommige spesies hiberneer in die winter en lewe etlike maande lank. Een van die spesies wat die langste leef, is die swaelvlinder (Gonepteryx rhamni). Hierdie insek besit 'n verdere rusperiode gedurende die somer en leef maklik tot 9 maande lank.

By sommige spesies wat as volwassenes nie eet nie, leef die mannetjies net lank genoeg om te paar en die wyfies totdat hulle hul eiers gelê het. In uiterste gevalle is die lewensduur van sulke spesies net etlike ure. Sommige vlinders en motte migreer net soos ander diere.

Vlerke

Die interessantste en aanskoulikste dele van die liggaam van die skubvlerkiges is die vlerke. Hierdie vier delikate strukture word versterk met 'n stelsel dun ribbes of are. Hulle is beklee met omtrent 'n miljoen uiters klein klein kleurskubbe wat mekaar soos teëls op 'n dak oordek. Die skubbe, wat elkeen uit twintig lamellae (baie dun plaatjies) bestaan, breek die lig soos glasprismas (straalbreking) of kristalle. Hieruit ontstaan die struktuur-kleure op die vlerke van skubvlerkiges.

Pigmentkleure (kleurstowwe in skub aanwesig) word vervaardig deur die organisme se dieët. Dus kan die skoenlappers die onvergelyklike ontwerp van hulle mooi vlerke toeskryf aan die eweredige verdeling van die pigmentkleure of aan die straalbreking deur die lamellae.

Verteenwoordigers

Daar is altesaam tussen 80 en 100 families in die orde Lepidoptera. Vroeër was hulle ingedeel in vlinders wat gedurende die dag vlieg, en motte wat snags vlieg, maar die moderne sistematiek gebruik die begrippe primitiewe vlinders en motte (suborde Jugatae) en hoër vlinders en motte (suborde Frenatae). Hierdie indeling is gebaseer op die mate van ooreenkoms tussen die 2 paar vlerke.

Die primitiewe vlinders en motte omsluit 2 families, naamlik die oermotte (Micropterygidae) en die wortelboorders (Hepialidae). Lede van laasgenoemde familie kies nie 'n spesifieke gasheerplant vir hul eiers nie, maar laat hulle eenvoudig tydens die vlug val. Alle ander vlinders en motte behoort tot die suborde van die hoër Lepidoptera. Die familie Papilionidae is veral bekend met pragtige lede soos Papilio demodocus van Afrika. Die kleinste vlindertjies word aangetref onder die dwergmotte (familie Nepticulidae) met 'n vlerkspan van nouliks 2 mm.

Die Suid-Amerikaanse nagvlinder Thysania agrippina en die Suidoos-Asiatiese herkulesvlinder (Coscinocera hercules) en die atlasvlinder (Attacus atlas) is hierteenoor so groot dat hulle tydens vlug eerder aan voëls as aan vlinders herinner. Hulle vlerkspan kan 32 cm bereik. Vlinders van die genera Catopselia en Delias is groot, somtyds heldergekleurde vlinders wat in enorme swerms migreer. Hulle vlieg in 'n bepaalde rigting en as hulle toevallig die see bereik, verdrink hulle in hordes en spoel na 'n tyd op die strand uit.

Die nagvlinders (familie Noctuidae), wat ook soms as uiltjies bekend staan, vorm die grootste vlinderfamilie uit die 2 500 spesies. Die meeste nagvlinders is grys of bruin gekleur. Die nagvlinders van die genus Catocala besit gekleurde agterste vlerke, terwyl die voorste paar vlerke grys of bruin is. Die gestreepte denneruspe (Panolis flammea) kan soms 'n plaag word in die bosboubedryf. Die koolmot (Mamestra brassicae) vreet weer koolplante.

By sommige vlinders en motte het die kleure op die vlerke 'n besliste waarskuwingsfunksie: baie strepe op die vlerke sorg dikwels, in kombinasie met 'n afskuwelike reuk, daarvoor dat voëls en ander vyande nie die lede van so 'n spesie aanval en eet nie. Die kleurpatroon van sulke beskermde vlinders en motte word dikwels deur baie ander spesies goed nagemaak. Die nabootser probeer so ook die aanvalle van hul vyande ontduik. Die aantal vlinders en motte het gedurende die laaste dekade aansienlik afgeneem vanweë die intensiewe gebruik van insekdoders.