Ofanziva JVuO u istočnoj Bosni 1943.
Ofanziva JVuO u istočnoj Bosni oktobra 1943. godine usledila je nakon kapitulacije Italije, u očekivanju skorog kraja rata.
Napad na Višegrad tokom ove ofanzive bio je jedan od retkih sukoba Mihailovićeve Jugoslovenske vojske u otadžbini sa snagama Vermahta na području NDH. Napad četnika na nemačko-ustaški garnizon u Višegradu 5. oktobra 1943. je izveden na zahtev Saveznika, s ciljem da se američkim i britanskim vojnim misijama prikaže četnička borba protiv okupatora.[1] Napad su, pored ostalih, posmatrali britanski general Armstrong i američki pukovnik Albert Sajc.[1]
Višegrad su prethodno držali Italijani, pa ga nakon njihove kapitulacije preuzimaju Nemci. Četnici su nakratko uspeli da zauzmu Višegrad, ali ga je ubrzo preuzela NOVJ.
Neki revizionistički autori u Srbiji ocenjuju da je "pokušaj Jugoslovenske vojske u otadžbini da oslobodi Sarajevo" bila "najveća antinemačka ofanziva na prostoru okupirane Jugoslavije u toku 1943. godine.[2]
Višegrad je od 1941. godine bio u italijanskoj okupacionoj zoni. Četnici su od početka svog delovanja u NDH bili u saradnji sa italijanskim okupatorom.
1.) Želimo ostati u najboljim odnosima sa okupatorskim italijanskim vlastima.
2.) Mi se borimo samo za proterivanje ustaša, koji su toliko zločina počinili nad srpskim narodom.[3]
– Izveštaj komandanta Višegradskog četničkog odreda o pregovorima sa komandantom italijanskih okupacionih jedinica u Višegradu (1. novembra 1941.)
Početkom septembra 1943. Italija je kapitulirala, a Višegrad su preuzeli Nemci. Nakon pada Italije, intenzivirana su saveznička dejstva. Kod generala Mihailovića je došao saveznički brigadir Armstrong i tražio da četnici poruše četiri mosta na Šarganu. General Dragoljub Mihailović je izbegavao sabotaže u Srbiji, zbog odmazdi, pa je pod pritiskom saveznika odlučio srušiti most kod Višegrada u Bosni.[4] Očekujući skoro savezničko iskrcavanje, Jugoslovenska vojska u otadžbini je je 5. oktobra 1943. napala garnizon u Višegradu u kojem su se, pored trupa NDH, nalazile i dve čete Vermahta.
Na Višegrad je takođe pretendovala i NOVJ, naglo ojačala nakon pada Italije, kako brojčano, tako i po naoružanju oduzetom od Italijana. Zaraćene strane su se nadmetale za posedanje bivših italijanskih položaja.
U to vreme, moral naših trupa bio je na vrhuncu; svi smo verovali da se bliži kraj rata i da je pobeda na našoj strani.[5]
– Dušan Trbojević, podoficir Mačvanskog korpusa.
Pod utiskom slabljenja osovinske koalicije, Mihailović je prikupio znatne snage iz Srbije (oko 15.000 ljudi) i sa njima izvršio napad na izolovani nemačko-ustaško-domobranski garnizon Višegrad.
Prema izveštaju američkog kapetana Mensfilda, Višegrad je napadalo 2.500 četnika, a u gradu se nalazilo 800 neprijateljskih vojnika.[6]
Napad je počeo 5. oktobra u 4 časa ujutru. Leva kolona, iako je energično napala, bila je u prvo vreme odbijena žestokom neprijateljskom vatrom iz bunkera. Za to vreme je desna kolona, upadom bombaških odeljenja u samu varoš i gađanjem bacača na Rodića Brdo, nanela paniku kod neprijateljske posade. Leva kolona, posle odbijenog prvog napada, narednim napadom prisiljava neprijateljsku posadu na Borovcu da napusti utvrđenje i pobegne u Višegrad. Desna kolona počela je svoje dejstvo iznenadnom vatrom, što je kod neprijatelja izazvalo paniku i komešanje. Grad Višegrad zauzet je u 9,30 časova.[7]
Američki potpukovnik Albert Sajc, koji je prisustvovao napadu, opisuje da su se četnici hrabro borili:
Video sam četnike, na neki način zaštićene puščanom vatrom svojih drugova, kako jurišaju na neprijateljske betonske bunkere, vade osigurače iz bombi, drže ih par sekundi (one su podešene da eksplodiraju posle pet sekundi) i ubacuju ih kroz puškarnice. To nije posao za mnoge plašljivce, a mnogo ih je stradalo... Sledećeg jutra, istraživali smo grad posle trijumfalnog ulaska... Mrtvi Nemci i ustaše pokrivali su ulice, sa njihovim šlemovima i crnim čizmama.[6]
Mensfild piše da su u četvoroiposatnoj borbi četnici ubili “oko 200 Nemaca“, dok su ostali “nagnuti na bekstvo ka severu“.[6] Prema četničkim izvorima, gubici su bili 350 mrtvih, 400 ranjenih i 22 zarobljena nemačka i hrvatska vojnika; dok su četnici imali 23 mrtva i 5 ranjenih.[7]
Četnički plen se sastojao od dva poljska topa, velike količine automatskog oružja, pet stotina pušaka, dva železnička voza, dva automobila, četiri motorna čamca, tri gumena čamca, sedam velikih i 12 malih minobacača, jedne radio stanice i "neverovatne količine municije".[6]
Nakon zauzimanja grada, četnici su počinili niz zločina nad civilima, što pominje i Zaharije Ostojić u svom izveštaju od 8. oktobra 1943. godine:
U samom Višegradu bilo je samovoljnog ubijanja, paljenja i pljačke i pored moje stroge zabrane, ali su vojnici bili ozlojeđeni zato što je turska milicija tri dana pre našeg napada, po odobrenju Nemaca, izvršila ispad iz Višegrada i zapalila sela Velji Luk, Sase i Haluge i poubijala gde god je koga našla živog.[7]
Tokom Bitke za Višegrad, leteće brigade Cerskog, Mačvanskog i Avalskog korpusa nalazile su se u Višegradskoj banji. Potom one provode nedelju dana u obezbeđenju Višegrada, pa dobijaju naređenje da zauzmu Rogaticu.
Nakon pada Višegrada, jedinice JVUO su nastavile nastupanje prema Rogatici, koja je pala 13. oktobra. O borbama za Rogaticu 13. oktobra Operativno odeljenje obaveštava Komandu 15. brdskog korpusa:
Jači četnički napad bacačima granata i topovima 105 mm na Jabučko sedlo, Mesiće i Rogaticu. Rogatica napadnuta sa svih strana. Divizija se pomera na liniju Pale, Mokro, Sokolac. Treći bataljon u povlačenju ka Renovici, Prači. Posada Rogatice ima naređenje da se probije prema Sokolcu, Mokrom.[8]
S obzirom da je do ovog napada došlo neposredno nakon poraza u Tuzli od partizana, to je dodatno zabrinulo nemačku komandu, ali ona nije imala resursa da se aktivno suprotstavi. S obzirom na nastupanje NOVJ od Tuzle prema Doboju, napad na Travnik i nastupanje kod Prozora, Nemci su stekli utisak o ugroženosti Sarajeva, i ograničili su se na jačanje odbrane.
Partizani, koji su već bili proterali Mihailovića u Srbiju, nisu mu dozvolili širenje. Četnička grupacija se pojavila na važnoj strateškoj poziciji i uklinila između 2. i 3. korpusa NOVJ. Stoga su dve divizije NOVJ angažovane da je uklone. Novoformirana 27. divizija NOVJ, orjentišući se na prostor istočno od Sarajeva, 22. oktobra zauzela je Rogaticu razbivši četnike. Peta divizija zauzela je 26. oktobra Višegrad od četnika, čime je grupacija JVuO bila potpuno razbijena.
General Mihailović je pokušavao da dovuče još vojnika iz Srbije, ali oni su odbijali da se bore protiv partizana u Bosni. 27. oktobra 1943. godine Radomir Cvetić, komandant Javorskog korpusa JVUO, izveštava Dražu Mihailovića da je streljao neke od mobilisanih boraca iz Srbije, ali oni i dalje neće u Bosnu:
Na granici ćemo svi izginuti, ali preko Uvca ne idemo! [...] Streljao sam trojicu.[9]
Vrhovna komande Vermahta je ovu operaciju doživela kao lokalni obračun "između četnika i komunista":
Balkan: na prostoru Višegrad-Sarajevo vode se borbe između četnika i komunista.[10]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 27. oktobra 1943.
27. divizija NOVJ je nakon razbijanja četnika u borbama 27-31. oktobra oslobodila Sokolac od ustaša.
Snage NOVJ u Crnoj Gori su istovremeno uspele da preotmu sve gradove koje su četnici oslobodili od okupatora i istisnu četnike sa svih bitnih pozicija, uspostavljajući pri tom kontrolu nad znatnim italijanskim snagama i resursima.
Britanski đeneral ... smatra da su naše jedinice vrlo rđavo vođene i da uopšte ne znaju vojnu veštinu, nasuprot komunistima koji su odlično vođeni. U ovome ima mnogo tačnih zapažanja...[1]
– Dragoljub Mihailović u depeši od 16 - XI-43.g.
Mihailovićev napad na Višegrad nije ostavio bitan utisak ni na Nemce ni na Saveznike, koji su Tita i dalje smatrali najvećim protivnikom Nemaca u Jugoslaviji. Nemački komandant Jugoistoka Maksimilijan fon Vajhs je 1. novembra 1943 ovako ocenio situaciju:
Situacija u unutrašnjosti Balkanskog poluostrva, u neposrednoj vezi sa zamišljenim, odnosno stvarnim tokom događaja na području Sredozemnog mora, znatno se zaoštrila... Najopasniji neprijatelj je Tito. (...) Zbog toga Mihailović već traži vezu sa nemačkim komandama, da ne bi potpao pod komunističku vlast.[11]
Saveznički visoki oficiri i politički lideri izneli su slične zaključke na međusavezničkim konferencijama u Kairu i Teheranu od 22. novembra do 7. decembra 1943:
- "Premijer Čerčil: Žalosna je činjenica da gotovo nikakve zalihe nisu dostavljene 222.000 ljudi brojnim pristalicama Tita morskim putem. Ti odlučni (borci) drže u Jugoslaviji onoliko Nemaca koliko mi držimo južno od Rima. Nemci su bačeni u zabunu nakon kolapsa Italije i patriote su osvojile kontrolu nad velikim delovima obale."[12]
- "General Ajzenhauer naglasio je vitalni značaj nastavljanja maksimalnih mogućih operacija na uspostavljenom poprištu... On veruje da svu mouću opremu treba slati Titu, jer su Mihailovićeve snage od male vrednosti."[13]
- General Bruk je, prelazeći na Jugoslaviju, rekao da su u toj zemlji Nemci imaju teškoća da održavaju svoje komunikacije. Otuda, sva dobit mora biti izvučena iz svih prilika da se uvećaju nemačke nevolje putem pomaganja partizana. Želimo da se organizuje sistem dopremanja oružja i vazdušne podrške. General Bruk rekao je da je sada 21 nemačka divizija raspoređena u Jugoslaviji do grčke granice."[14]
- "Premijer Čerčil: Izvanredne stvari postižu se u Jugoslaviji od strane Tita, koji radi mnogo više nego što je Mihailović postigao. Nema planova da se u Jugoslaviju pošalje velika armija, ali se Nemcima može zadati udarac kroz pomaganje Titovih snaga putem povećanog snabdevanja."[15]
Razočaran potpunim ignorisanjem ove njegove akcije od strane savezničkih rukovodstava, Mihailović je obustavio slične aktivnosti i 7. novembra izdao direktivu o opštem napadu na komuniste.[16] Velika većina njegovih snaga van Srbije već se čvrsto vezala za Nemce, a tokom novembra i decembra 1943. i veliki deo snaga u Srbiji (Lukačević, Kalabić, Jevrem Simić, Ljuba Jovanović) potpisao je sporazume sa Nemcima. Obaveštenje nemačkog komandanta jugoistoka o sklopljenom sporazumu sa Lukačevićem vrlo brzo je došlo do Čerčila, i imalo je presudan značaj u odluci o napuštanju Mihailovića.[17]
Zahvaljujući probijanju nemačkog sistema šifrovanja radio-saobraćaja, saveznički rukovodioci raspolagali su veoma dobrim informacijama o zbivanjima u Jugoslaviji, i doneli su odluku o pružanju što veće moguće pomoći NOVJ u materijalu i putem taktičkog sadejstva.
Odbačen od Saveznika, Mihailović ubzo stupa u pregovore sa novim nemačkim izaslanikom za Balkan Hermanom Nojbaherom.
Mihailović je na svom suđenju naveo borbe na Višegrad kao slučaj gde su četnike zajedno tukli Nemci i partizani:
- Pretsednik: A je li na terenu bilo slučajeva da su vas zajedno tukli Nemci i partizani?
- Optuženi: Da.
- Pretsednik: A Gde?
- Optuženi: Kod Sokolca, kad smo napadali na Višegrad prema Sarajevu kad smo opkolili Nemačko-ustaški garnizon, oni su nas napali s leđa 1943 godine.[4]
Optuženi Mihailović, očevidno dobro upoznat sa stanjem na terenu, svjesno prećutkujući činjenicu da su snage NOVJ, nakon potiskivanja četnika iz Rogatice i Višegrada, krajem oktobra napale i poslije četvorodnevnih borbi slomile otpor ustaško-domobranskog garnizona u Sokolcu, u svojoj završnoj riječi kaže:
U Višegradu je bilo nekoliko hiljada Nemaca i ustaša a mi smo golim grudima jurišali na bunkere i osvojili Višegrad. Posle Višegrada odmah se produžava napad u pravcu Sarajeva. Nemci, ustaše dovlače pojačanja na Sokolac. U to vreme dolazi i udar partizanske brigade, mislim majevičke, u leđa. Ali su branjene položaje napustili i Nemci i ustaše. Partizanske snage nisu napadale ustaško-nemački garnizon.[18]
Iako je u završnoj reči govorio u prvom licu množine, Mihailović nije lično učestvovao u toj akciji.[4]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 https://www.znaci.org/00001/4_14_3_42.htm
- ↑ Српска герила по немачким документима!
- ↑ Izveštaj komandanta Višegradskog četničkog odreda od 1. novembra 1941. majoru Bošku Todoroviću o pregovorima sa komandantom italijanskih okupacionih jedinica u Višegradu
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Miodrag Zečević: DOKUMENTA SA SUĐENjA DRAŽI MIHAILOVIĆU, Beograd 2001: Saslušanje optuženih
- ↑ D. Trbojević, Cersko-majevička grupa korpusa, 99.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 A. Sajc, Mihailović – prevarant ili heroj?, 61-64.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 K. Nikolić, Istorija Ravnogorskog pokreta, prva knjiga, 441.
- ↑ Bundes arhiv, Vojni arhiv, RH 26-369-11, strana 1.122.
- ↑ Kosta Nikolić, Istorija ravnogorskog pokreta, knjiga I, Beograd 1999., str. 326-327.
- ↑ Nikola Živković, Srbi u Ratnom dnevniku Vrhovne komande Vermahta
- ↑ Procena stanja komandanta Jugoistoka feldmaršala fon Vajhsa od 1. novembra 1943, Nacionalna arhiva Vašington, mikrofilm T313, rolna 189, frejmovi 7449011—24 Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom XII, knjiga 3, dokument 156
- ↑ It was a lamentable fact that virtually no supplies had been conveyed by sea to the 222,000 followers of Tito. These stalwarts were holding as many Germans in Yugoslavia as the combined Anglo-American forces were holding in Italy south of Rome. The Germans had been thrown into some confusion after the collapse of Italy and the Patriots had gained control of large stretches of the coast. SEXTANT/EUREKA CONFERENCES (Cairo and Tehran. 22 November-7 December 1943), strana 385
- ↑ GENERAL EISENHOWER stressed the vital importance of continuing the maximum possible operations in an established theater... He believed that all possible equipment should be sent to Tito since Mikhailovitch’s forces were of relatively little value. SEXTANT/EUREKA CONFERENCES (Cairo and Tehran. 22 November-7 December 1943), strana 445
- ↑ Turning to Yugoslavia, GENERAL BROOKE said that since the withdrawal of Italian forces there, the Germans have found it difficult to maintain their communications in that country. Therefore, full advantage must be taken of all opportunities to increase the German difficulties in Yugoslavia by assisting the Partisans. It is desired to organize a system by which arms can be supplied to them and air assistance rendered as well. GENERAL BROOKE said that there were now some 21 German divisions deployed in Yugoslavia as far down as the Grecian border. SEXTANT/EUREKA CONFERENCES (Cairo and Tehran. 22 November-7 December 1943), strane 528-529
- ↑ Splendid things had been accomplished in Yugoslavia by Tito, who is doing much more than Mihailovich had accomplished. There were no plans to put a large army into Yugoslavia, but a blow could be struck at the Germans by means of assisting the Tito forces through increased supplies. SEXTANT/EUREKA CONFERENCES (Cairo and Tehran. 22 November-7 December 1943), strana 519
- ↑ AVII, arhivski fond D. M., S - V - 1294
- ↑ Cripps, John (2001). "Mihailovic or Tito? How the Codebreakers Helped Churchill Choose (Chapter 13 pp237-263)". In Smith, Michael; Erskine, Ralph. Action This Day. London: Bantam. ISBN 0593 049101.
- ↑ Miodrag Zečević: DOKUMENTA SA SUĐENjA DRAŽI MIHAILOVIĆU, Beograd 2001: Završna reč optuženog Dragoljuba Mihailovića
