Nefret
| Makale serilerinden |
| Duygular |
|---|
  |
Nefret, bir duygudur. Bazı insanlara veya fikirlere karşı kullanılabilecek kızgın veya küskün bir duygusal tepkiye neden olabilir.[1]
Nefret genellikle öfke, iğrenme (tiksinti) ve düşmanlığın kaynağına yönelik bir eğilim ile ilişkilendirilir. Nefret bazen sevginin karşıtı olarak görülür.
Nefret üzerine bir dizi farklı tanım ve bakış açısı ortaya atılmıştır. Filozoflar nefretin özünü ve doğasını anlamakla ilgilenirken, bazı dinler nefrete olumlu bakmış ve belirli dış gruplara karşı nefreti teşvik etmiştir. Sosyal ve psikolojik teorisyenler nefreti faydacı bir anlamda anlamışlardır. Hoşgörüye değer veren çoğulcu kültürler bağlamında nefretin bazı kamusal gösterileri bazen yasal olarak yasaklanmıştır.
Nefret, çok çeşitli duygu derecelerini kapsayabilir ve kültürel bağlama ve duygusal veya entelektüel tepkiyi tetikleyen duruma bağlı olarak çok farklı ifadelere sahip olabilir. Nefretin ortaya çıktığı bağlama göre, farklı toplumlar tarafından olumlu, olumsuz veya nötr olarak görülebilir.
Duygu olarak
[değiştir | kaynağı değiştir]
Bir duygu olarak nefret kısa süreli veya uzun süreli olabilir.[2] Nefret düşük yoğunluklu olabilir. Örneğin; 'Brokoliden nefret ediyorum'. Ayrıca yüksek yoğunluklu da olabilir. Örneğin; 'Bütün dünyadan nefret ediyorum'.[3]
Robert Sternberg, nefrete üç ana unsur gördü:
- Yakınlık tehdit edici hale geldiğinde mesafe yaratarak samimiyetin olumsuzlanması,
- Korku veya öfke gibi bir tutku aşısı,
- Önceden değerli bir nesnenin değerini düşürme kararı.[2]
Nefrette bulunabilecek önemli bir kendini koruma işlevi,[4] Steinberg'in özerklik arayışında bağımlı ilişkilerin reddedildiği "isyankar" nefret analizi ile gösterilebilir.[5]
Psikanalitik görüşler
[değiştir | kaynağı değiştir]Sigmund Freud, nefretin kendini koruma sorunuyla bağlantılı olduğunu vurgulayarak, mutsuzluğunun kaynağını yok etmek isteyen bir ego durumu olarak tanımladı.[6] Donald Winnicott, dışarıdaki bir nesneyi kabul ederek nefrete dahil olan gelişimsel adımı vurguladı: "Büyülü yıkımla karşılaştırıldığında, saldırgan fikirler ve davranışlar olumlu bir değer alır ve nefret, medeniyetin bir işareti haline gelir".[7]
Onun ardından, nesne ilişkileri teorisi, analitik ortamda nefreti tanımanın önemini vurguladı: Analist, kendi nefretini (sıkı zaman sınırlarında ve ücretlendirilen ücrette ortaya çıktığı gibi)[8] kabul eder ve bu da hastanın analist için daha önceden gizlenmiş nefretini kabul etmesini ve içermesini mümkün kılabilir.[4]
Adam Phillips o kadar ileri gitti ki, bir ilişkide nefret edilmeden gerçek nezaketin imkansız olduğunu ve böylece kişiler arası hayal kırıklıklarının ve bunlarla ilişkili düşmanlıkların duygusal olmayan bir kabulü, gerçek dostluk hissinin ortaya çıkmasına izin verebileceğini söyledi.[9]
Neo-Freudyen psikanalist, Erich Fromm tepkisel (akla uygun) ve karakter temelli (akıldışı) nefret olarak iki tür nefret arasında ayrım yapar:
"Tepkisel nefret: Her zaman derin bir incinmenin ya da kişinin kendi çabalarıyla değiştiremeyeceği için güçsüz bir şekilde yüzleştiği acı verici bir durumun sonucudur. Ona göre: "Tepkisel nefretten kastım, hayatıma, güvenliğime, ideallerime ya da sevdiğim veya özdeşleştiğim başka bir kişiye yönelik bir saldırı nedeniyle ortaya çıkan nefret tepkisidir. Tepkisel nefret her zaman bir kişinin hayata, diğer insanlara ve ideallere karşı olumlu bir tutuma sahip olduğunu varsayar. Yaşamı güçlü bir şekilde onaylayan biri, yaşamı tehdit edildiğinde buna uygun bir tepki verecektir."[10] Kısaca Fromm'a göre tepkisel olarak ifade edilebilen nefret bu yönden akla uygun nefrettir. Bireyler ya kendilerinin ya da başkalarının fikirsel özgürlüğü için mücadele ederler. Bu tepki Fromm için hayata karşı duyulan saygıyı içermektedir.[11] (Çeşitli dinlerde de işlenen "kötülüğe karşı nefret" temasının kaynağını oluşturan durum buradan gelir.[kaynak belirtilmeli])
Karakter temelli nefret: Fromm bu nefreti akıldışı nefret olarak değerlendirmektedir. Tepkisel nefretle aynı şekilde tetiklenmesine rağmen, nefret eden kişinin temelde farklı bir kişilik yapısına sahip olduğunu Fromm varsaymaktadır. - Bu durumda nefret esasında var olan duruma tepkiden çok kişinin bir karakter özelliği halini almıştır, nefret tepkisi ise yalnızca içsel nefretin bir ifadesidir. "Tepkisel nefret" ile arasındaki temel fark, nefret etmeye yönelik genel bir isteklilik, nefret patlamalarında çıkışını bulan tanınabilir bir düşmanlıktır. "Ancak nefret ilgili kişinin bir özelliği haline gelir, böylece o artık düşmanca davranır... Tepkisel nefret durumunda, nefreti yaratan durumdur; karaktere dayalı nefret durumunda ise, aktif olmayan bir düşmanlık durum tarafından gerçekleştirilir. Böyle bir kişi nefret ettiğinde, tepkisel nefret durumunda olmayan özel bir tür tatmin ve zevk gösterir.[12] Fromm'un bir saldırganlığa hazırlık için en önemli araçlardan biri olarak nitelendirdiği durum, toplumda karaktere bağlı nefreti harekete geçirmektir." Diğer deyimle Fromm'a göre totaliter rejimlerdeki liderlerin ve siyasilerin, aktive etmeye çalıştığı kitlelerinde bunu oluşturup harekete geçirmeye çalıştığı görülebilir. İnsanın kendi öz becerilerinin gelişmesinin önünde bir engel teşkil etmektedir. Kendi öz denetimini yapmayan bireylerin ise yıkıcı karakterleri öne çıkmaya başlamıştır.[11]
Fromm ve onun hümanist ahlak anlayışına göre esas mücadele edilmesi gereken nefret, tepkisel yani akla uygun nefret değildir; akla uygun olmayan yani karakter temelli nefrettir.[13] Bununla birlikte Ateist ama hümanist etik kökenli bir anlayışa da sahip Fromm'a göre sevgideki yaratma ve nefretteki yok etme, tahrip etme arzusu farklı güdüler değildir, bu iki istekten birinin tatmin edilmemesi diğerini tetikler. Yani Fromm'a göre insanın kendi yaratma/yaratıcılık arzusunu bu yöndeki ideallerini tatmin etmezseniz; bu durumda kişinin yıkım, yok etme, karşıt düzeni ortadan kaldırma arzusunu tetiklemiş ve onu bu yöne sevk etmiş olursunuz. Öyleyse nefret karşısında, sevgideki yaratma arzusu tatmini bireyi mutlu edeceğine göre bu arzu beslenmelidir, pekiştirilmelidir.[11][14]
Yasal sorunlar
[değiştir | kaynağı değiştir]İngilizcede,"hate crime" yani nefret suçu (aynı zamanda "önyargı saikli suç" olarak da bilinir) terimi ile genellikle nefret tarafından güdülenmiş gibi görülen suç eylemlerine atıfta bulunur. Nefret suçları işleyenler, genellikle ırk, cinsiyet, din, cinsel yönelim, zihinsel bozukluk, engellilik, sınıf, etnik köken, milliyet, yaş, cinsiyet kimliği veya siyasi bağlantı ile tanımlanan belirli bir sosyal gruba üyelik algısı nedeniyle mağdurları hedef alır.[15] Olaylar, fiziksel saldırı, mülke zarar verme, zorbalık, taciz, sözlü taciz veya hakaret veya saldırgan duvar yazıları veya mektupları (nefret postası) içerebilir.[16]
Nefret söylemi, ırk, cinsiyet, yaş, etnik köken, milliyet, din, cinsel yönelim, cinsiyet kimliği, zihinsel bozukluk, engellilik, dil yeteneği, ideoloji, sosyal sınıf, meslek, görünüm (boy, kilo, ten rengi, vb.), zihinsel kapasite ve sorumluluk olarak kabul edilebilecek diğer ayrımlar gibi sosyal veya etnik gruplarına dayalı olarak bir kişiyi veya grubu aşağıladığı düşünülen konuşmalardır.[17] Bu terim, yazılı iletişimin yanı sıra sözlü iletişimi ve kamusal ortamdaki bazı davranış biçimlerini de kapsar. Bazen "kötü söz söyleme" (İngilizce: antilocution) olarak da adlandırılır ve bir toplumdaki önyargıyı ölçen Allport ölçeği'ndeki ilk noktadır. Birçok ülkede nefret söyleminin kasıtlı olarak kullanılması, nefrete teşvik mevzuatı kapsamında yasaklanmış bir suçtur. Nefret söyleminin suç haline getirilmesinin bazen gönüllü davranışın olumsuz yönlerinin (siyasi ikna, dini bağlılık ve felsefi bağlılık gibi) meşru bir şekilde tartışılmasını engellemek için kullanıldığı iddia edilmektedir. Nefret söyleminin bazı ülkelerde ifade özgürlüğünün koruması altında olup olmadığı da sorgulanmaktadır.
Bu sınıflandırmaların her ikisi de tartışmalara yol açmış olup, bunlarla sınırlı olmamakla birlikte, suçlar için saik ve niyetin ayırt edilmesindeki zorluk ve hedeflenen nefrete genel insan düşmanlığından daha büyük bir suç olarak değer vermenin geçerliliği üzerine felsefi tartışmalar ve insanlığı hor görmenin kendi başına potansiyel olarak eşit bir suç olması gibi karşı argümanlar bulunmaktadır.[kaynak belirtilmeli]
Nörolojik araştırma
[değiştir | kaynağı değiştir]Nefretin sinirsel bağlantıları bir fMRI prosedürü ile araştırılmıştır. Bu deneyde insanlar, nefret ettikleri insanların resimlerini görüntülerken beyinlerini tarattılar. Sonuçlar orta frontal girusta, sağ putamende, bilateral olarak premotor kortekste, frontal kutupta ve insan beyninin medial insular lob'da bilateral olarak artan aktivite gösterdi.[18]
Mizofoni'den muzdarip olanların tetiklendiklerinde nefretlerini ifade ettikleri bilinmektedir.[19]
Etnolinguistik
[değiştir | kaynağı değiştir]Nefret de aşk gibi farklı dillerde farklı şekil ve biçimler alır.[20] İngilizce (Hate/hatred), Fransızca (haine) ve Almancada (Hass) tek bir duygunun var olduğunu söylemek doğru olsa da, nefret tarihsel olarak konumlandırılmış ve kültürel olarak inşa edilmiştir: tezahür ettiği biçimlere göre değişir. Bu nedenle, İngilizcede kesin bir karşılığı olmayan Fransızca J'ai la haine ifadesinde belirli bir ilişkisiz nefret ifade edilir; İngilizce konuşanlar için sevmek ve nefret etmek her zaman bir güç, bir nesne veya bir kişiyi ve dolayısıyla bir şey veya biriyle bir ilişkiyi içerirken, J'ai la haine (kelimenin tam anlamıyla, Nefretim var) bir kişiye yönelik bir duygu fikrini engeller.[21] Bu, öznenin içinde çalkalanan ancak dünyayla amaçsız bir yıkım arzusu dışında hiçbir ilişki kurmayan bir hayal kırıklığı, ilgisizlik ve düşmanlık biçimidir.
Fransız Amerikan karşıtlığı biçimleri, nefret içinde sevinci kaydeden belirli bir kültürel kızgınlık biçimi olarak görülmüştür.[22]
Aşk ve sevda kelimeleri gibi nefret de Türkçeye Arapçadan girmiş, Arapça bir kelimedir.[23] Tiksinme ve iğrenme kelimelerinin nefret yerine kullanıldığı görülmektedir. Nefret hoşlanmama/sevmeme veya geçici nitelikte olan öfke halinin davranışının aksine; onun bir üstü öfke iğrenme hor görme hallerini de içine alan daha yoğun bir duygu ve tutumdur. Bununda üstü kin/garaz olarak değerlendirilmektedir. (Hoşlanmamak/sevmemek/beğenmemek <nefret <kin/garaz) Nefret etmek, nefret duymak, nefret uyandırmak gibi kullanımları vardır.
Felsefede
[değiştir | kaynağı değiştir]Antik dönem filozofları nefreti tanımlamaya çalışmışlardır ve günümüzde de farklı tanımlar mevcuttur. Örneğin Aristoteles, nefreti öfke ve hiddetten farklı olarak görmüş, bir nesneyi yok etme arzusu olarak tanımlamış ve zamanla tedavi edilemeyeceğini belirtmiştir.[24] Stoacılara göre nefret ile sevgi iki karşıt güç olup biri var olmadan diğeri de var olamaz. Epiküros bunu şu şekil tanımlamaktadır.
… kötülük, iyilik için gereklidir. O olmasaydı, iyilik olmazdı. İyiliğin yegane hikmeti kötülüktür. Tehlike olmayan yerde cesaret, ızdırap olmayan yerde merhamet olur mu? Bütün dünya mutlu olsaydı fedakarlık neye yarayacaktı? Ahlâksızlık olmayınca erdem, nefret olmayınca sevgi, çirkinlik olmayınca güzellik tasavvur edilebilir mi?...İnsanlık, iyilikle kötülük arasında ebediyen mücadele edecektir…Ümit edelim, fakat bütün gayretlerine rağmen, dünyadan kötülüğü kaldırmaya muvaffak olamayan insanlıktan değil.[25][26]
Kirchner ve Michaëlis'in (1886) Temel Felsefi Terimler Sözlüğü'ne göre nefret, "hoşnutsuzluğumuza neden olan şeyden tutkulu bir şekilde nefret etmektir. Sevginin karşıtı olan nefret, bir kişiden yalnızca nefret etmekle kalmaz, aynı zamanda ona zarar vermek ister. Genellikle kişisel çıkar, kıskançlık, yaralı hırs, kıskançlık veya reddedilmiş aşktan kaynaklanır. Nefret edilen şeye önem atfettiği ölçüde hor görmeden ayrılır. Temel olarak, kişi şeylerden nefret edemez, ancak onlara karşı sadece tiksinti duyar; çünkü kişi onları yok edebilir, ancak onlara zarar veremez. Kötülükten nefret etmek de sadece ondan tiksinmektir."[27] David Hume da kendi kavramsallaştırmasını sunmuş, nefretin hiçbir şekilde tanımlanamayan indirgenemez bir duygu olduğunu savunmuştur.[28] İspanyol filozof José Ortega y Gasset nefretin doğasını şu şekilde tanımlamaktadır:
"Nefret etmek fiilen öldürmek, kasten yok etmek, yaşama hakkını elinden almaktır. Birinden nefret etmek, onun varlığından rahatsızlık duymak, onun kökten yok olmasını istemektir". Açıklamaya devam ediyor: "Nefret öldürücü ve aşındırıcı bir meyve suyu salgılar...Nefret bir iptal ve sanal suikasttir - bir anda gerçekleşen bir suikast değil; nefret etmek acımasızca suikast yapmak, nefret edilen varlığı varoluştan silmektir.[29]
Din
[değiştir | kaynağı değiştir]Bir Birleşmiş Milletler Din ve Özgürlük Özel Raportörü, nefret tacirlerinin kasıtlı eylem ve ihmallerinden kaynaklanan insan yapımı bir olgu olarak tanımladığı din temelli kolektif nefret kavramına atıfta bulunmuştur.[30]
Nefret din tarafından da onaylanabilir. Hristiyanlık ve Yahudilikte kutsal kitap kabul edilen Zebur yazarının "mükemmel nefretini" (Mezm. 139.22) tanımlayan İbranice kelime "bir süreci tamamladığı" anlamına gelir.
(21) Ya RAB, nasıl tiksinmem senden tiksinenlerden?
Nasıl iğrenmem sana başkaldıranlardan?
(22) Onlardan tümüyle nefret ediyor,
Onları düşman sayıyorum.[31]
Ancak bununla birlikte Zebur ve İncil'de nefretin iyi anlamda "kötülükten nefret" şeklinde kullanıldığı yerleri de içinde barındırmaktadır.
(6) Ey Tanrı, tahtın sonsuzluklar boyunca kalıcıdır,
Krallığının asası adalet asasıdır.
(7)Doğruluğu sever, kötülükten nefret edersin. Bunun için Tanrı, senin Tanrın, Seni sevinç yağıyla
Arkadaşlarından daha çok meshetti. (Mezm.45:6,7)[32]
(15) Kötülükten nefret edin,
İyiliği sevin, Mahkemede adaleti koruyun. Belki RAB, Her Şeye Egemen Tanrı,
Yusuf’un soyundan sağ kalanlara lütfeder. (Amos. 5:15)[33]
(20) Kötülük yapan herkes ışıktan nefret eder ve yaptıkları açığa çıkmasın diye ışığa yaklaşmaz. (21) Ama gerçeği uygulayan kişi yaptıklarını, Tanrı'ya dayanarak yaptığını göstermek için ışığa gelir.” (Yuhanna 3:20-21)[34]
İslam'ın kötülüğün kaynağı olarak görüldüğü için inançsızlığa karşı nefret etrafında nasıl geliştiğini ve taraftarlarının Kur'an inancını onun ortadan kaldırılması için bir araç olarak yaymaya çalıştığını açıklayan kaynaklar da vardır.[35] Spesifik bir örnek nefret söylemi olarak görülmektedir. Dinin yeni taraftarlar kazanmayı amaçladığı ve diğer dinlere ya da taraftarlarına karşı yapılan aşırı söylemlerin, diğerlerinin inançlarını değiştirmenin etkili olması için bir araç olarak görüldüğü açıklanmaktadır. Buna örnek olarak Kur'an da Ali İmran Suresi 118.ayet gösterilmektedir.
(118) Ey iman edenler! Sizden olmayanlardan hiçbir sırdaş edinmeyin. Onlar size fenalık etmekten asla geri kalmazlar. Hep sıkıntıya düşmenizi isterler. Onların kinleri konuşmalarından apaçık ortaya çıkmıştır. Kalplerinde gizledikleri ise daha büyüktür. Eğer düşünürseniz size âyetleri açıkladık...[36]
Bununla birlikte aynı Kuran'da, nefret karşıtı ve adaletle davranmayı emreden ve yine "kötülükten nefret" şeklinde nefretin kullanıldığı ayetlerde vardır. Mesela Maide Suresi 8. ayet buna örnektir:
(8) Ey iman edenler! Allah için hakkı ayakta tutun, adaletle şahitlik eden kimseler olun. Herhangi bir topluluğa duyduğunuz kin, sizi adaletsiz davranmaya itmesin. Adaletli olun; bu, takvâya daha uygundur. Allah’tan korkun. Şüphesiz Allah yaptıklarınızdan haberdardır.[37]
Nisa Suresi 135.Ayet:
(135) Ey iman edenler! Kendinizin veya anne babanızın ve akrabanızın aleyhine bile olsa adaleti ayakta tutun, Allah için şahitlik eden kimseler olun. (İnsanlar) zengin olsunlar, yoksul olsunlar Allah onlara sizden daha yakındır. Öyleyse siz hislerinize uyup adaletten ayrılmayın. Eğer adaletten sapar veya üzerinize düşeni yapmaktan geri durursanız bilin ki Allah yaptığınız her şeyden haberdardır.[38]
Bu ayetleri destekleyen nefret karşıtı veya kötülükten nefret şeklinde hadislerde bulunmaktadır.
“Bir kötülük gördüğünüz zaman elle düzeltin. Buna gücü yetmezse dilinizle düzeltmeye çalışsın. Buna da gücü yetmezse kalben buğzedin. Bu ise imanın en zayıf derecesidir.” (Müslim, İman 78; Ebû Dâvûd, Salat, 232)
Ayrıca Bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ Reber, A.S., & Reber, E. (2002). The Penguin dictionary of psychology. New York: Penguin Books.
- ^ a b Y Ito ed., Encyclopedia of Emotion (2010) p. 302
- ^ S Kucuk, Brand Hate (2016) p. 12-3
- ^ a b I Craib, Psychoanalysis (Cambridge 2001) p. 208
- ^ Y Ito ed., Encyclopedia of Emotion (2010) p. 303
- ^ S Freud, 'The instincts and their vicissitudes' (1915) in On Metapsychology (PFL 11) p. 135-5.
- ^ D W Winnicott, The Child, the Family, and the Outside World (Penguin 1973) p. 239
- ^ J Malcolm, Psychoanalysis (London 1988) p. 143
- ^ A Phillips/B Taylor, On Kindness (London 2004) p. 93-4
- ^ Erich Fromm: Die Antwort der Liebe, Herder 2003, ISBN 3-451-05366-7, S. 91 „Hass und Selbsthass“.
- ^ a b c Kıymet,Gedik; Erich Fromm'da İnsan,Tanrı ve Din Bağlamında Ateizm, Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, s.48, 49 (Mersin Üniversitesi tez url adresi= http://apbs.mersin.edu.tr/files/eyuperdogan/Supervised_Master_Theses_007.pdf
- ^ Erich Fromm: Die Antwort der Liebe, Herder 2003, ISBN 3-451-05366-7, S. 92-93 „Hass und Selbsthass“.
- ^ Erich Fromm, (1997). Erdem ve mutluluk. (Çev. A. Yörükan). (4. Bs.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
- ^ Erich Fromm (1996). Özgürlükten kaçış. (3. Bs.). (Çev. Ş. Yeğin). İstanbul: Payel Yayınları,s. 12
- ^ Stotzer, R.: Comparison of Hate Crime Rates Across Protected and Unprotected Groups 19 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Williams Institute, 2007–06. Retrieved on 2007-08-09.
- ^ Hate crime 26 Kasım 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Home Office
- ^ "Dictionary.com: Hate speech". Dictionary.reference.com. 4 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Aralık 2012.
- ^ Zeki, S.; Romaya, J.P. (Ekim 2008). Lauwereyns, Jan (Ed.). "Neural Correlates of Hate". PLoS ONE. 3 (10): e3556. Bibcode:2008PLoSO...3.3556Z. doi:10.1371/journal.pone.0003556. PMC 2569212 $2. PMID 18958169.
- ^ Swedo, Susan; Baguley, David M.; Denys, Damiaan; Dixon, Laura J.; Erfanian, Mercede; Fioretti, Alessandra; Jastreboff, Pawel J.; Kumar, Sukhbinder; Rosenthal, M. Zachary; Rouw, Romke; Schiller, Daniela (7 Nisan 2021). "A Consensus Definition of Misophonia: Using a Delphi Process to Reach Expert Agreement" (İngilizce). 8 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Eylül 2023.
- ^ James W. Underhill, Ethnolinguistics and Cultural Concepts: truth, love, hate & war, (2012) s. 160
- ^ James W. Underhill, Etnolinguistics and Cultural Concepts: truth, love, hate & war, (2012) s. 161-2
- ^ James W. Underhill, Ethnolinguistics and Cultural Concepts: truth, love, hate & war, (2012) p. 173-181
- ^ "Türk Dil Kurumu (TDK) Güncel Türkçe Sözlük". 29 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Eylül 2023.
- ^ Smith, Tiffany Watt (7 Haziran 2016). The Book of Human Emotions: From Ambiguphobia to Umpty -- 154 Words from Around the World for How We Feel (İngilizce). Little, Brown. ISBN 9780316265393.
- ^ France, Anatole, Epikür’ün Bahçesi. Çev. Hikmet Hikay. İstanbul: Hilmi Kitabevi,1947, s.36,37
- ^ Öktem, Ülker (2018). "Platon Felsefesinde Kötülük Problemi". DTCF Dergisi. 58 (1). s. 645. Erişim tarihi: 21 Eylül 2023.
- ^ Friedrich Kirchner, Carl Michaëlis (1911). Kirchners Wörterbuch der philosophischen Grundbegriffe. Philosophische Bibliothek. 67 (6 bas.). Leipzig: Meiner. s. 257.
- ^ Spencer, F. Scott (2017). Mixed Feelings and Vexed Passions: Exploring Emotions in Biblical Literature. Atlanta, GA: SBL Press. s. 61. ISBN 9780884142577.
- ^ J. Ortega y Gasset, Études sur l'amour (1926), Payot, 2004, p.38-41.
- ^ Temperman, Jeroen (2015). Religious Hatred and International Law: The Prohibition of Incitement to Violence or Discrimination. Cambridge: Cambridge University Press. s. 317. ISBN 9781107124172.
- ^ Harris, R Laird (1 Ekim 2003). Theological Wordbook of the Old Testament. Moody Publishers; New Edition. ISBN 978-0802486493.
- ^ incil.info internet sitesi
- ^ "incil.info internet sitesi". 3 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Eylül 2023.
- ^ "incil.info internet sitesi". 11 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Eylül 2023.
- ^ Johnson, James Turner (2010). Holy War Idea in Western and Islamic Traditions. University Park, PA: The Pennsylvania State University Press. s. 89. ISBN 9780271042145.
- ^ "kuran.diyanet.gov.tr diyanet internet sitesi". 27 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Eylül 2023.
- ^ "kuran.diyanet.gov.tr diyanet internet sitesi". 22 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Eylül 2023.
- ^ "kuran.diyanet.gov.tr diyanet internet sitesi". 5 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Eylül 2023.
