Francis William Reitz

Francis William Reitz
Francis William Reitz tussen 1888 en 1895
5de president van die Oranje-Vrystaat
Ampstermyn 10 Januarie 1889 – 11 Desember 1895
Voorafgegaan deur	J.H. Brand
Opgevolg deur	M.T. Steyn
Hoofregter van die Oranje-Vrystaat
Ampstermyn Junie 1876 – 10 Januarie 1889
Voorafgegaan deur	Nuwe amp
Opgevolg deur	Onbekend
Staatsekretaris van die Zuid-Afrikaansche Republiek
Ampstermyn Junie 1898 – 31 Mei 1902
Voorafgegaan deur	W.J. Leyds
Opgevolg deur	Amp afgeskaf
President van die Senaat van die Unie van Suid-Afrika
Ampstermyn 1910 – 1921
Voorafgegaan deur	Nuwe amp
Opgevolg deur	H.C. van Heerden
Persoonlike besonderhede
Gebore	5 Oktober 1844 Swellendam, Kaapkolonie
Sterf	27 Maart 1934 (op 89) Kaapstad, Kaapprovinsie
Eggenoot/-note	Blanka Thesen (1854–1887) Cornelia Maria Theresa Mulder (1864–1935)
Alma mater	Suid-Afrikaanse Kollege
Professie	Prokureur
Religie	Nederduits Gereformeerd

Francis William Reitz Jr. (Swellendam, 5 Oktober 1844 – Kaapstad, 27 Maart 1934) was 'n Suid-Afrikaanse prokureur, politikus, staatsman, digter en skrywer oor staatsreg, lid van die parlement van die Kaapkolonie, Hoofregter en vyfde Staatspresident van die Oranje-Vrystaat, Staatsekretaris van die Zuid-Afrikaansche Republiek ten tyde van die Anglo-Boereoorlog en die eerste president van die Senaat van die Unie van Suid-Afrika.

Reitz het 'n baie uiteenlopende politieke en regsloopbaan gehad wat oor meer as veertig jaar gestrek het en in vier verskillende politieke entiteite afgespeel het: die Kaapkolonie, die Oranje-Vrystaat, die Zuid-Afrikaansche Republiek en die Unie van Suid-Afrika. Reitz is in Kaapstad en Londen as prokureur opgelei en het begin deur as prokureur en diamantprospekteerder voordat hy aangestel is as Hoofregter van die Oranje-Vrystaat. Reitz het 'n belangrike rol gespeel in die modernisering van die regstelsel en die staat se administratiewe organisasie in die Oranje-Vrystaat. Hy was terselfdertyd ook 'n prominente openbare figuur en was betrokke in Afrikaanse- en Afrikanerkulturele bewegings en kulturele lewe in die geheel.

Reitz was 'n gewilde persoon weens sy politieke bedrywighede en sy openlikheid. Toe Staatspresident Brand in 1888 skielik oorlede is het Reitz die presidensiële verkiesing onbestrede gewen. Nadat hy in 1895 herverkies is en hy 'n reis na Europa onderneem het, het hy baie siek geword en moes aftree. In 1898, nadat hy herstel het, is hy aangestel as die Staatsekretaris van die Zuid-Afrikaansche Republiek en het hy 'n leidende politieke figuur geword tydens die Anglo-Boereoorlog. Na die oorlog het hy vrywilliglik in ballingskap gegaan omdat hy onwillig was om getrouheid aan die Britte te betoon. Etlike jare later het hy na Suid-Afrika teruggekeer en weer 'n regsfirma geopen in Pretoria. In die vroeë 1900's het hy weer by die politiek betrokke geraak en met die verklaring van die Unie van Suid-Afrika in 1910 is hy verkies tot die eerste president van die Senaat.

Reitz was sy lewe lank 'n belangrike figuur in die kulturele lewe van die Afrikaner, veral deur sy gedigte en ander publikasies.

Biografie

Familie

Francis William Reitz Jr., is op 5 Oktober 1844 in Swellendam gebore as die seun van Francis William Reitz Sr., boer en landboukundige en Cornelia Magdalena Deneys. Hy was die sewende kind in 'n gesin van twaalf. Hy het op sy pa se plaas, Rhenosterfontein, op die grens van die Breederivier in die Kaapkolonie groot geword.

Reitz het twee keer getrou. Sy eerste troue (24 Junie 1874 in Kaapstad) was met Blanka Thesen (gebore in Stavanger, Noorweë op 15 Oktober 1854; oorlede in Bloemfontein op 5 Oktober 1887). Sy was die dogter van Arnt Leonard Thesen, 'n handelaar en Anne Catherina Margarethe Brandt. Die Thesen-gesin het in 1869 op Knysna in die Kaapkolonie gaan woon. Die paar het sewe seuns en een dogter gehad. Ná die dood van sy eerste vrou het Reitz op 11 Desember 1889 in Bloemfontein met Cornelia Maria Theresa Mulder (gebore in Delft, Nederland op 25 Desember 1863; oorlede in Kaapstad op 2 Januarie 1935), dogter van Johannes Adrianus Mulder, 'n lettersetter, en Engelina Johanna van Hamme. Ten tyde van hul troue was Mulder die waarnemende direkteur van die Oranje Vrij Staat Dames Instituut in Bloemfontein. Met sy tweede vrou het hy ses seuns en een dogter gehad.

Deneys, sy seun, het teen die Britte geveg in die Tweede Vryheidsoorlog. Hy was ook bevelvoerder van die Eerste Bataljon, Skotse Koninklike Fusilliers gedurende die Eerste Wêreldoorlog en het gedien as lid van die parlement van die Unie van Suid-Afrika, was 'n kabinetsminister, adjunk-Eerste Minister (1939 tot 1943) en Hoë Kommissaris van Suid-Afrika (1944) vir die Hof van Sint-Jakobus (Court of St. James's). Sy boek, Commando: A Boer Journal Of The Boer War, is vir baie jare geag as een van die beste vertellings van oorlog en avontuur in die Engelse taal.

Opvoeding

Reitz het sy eerste opvoeding tuis ontvang van 'n goewernante op 'n plaas in die buurt. Toe hy nege was het hy na die Rouwkop Kosskool in Rondebosch (Kaapstad) gegaan. Hier het hy uitgeblink met sy akademiese prestasies en is gevolglik gekies as die Queen's Scholar deur die Senaat van die Suid-Afrikaanse Kollege in Kaapstad. In die ses jaar dat hy aan die kollege was ná sy aankoms in 1857, het 'n wye opvoeding gehad in die kunste en wetenskap en het hy ontwikkel in 'n goed gebalanseerde jong man met duidelike leierseienskappe. Hy het in September 1863 van die Suid-Afrikaanse Kollege gegradueer met wat deesdae gelykstaande aan 'n baccalaureus in lettere en wetenskap is.

Teen hierdie tyd het Reitz 'n passie vir die reg begin ontwikkel en het hy sy studie aan die Suid-Afrikaanse Kollege voortgesit onder professor F.S. Watermeyer. Watermeyer is oorlede kort nadat Reitz onder hom begin studeer het en dit het Reitz laat besluit om sy studies in Londen, aan die Inner Temple voort te sit. Dit was 'n besluit was baie oorweging geverg het omdat Reitz se vader gehoop het dat hy (Reitz jr.) na die plaas sou terugkeer. Die gesin se finansiële situasie was ook nie al te goed nie. Reitz is egter Londen toe en het 'n sukses van sy studies gemaak en op 11 Junie 1867 het hy 'n advokaat in Westminster geword. Gedurende sy tyd in Londen het Reitz in die politiek begin belangstel en het hy gereeld sessies van die Laerhuis bygewoon. Voor sy terugkeer na Suid-Afrika het hy Europa verken. Met sy terugkoms in Suid-Afrika het Reitz homself in Kaapstad gevestig en op 23 Januarie 1868 het hy advokaat geword.

Vroeë loopbaan

Reitz het dit aanvanklik moeilik gehad om 'n bestaan te voer omdat kompetisie onder prokureurs in Kaapstad redelik straf was. Hy het nietemin daarin geslaag om 'n naam vir homself te maak omrede sy skerp regsdenke en sy sosiale intelligensie. As lid van die rondgaande hof het hy in 'n kort tyd baie ervaring opgedoen. Terselfdertyd het Reitz sy politieke belange versorg deur hoofartikels vir die Cape Argus te skryf. Hy het ook vir die koerant verslag gelewer oor die verrigtinge van die Kaapse Parlement en hy was ook adjunk-redakteur van die koerant. In 1870 het Reitz sy praktyk na Bloemfontein in die Oranje-Vrystaat verskuif. Reitz het gedink dat die ontdekking van diamante op die oewers van die Vaalrivier sou lei tot 'n vermeerdering in regswerk wat hom in staat sou stel om 'n vooruitstrewende praktyk op die been te bring. Dit was egter nie die geval nie en na 'n paar maande het Reitz Bloemfontein verlaat om as 'n diamantprospekteerder in Griekwaland-Wes te word waar hy 'n klein kleim van die Berlynse Sendinggenootskap naby Pniel gekoop het. Ook hierdie onderneming was onsuksesvol en na slegs 'n paar maande is Reitz terug na die Kaap. Hierdie slag was sy regspraktyk in Kaapstad 'n sukses, ironies genoeg weens die Britse anneksasie van die diamantvelde van die Oranje-Vrystaat en die ekonomiese vooruitgang wat die vir die Kaapkolonie besorg het.

In 1873 is Reitz gevra om die distrik van Beaufort-Wes in die Kaapse Parlement te verteenwoordig. Op die dag was hy ingesweer is, 30 Mei, het sy vader, wat die verteenwoordiger vir Swellendam was, sy uittrede uit die Vergadering aangekondig. Soos so baie van Reitz se aktiwiteite tot op daardie tydstip was sy parlementêre loopbaan van korte duur. Slegs twee maande later het President Jan Brand van die Oranje-Vrystaat vir Reitz die amp van voorsitter van die nuutgevormde Appèlhof van die Oranje-Vrystaat aangebied ten spyte van die feit dat Reitz nie te volle gekwalifiseer was vir die amp nie (inter alia te jonk). Reitz het die aanbod van die hand gewys omdat hy te jonk was maar toe 'n ander kandidaat ook geweier het, het Brand aangedring op die nominasie van Reitz en het hy die Volksraad oortuig om Reitz aan te stel.

Regter en Staatsbeampte in die OVS

President F.W. Reitz van die Oranje-Vrystaat, 1890

Met sy aanstelling tot die regbank van die Oranje-Vrystaat het Reitz tot sy volle reg gekom. Sy aankoms – nou skaars dertig en pas getroud – in Bloemfontein in Augustus 1874 was die begin van 'n verblyf van een-en-twintig jaar asook die begin van 'n uitstekende loopbaan, met die kruin daarvan sy aanstelling as Staatspresident.

Voor die middel-1870's was die regstelsel van die Oranje-Vrystaat ietwat amateuragtig en wild in karakter, veral omdat die meeste van die regters wetlik ongekwalifiseerd was. Die meeste van die regsprosedures was in die hande van die distriksmagistrate, die sogenaamde landdroste, wie se hooftaak administratief van aard was. Reitz se eerste taak was om die situasie te verbeter, was hy met groot ywer gepak het. In sy eerste jaar het die Volksraad 'n Ordonnansie deurgevoer waarin 'n rondgaande hof en 'n Hooggeregshof tot stand gebring is. Reitz het die eerste regter van die Hooggeregshof geword en gevolglik ook die eerste Hoofregter van die Oranje-Vrystaat. Van die begin af was Reitz 'n vegter en het hy die Volksraad op meer as een geleentheid teengestaan deur die diepgewortelde politieke tradisies te takel wat in die weg van die modernisering van die regstelsel gestaan het. Hy het ook onverpoos gewerk om die salarisse en pensioene van staatsamptenare te verbeter. Omdat hy in die Kolonie gebore is, moes hy hard veg om die guns van die Boerebevolking te wen sodat sy idees aanvaar kon word. Hy het dit gedoen deur vir tien jaar met die rondgaande hof mee te reis regdeur die land. Sodoende het hy insae in – en empatie vir – hulle leefwyse en dikwels konserwatiewe Godvresende oortuigings gekry. Dit was voordelig dat Reitz self 'n gelowige persoon was en dat hy grootgeword het in die Afrikaanssprekende deel van die Kaapkolonie. Hy het uiteindelik 'n simbool van die Afrikanerdom vir baie Oranje-Vrystaters geword.

Reitz het heelwat bygedra tot die kodifikasie en hersien van die wette van die Oranje-Vrystaat. Saam met sy kollegas C.J. Vels, O.J. Truter en J.G. Fraser het Reitz die eerste Ordonnantie boek van den Oranje Vrijstaat in 1877 gepubliseer om sodoende die handelinge en ordonnansies van die republiek beskikbaar te stel vir die breër publiek. Hy het ook 'n rol gespeel in die hersien van die grondwet van die Oranje-Vrystaat, met betrekking tot artikels omtrent burgerskap en stemreg, hy was voorsitter van die eksamenkomitee vir aspirantpraktisyns en het ook bygedra tot die verbetering van die tronkstelsel en die distrikadministrasie.

Staatspresident van die Oranje-Vrystaat

Pres. F.W. Reitz.

Standbeeld van Francis William Reitz in Bloemfontein

Daar was reeds in 1878 oproepe vir Reitz om te staan vir die presidentskap, maar President Brand se posisie was steeds sterk en Reitz en openlik sy eienskappe hoog aangeslaan en geweier om teen hom te staan. In die laat 1870's en vroeë 1880's het die politieke temperatuur in die Oranje-Vrystaat hoog geloop. Die anneksasie van die Zuid-Afrikaansche Republiek (Transvaal) deur die Britte in 1877 en die Eerste Vryheidsoorlog van 1880–1881 waarin die Transvaal sy outonomie behou het, het 'n groot impak gehad op die politieke sentimente in die Oranje-Vrystaat. Enersyds was daar diegene wat skrikkerig was om goeie betrekkinge met die Britte te handhaaf en andersyds het daar 'n politieke beweging ontwikkel wat die Afrikaner nasionalistiese bewussyn hewig gepropageer het. Reitz was deel van die laasgenoemde en, saam met C.L.F. Borckenhagen, redakteur van die Bloemfontein Express het hy 'n grondwet vir die Afrikaner Bond geskryf. Die Afrikaner Bond was 'n politieke party wat aanvanklik in die Kaapkolonie gestig is deur Afrikanerdenkleiers soos ds. S.J. du Toit en sy Genootskap van Regte Afrikaners en J.H. Hofmeyr en die Zuidafrikaansche Boeren Beschermings Vereeniging. Tussen die ondersteuners van hierdie nuwe Afrikaner nasionalisme in die Oranje-Vrystaat was ook Reitz se opvolger, M.T. Steyn, op daardie stadium nog 'n jong prokureur. Die grondwet is in April 1881 voorgehou en etlike maande later het Reitz die voorsitter van die Bond geword. Reitz se openbare politieke aktiwiteite het kritiek uitgelok van diegene wat gevrees het vir 'n verslegting in verhoudinge met die Britte. Dit is egter duidelik dat verandering vir die Boere belangrik was, asook vir die Afrikaners in die Kaapkolonie, wat gelei het tot 'n swak verhouding tussen Boer en Brit.

Pres. Reitz en sy gesin in sy koets.

President Brand was een van die politici wat 'n meer versigtige en konsoliderende beleid teenoor die Britse regering in die Kaap gehad het en het streng neutraliteit gehandhaaf. In hierdie posisie het Brand 'n Britse ridderskap besorg. Ten spyte van die veranderende politieke klimaat en die polarisasie van politieke posisies het Brand gewild onder die burgers van die Oranje-Vrystaat gebly. Die presidensiële verkiesing van 1883 kon inhoudelik gesorg het vir 'n politieke tweestryd tussen ondersteuners van die pan-Nederlandse Afrikaner Bond en volgelinge van die Brand-lyn. Reitz was die ideale pan-Nederlandse kandidaat maar het weereens geweier om teen Brand te staan. Toe Brand vyf jaar later oorlede is was die tyd ryp vir verandering. Reitz het as kandidaat gestaan en met 'n groot meerderheid gewen (omdat sy ondersteuners Afrikanernasionalisties was). Hy is op 10 Januarie 1889 in die Tweetoringkerk in Bloemfontein as staatspresident ingehuldig.

Pres. Reitz en pres. Paul Kruger voor die Presidentswoning in Bloemfontein.

President Reitz was een van die eerste Afrikaners was 'n sogenaamde Bantoebeleid ontwikkel het. In die filosofie en terminologie was dit baie anders as kontemporêre idees oor segregasie tussen blank en swart. Onder sy regering is Indiese immigrante verbied om in die Oranje-Vrystaat te vestig (1890). Dit het gelei tot 'n konfrontasie met die Britse regering en 'n uitgebreide korrespondensie tussen Reitz en die Britse hoë kommissaris in Kaapstad.

In ekonomiese terme was die laat 1880's 'n groeiperiode vir die Oranje-Vrystaat. Landbou het goed gegaan en die spoorwegstelsel het 'n belangrike bron van inkomste geword. Reitz het baie bygedra tot die modernisering van die boerdery deur nuwe tegnieke en 'n wetenskaplike benadering tot die voorkoming van plae te propageer. Hier het Reitz homself bewys as 'n landboukundige en model boer, net soos sy vader was.

Derde Raadszaal van die Volksraad van die Oranje-Vrystaat, Bloemfontein, 1893, kort voor dit deur die Vierde Raadszaal vervang is

Onder Reitz se presidentskap is die nuwe saal vir die Volksraad, die sogenaamde Vierde Raadszaal in 1893 geopen en die nuwe regeringsgebou het 'n tweede vloer gekry in 1895. Buite Bloemfontein het die padnetwerk ook aandag geniet.

Soos verwag kon word het Reitz, onmiddellik na sy inhuldiging, met die regering van die Zuid-Afrikaansche Republiek in verbinding getree met die doel om nuwe en nouer politiese bande te smee. Reeds op 4 Maart 1889 het die Oranje-Vrystaat en die Zuid-Afrikaansche Republiek 'n verdrag van gemeenskaplike verdediging geteken te Potchefstroom. Verdrae omtrent handel en die spoorweë sou nog volg. Selfs vroeër, in Januarie 1889, het die Volksraad Reitz aangesê om handelsverdrae met die twee Britse Suid-Afrikaanse kolonies en die Zuid-Afrikaansche Republiek te sluit. Op 20 Maart 1889 is 'n tolkonferensie in Bloemfontein gehou wat gelei het tot 'n ooreenkoms tussen die Oranje-Vrystaat en die Kaapkolonie wat baie gunstig was vir die republiek. Die ekonomiese voordele het verder gegroei toe nuwe spoorweglyne tussen die Kaapkolonie en Bloemfontein (1890) en tussen Bloemfontein en Johannesburg (1892) geopen is, wat Kaapstad in direkte verbintenis met Johannesburg geplaas het. Dit het die Oranje-Vrystaat as 'n deurgangsekonomie gevestig. Vir Reitz was die ontwikkeling van die verenigde Suid-Afrikaanse spoorweg ook 'n politieke doel: die spoorweë sou dien om wedersydse wantroue te verminder en om eenheid en 'n wedersydse verstandhouding tussen die blanke bevolking van Suid-Afrika te kweek.

Reitz se beleide is deur die Volksraad verwelkom en dit het die Afrikaner kieserkorps se houding teenoor Afrikaner nasionalisme weerspieël. Maande voor die presidensiële verkiesing van 1893 het die Volksraad Reitz se kandidaatskap ondersteun met 'n stemming van drie-en-veertig teen agtien. Reitz het die ondersteuning aanvaar op die voorwaarde dat hy toegelaat word om vir drie maande met verlof na Europa te gaan. Op 22 November 1893 is hy herkies, hierdie keer ook met 'n groot meerderheid.

Die reis na Europa was ver van net 'n familievakansie. In Brittanje het Reitz 'n paar hewige politieke stellings gemaak deur die repuiblikynse regeringsvorm in Suid-Afrika te verdedig en Britse ingryping in 'Bantoe sake' teen te staan. Op die vasteland is Reitz deur verskeie staatshoofde en politieke leiers ontvang. In Oktober 1894 het hy na Bloemfontein teruggekeer. Kort na sy terugkeer is Reitz gediagnoseer met lewerontsteking (hepatitis). Dit het sleg ingewerk op sy reeds gespanne senuwees en het gely tot slapeloosheid. Die situasie was so ernstig dat hy uiteindelik sy amp moes neerlê. Op 11 Desember 1895 het die Volksraad sy bedanking aanvaar.

In Junie 1896 het Reitz weer na Europa gereis om van sy aftakelende siekte te herstel. Met sy terugkeer na Suid-Afrika het hy homself in Pretoria in die Zuid-Afrikaansche Republiek gevestig in Julie 1897. Daar het hy weer 'n regspraktyk begin.

Staatsekretaris van die Zuid-Afrikaansche Republiek

F.W. Reitz as Staatsekretaris van die Zuid-Afrikaansche Republiek en ondertekenaar van die Vrede van Vereeniging, 1902

Reitz het nie vir lank in sy privaat hoedanigheid gewerk nie. 'n Konflik tussen die wetgewende liggaam en die regbank van die Zuid-Afrikaansche Republiek het uitgeloop op die uittrede van die Hoofregter. Reitz het toe 'n amp as regter vroeg in 1898 aanvaar en het gou deel geword van die binnekring van die Transvaalse administrasie. Terselfdertyd was die verhouding met die Britte vinnig aan die agteruitgaan en die regering van die Zuid-Afrikaansche Republiek het stappe gedoen om haar nasionale en internasionale posisie te versterk. Een van hierdie stappe was om die Staatsekretaris, W.J. Leyds, wie 'n Nederlandse burger was, te vervang met 'n Suid-Afrikaner. Leyds is aangestel as Buitengewone Gesant en Volmagtigde Minister in Europa om die Republiek oorsee te verteenwoordig. Reitz het sy plek as Staatsekretaris in Junie 1898 ingeneem nadat Abraham Fischer dit van die hand gewys het.

Reitz het 'n ingewikkelde en swaar werk gehad as Staatsekretaris. Hy was, na die Staatspresident, die tweede belangrikste lid van die Uitvoerende Raad. As die mees senior staatsamptenaar was hy verantwoordelik vir die oorsig van die implementering van die wette en regulasies, asook vir alle korrespondensie van die President, amptelike regeringsverslae, ens. Hy was ook 'n tussenganger tussen die Uitvoerende Raad en die parlement, die eerste en tweede volksraad en 'n sleutelfiguur in die buitelandse sake van die Staat. Omdat Reitz so ervare en goed georganiseer was het hy dit reg gekry om vinnig die strukture van die staatsapparaat te moderniseer deur die implementering van regulasies vir die bestuur van staatsdepartemente, die aanwys van argiviste vir sy eie departement en deur voorskrifte dat alle korrespondensie met die regering in Nederlands moet wees.

Kabinet van Paul Kruger voor 1900:
Agter: A.D.W. Wolmarans, F.W. Reitz, S.W. Burger, J.H.M. Koch
Voor: Genl. Piet J. Joubert, Pres. Paul Kruger, Genl. Piet A. Cronje

Die Staatspresident van die Zuid-Afrikaansche Republiek, S.J.P. Kruger, was nie 'n maklike mens om mee saam te werk nie en in sommige kringe is voorspel dat Reitz hom vinnig as Kruger se ondergeskikte sou ervaar. Dit was egter nie die geval nie. Die twee het per geleentheid om beleidsake vasgesit maar Reitz het vasgesteek by sy opinie en het in die proses in sekere gevalle in invloed oor Kruger uitgeoefen. Reitz is aanvanklik deur die Britte geprys vir sy diplomatieke hoflikheid, maar hulle houding het spoedig verander toe hulle verneem dat hy 'n protagonis vir Transvaalse onafhanklikheid was. Reitz was soms brutaal in sy politieke stellings, dus toe hy – verkeerdelik – voorgegee het dat die Zuid-Afrikaansche Republiek ten volle 'n soewereine staat is, het die Britte vinnig op hul perdjie gespring.

In die aansig van die vinnig groeiende druk van die Britte en 'n gevolglike gewapende konflik oor die posisie van die Uitlanders en ekonomiese beheer oor die goudvelde van die Witwatersrand is die buitelandse beleid in die Zuid-Afrikaansche Republiek uiteindelik bepaal deur 'n driemanskap: Staatspresident Kruger, Staatsekretaris Reitz en Statsprokureur Jan Smuts. Gedurende 1899 het hulle besluit dat 'n aanvallende houding jeens Britse vereistes die enigste pad vorentoe was ten spyte van die risiko's wat dit ingehou het. Reitz het ondersteuning van die Oranje-Vrystaat in hierdie opsig aangevra en gekry. Op 9 Oktober 1899 het die Zuid-Afrikaansche Republiek en die Oranje-Vrystaat 'n gesamentlike ultimatum uitgereik aan die Britse regering om haar vereistes terug te trek.

Die Britse regering het nie tot hierdie ultimatum ingegee nie en twee dae later, op 11 Oktober 1899, het die Tweede Vryheidsoorlog uitgebreek. Toe die Britse weermag Pretoria in Mei 1900 binnegeval het is die regering gedwing om die hoofstad te verlaat. Van daardie oomblik af was Reitz verantwoordelik vir die aanhoudende hervestiging van die regering regdeur die Transvaal. Tot Maart 1902 moes die regering 62 keer hervestig. In Mei van daardie jaar het Reitz aktief deelgeneem aan die vredesonderhandelinge met die Britte en hy was een van die ondertekenate van die Vrede van Vereeniging wat op 31 Mei 1902 in Pretoria onderteken is.

Selfgekose banneling en hertoetrede tot die politiek

Alhoewel Reitz 'n deurslaggewende rol gespeel het in die optrekking van die Vrede van Vereeniging het hy persoonlik nie getrouheid tot die Britse regering gesweer nie en het hy besluit om liewer 'n banneling te word. Op 4 Julie 1902 het hy Suid-Afrika verlaat en by sy vrou en kinders in Nederland aangesluit. Om sy finansiële probleme te verlig het Reitz na die Verenigde State van Amerika gereis vir lesingtoer. Omdat die belangstelling in die saak van die Boere getaan het, het die toer misluk en is Reitz gedwing om na Nederland terug te keer. Daar het hy weereens so siek geword dat hy in die hospitaal opgeneem moes word om aan te sterk. Gedurende hierdie tyd is hy ondersteun deur sy vriende Willem Leyds en Hendrik Muller en die Nederlandsch Zuid-Afrikaansche Vereeniging.

In 1907, nadat die Boere republieke selfregering verkry het, en in die aanloop tot die totstandkoming van die Unie van Suid-Afrika, het die Afrikaner-leiers, Jan Smuts en Louis Botha, Reitz gevra om na Suid-Afrika terug te keer en weer tot die politiek toe te tree. Reitz het hom saam met sy vrou in Seepunt in Kaapstad gevestig. In 1910, toe hy reeds 66 jaar oud was, is hy aangestel as president van die Senaat van die nuutgevormde Unie van Suid-Afrika.

Dit was ook nie maklike jare nie omdat voormalige Afrikaner volksgenote nou teenoor mekaar in die politiek gestaan het. Soos vroeër in sy lewe het Reitz uitgesproke gebly oor sy oortuiginge. As gevolg van sy uitgesproke aard het hy gereeld met die Smuts-regering gebots en in 1920 is hy nie weer aangestel as president van die Senaat nie. Hy het egter tot 1929 'n lid van die Huis gebly.

Eerbewyse en dood

As 'n belangrike openbare figuur is Reitz op verskillende maniere hulde betoon en onthou. In 1923 het die Universiteit Stellenbosch 'n eredoktoraat in die regte aan hom toegeken vir sy openbare diens. Reeds in 1889 is 'n dorpie in die Oranje-Vrystaat na hom vernoem. In 1894 is daar ook 'n dorpie na sy tweede vrou, Cornelia, vernoem. 'n Skip wat na hom vernoem is, die President Reitz, het in 1947 naby Port Elizabeth gesink. Die Jubilee-diamant, wat naby Jagersfontein in 1895 gevind is, is oorspronklik die Reitz Diamant genoem, maar dit is in 1897 verander ter ere van die sestigste herdenking van die kroning van koningin Victoria.

Toe Reitz uiteindelik uit die publieke lewe getree het, het Reitz na Gordonsbaai verhuis, maar etlike jare later weer na Kaapstad geskuif waar hy 'n huis in Tamboerskloof gehad het. Daar het sy dogter, Bessie, 'n dokter, hom versorg. Hy was tot aan die einde aktief besig met vertaal- en skryfwerk. Reitz is in sy huis, Botuin, oorlede op 27 Maart 1934 en het drie dae later 'n staatsbegrafnis gehad met 'n diens by die Grote Kerk. Hy is in die Woltemade begraafplaas in Maitland begrawe.

Kulturele figuur

Reitz was 'n belangrike figuur in die Afrikaner se kulturele lewe. Hy was 'n digter en het baie gedigte in Afrikaans uitgegee wat hom 'n voorvader van die ontwikkeling van Afrikaans as kulturele taal gemaak het. Nodeloos om te sê het hy gesimpatiseer met die Genootskap van Regte Afrikaners wat in 1875 in die Kaapkolonie gestig is. Alhoewel hy nooit 'n lid geword het nie was hy 'n aktiewe bydraer tot die Genootskap se tydskrif, De Zuid-Afrikaansche Patriot. Met sy literêre werk was Reitz stewig geanker in die sogenaamde Eerste Afrikaanse Taalbeweging alhoewel hy minder belanggestel het in die didaktiese dryfveer van die beweging as in die skryf van Afrikaans bloot as 'n kulturele aktiwiteit. Baie van sy werke is gebaseer op Engelse tekste wat hy vertaal, geredigeer en aangepas het. In die proses het hy totaal nuwe kunswerke geskep.

Vir Reitz was Afrikaans hoofsaaklik 'n taal van kultuur, nie van regering nie, waar hy die gebruik van die amptelike taal van die Boere republieke, nl. Nederlands voorgestaan het. Gedurende sy presidentskap van die Oranje-Vrystaat, waar die gebruik van Engels noemenswaardig was onder burgers, het hy baie aangedring op die gebruik van Nederlands teenoor politici soos John G. Fraser en andere wat ten gunste van Engels was.

Reitz het verder ook die stigting van die Letterkundige en Wetenschappelijke Vereeniging van die Oranje-Vrystaat voorgestaan, waarvan hy vir 'n wyle voorsitter was. Hy was ook ten gunste van die biblioteek in Bloemfontein en die Nasionale Museum van die Oranje-Vrystaat.

Bibliografie

(Lys onvolledig)

Afrikaans en Nederlands

• Reitz, F.W., Hoofregter Reitz over het barbaarsche patois (Paarl 1880).
• Reitz, F.W., 'De Taalkwestie', De Express and Zuid-Afrikaansch Tijdschrift, September 1891.
• Reitz, F.W., 'De Hollandsche taal in Zuid-Afrika', De Zuid-Afrikaan, 13 Maart 1909.

Opvoeding

• Reitz, F.W., 'Opvoeding en onderwijs: een toespraak … in het Victoria College, Stellenbosch op 15 Junie 1888', Zuid-Afrikaansch Tijdschrift (Julie 1888).

Geskiedenis

• Reitz, F.W., 'Schetsen uit die Oranje Vrijstaat', Zuid-Afrikaansch Tijdschrift (Desember 1890).
• Reitz, F.W. , Brief van den heer F.W. Reitz … aan den heer P.J. Blignaut … (Dordrecht: Morks & Geuze [c. 1900]), 12p.
• Reitz, F.W. & M.T. Steyn, President Marthinus Theunis Steyn, Mannen en vrouwen van beteekenis in onze dagen 33 (Haarlem 1903).
• Hofmeyr, J.H. & F.W. Reitz, Het leven van Jan Hendrik Hofmeyr (Onze Jan) (Kaapstad: Van de Sandt de Villiers 1913), xii, 666p.
• Hofmeyr, J.H. & F.W. Reitz, The life of Jan Hendrik Hofmeyr (Onze Jan) (Kaapstad: Van de Sandt de Villiers 1913), xii, 666p.

Vertalings

• Reitz, F.W., vertaler van Jorissen, E.J.P., Transvaalsche herinneringen (Amsterdam 1897) as Reminiscences of a Transvaal judge. Nooit uitgegee nie weens die uitbreek van die Tweede Vryheidsoorlog.
• Reitz, F.W., vertaler van Theal, G.M., Korte geschiedenis van Zuid-Afrika 1486–1835 (Kaapstad 1891).

'n Eeu van onreg

Met die aanvang van die Tweede Vryheidsoorlog het F.W. Reitz, in sy kapasiteit as Staatsekretaris van die Zuid-Afrikaansche Republiek, 'n oorsig van die Verhouding tussen Boer en Brit in die negentiende eeu onder die titel eene eeuw van onrecht gepubliseer. Die boek was 'n belangrike propagandadokument in die oorlog.

Die werklike outeurskap van die boek is onbekend. In die tweede Nederlandse uitgawe van die boek het gestaan 'Op last van den staatssekretaris der Z.A.R., F.W. Reitz'. J.C. Smuts word aangedui as die outeur maar het waarskynlik slegs die inleiding en die einde van die boek geredigeer, in samewerking met E.J.P. Jorissen. Die res van die teks was waarskynlik voorberei deur J. de Villiers Roos.

In 1900 het vertalings van die boek in Duits en Engels verskyn. Die Engelse vertaling het slegs die naam van Reitz bevat met 'n voorwoord deur W.T. Stead. Die Engelse uitgawe het ook meer inligting as die Nederlandse bevat (sien hoeveelheid bladsye).

• Reitz, F.W., [J. de Villiers Roos, J.C. Smuts, E.J.P. Jorissen,] Eene eeuw van onrecht (Pretoria [1899]), 49p.
• Reitz, F.W., [J. de Villiers Roos, J.C. Smuts, E.J.P. Jorissen,] Ein Jahrhundert voller Unrecht: ein Rückblick auf die süd-afrikanische Politik Englands: autorisierte Uebersetzung aus dem Holländischen, veröffentlicht auf Veranlassung und unter Mitwirkung von F.W. Reitz (Berlin: Walther 1900), 96p.
• Reitz, F.W., [J. de Villiers Roos, J.C. Smuts, E.J.P. Jorissen,] [1], Uitgegee deur F. W. Reitz … Met voorwoord deur W. T. Stead (London: Review of Reviews [1900]), xxiii, 152p.

Gedigte

• Reitz, F.W., 'Klaas Gezwint en zijn paert', Het Volksblad 19 Julie 1870. [vertaling van Robert Burns, 'Tam O'Shanter's Ride']
• Reitz, F.W., Die steweltjies van Sannie', , Het Volksblad 29 November 1873.
• Reitz, F.W., Klaas Gezwint en zijn paert en ander liedjies en rijmpies van Suid-Afrika (Kaapstad 1884)
• Reitz, F.W. (ed), Vijftig uitgesogte Afrikaansche gedigte (Kaapstad 1888)
  Tweede uitgawe: Sestig uitgesogte Afrikaansche gedigte (Kaapstad 1897);
  Derde uitgawe: Twee-en-Sestig uitgesogte Afrikaansche gedigte (Kaapstad 1898)
• Reitz, F.W., Oorlogs- en andere gedigte (Potchefstroom 1910, 1911)

Sien ook

• William Philip Schreiner, sy swaer.

Bronne

Literatuur

• Moll, J.C. (1972). "Reitz, Francis William". Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek 2. 592–600. 

• Reitz, Deneys. Commando: A Boer Journal Of The Boer War (1st uitg.). [S.l.]: Faber & Faber. ISBN 0-571-08778-7. Besoek op 17 Maart 2008.
• Lamb, Doreen: The Republican Presidents, 5 - President Francis William Reitz. In: Lantern. Tydskrif vir Kennis en Kultuur. Jaargang 21, nr. 3, Maart 1972

Webblaaie

• Biography of Francis William Reitz Geargiveer 21 April 2008 op Wayback Machine at Worldroots.com.
• British Boer War Memorial at Maitland.

Eksterne skakels

• (en) Outeur:Reitz, F.W. by Project Gutenberg.