Województwo pomorskie (II Rzeczpospolita)
| |||||||||||
1919-1939 | |||||||||||
| |||||||||||
Państwo | |||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Data powstania |
12 sierpnia 1919 | ||||||||||
Siedziba wojewody i sejmiku | |||||||||||
Wojewoda | |||||||||||
Powierzchnia |
(1931) 16 407 km² | ||||||||||
Populacja (1931) • liczba ludności |
| ||||||||||
• gęstość |
65,8 os./km² | ||||||||||
Tablice rejestracyjne |
PM | ||||||||||
Adres Urzędu Wojewódzkiego: Fosa Staromiejska 31-33Toruń | |||||||||||
Podział administracyjny | |||||||||||
| |||||||||||
Położenie na mapie II Rzeczypospolitej |
Województwo pomorskie – województwo II Rzeczypospolitej istniejące w latach 1919–1939 ze stolicą w Toruniu.
Historia
[edytuj | edytuj kod]Województwo pomorskie ze stolicą w Toruniu powstało 12 sierpnia 1919 roku z części terenów dawnego zaboru pruskiego (Prusy Zachodnie) na podstawie przepisów ustawy z dnia 1 sierpnia 1919 roku o tymczasowej organizacji zarządu b. dzielnicy pruskiej[3]. Jednak dopiero w styczniu 1920 roku po wkroczeniu na Pomorze wojsk generała Hallera mogła tam się zorganizować polska administracja. Zamieszkane było w większości przez Polaków, w tym Kaszubów, dość liczną społeczność stanowili jednak Niemcy (szczególnie na terenach pogranicznych). Niemcy nigdy nie pogodziły się z utratą „polskiego korytarza” i aż do 1933 roku dążyły do jego pokojowej aneksji.
1 kwietnia 1938 roku dokonano zmian granic województwa. Z województwa poznańskiego przyłączono powiaty: wyrzyski, szubiński, bydgoski, inowrocławski, a także Chełmce i Kruszwicę z powiatu mogileńskiego[4]. Z województwa warszawskiego przyłączono powiaty: nieszawski, rypiński, lipnowski i włocławski. Powiat działdowski został przyłączony do województwa warszawskiego. Zmiana ta miała na celu zatarcie granic rozbiorowych, ale przyniosła też nowe problemy, ponieważ w granicach województwa pomorskiego znalazła się Bydgoszcz, która stając się największym miastem w województwie, zaczęła aspirować do roli jej stolicy. Od tego momentu na oznaczenie województwa używano także nazwy Wielkie Pomorze. W 1939 roku województwo, wbrew prawu międzynarodowemu, zostało włączone do III Rzeszy, tworząc wraz z terytorium dawnego Wolnego Miasta Gdańska Okręg Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie. Obszar powiatów szubińskiego, inowrocławskiego, nieszawskiego i włocławskiego włączono z kolei do Okręgu Rzeszy Kraj Warty. Na terenie województwa działały organizacje państwa podziemnego Grunwald (organizacja konspiracyjna)[5]. W 1945 roku z terenu dawnego województwa wydzielono północną część, która po połączeniu z obszarami włączonymi do Polski w 1945 roku utworzyła województwo gdańskie. Pozostała część, ze stolicą w Bydgoszczy, zachowała nazwę „województwo pomorskie” do 1950 roku, kiedy to wprowadzono nazwę „województwo bydgoskie”.
Podział na powiaty
[edytuj | edytuj kod]- brodnicki.
- bydgoski (od 1938).
- chełmiński.
- chojnicki.
- działdowski (do 1938).
- gniewski (do 1932).
- grudziądzki.
- inowrocławski (od 1938).
- kartuski.
- kościerski.
- lipnowski (od 1938).
- lubawski.
- morski (od 1927).
- nieszawski (od 1938).
- pucki (do 1926).
- rypiński (od 1938).
- sępoleński.
- starogardzki.
- szubiński (od 1938).
- świecki.
- tczewski.
- toruński.
- tucholski.
- wąbrzeski.
- wejherowski (do 1928).
- włocławski (od 1938).
- wyrzyski (od 1938).
- Bydgoszcz (od 1938).
- Gdynia (od 1929).
- Grudziądz.
- Inowrocław (od 1938).
- Toruń.
Gospodarka
[edytuj | edytuj kod]Według danych pochodzących z Wielkiej ilustrowanej encyklopedji powszechnej „Gutenberga” z 1934 roku na 1 km² mieszkało na Pomorzu 57,1 mieszkańców, na ludność w miastach przypadało 25% ogółu ludności. Z ogólnej powierzchni 1 mln 587 tys. ha: grunty orne zajmowały 56,1%, łąki 6,1%, pastwiska 3,2%, sady i ogrody 0,9%, lasy 22,8%, a nieużytki 10,9%. W gospodarstwach rolnych przeważała własność średnia i wielka. Gospodarstwa małe (2-5 ha) zajmowały 3%, średnie (5-20 ha) 20,7%, wielkie (od 20 ha) 74,7% ogólnej powierzchni gruntów ornych. Chów i hodowla bydła odgrywała małą rolę. Koni było w 1929 roku na obszarze województwa 158 444 sztuk, bydła 395 210 sztuk, a owiec i kóz 205 740 sztuk.
Rolnictwem i pokrewnymi zajęciami zajmowało się 61,9% ogółu mieszkańców, przemysłem 13,5%, handlem 3,6%, komunikacją 5,8% inne zajęcia 4,6%. Znaczną rolę odgrywało rybołówstwo, zwłaszcza morskie. Tym ostatnim zajmowało się w 1929 roku 1370 osób na 1031 łodziach co dało 27 829 kwintali ryb (głównie flądry i szproty).
Administracja
[edytuj | edytuj kod]Jedyne województwo (obok województwa poznańskiego), w którym istniał samorząd stopnia wojewódzkiego. Działał on na podstawie przepisów popruskich. Organami tego samorządu były: sejmik wojewódzki, wydział wojewódzki oraz starosta krajowy.
Główne urzędy i instytucje znajdowały się w Toruniu w mniejszym stopniu w Grudziądzu, Gdyni oraz Bydgoszczy. Najważniejsze to:
- Pomorski Urząd Wojewódzki w Toruniu,
- Okręg Szkolny Pomorski w Toruniu,
- Sąd Apelacyjny w Toruniu,
- Prokuratura Apelacyjna w Toruniu,
- Sąd Okręgowy (Toruń, Grudziądz, Starogard Gdański, Chojnice),
- Dyrekcja Okręgowa Kolei Państwowych (do 1933 w Gdańsku, później w Toruniu i Bydgoszczy),
- Sąd Administracyjny w Toruniu
- Starostwo Krajowe Pomorskie w Toruniu,
- Państwowe Urzędy Budownictwa Melioracyjnego (Toruń, Tczew)
- Pomorski Zakład Ubezpieczeń w Toruniu,
- Urząd Pośrednictwa Pracy (Toruń, Grudziądz, Tczew),
- Ubezpieczalnia Społeczna w Toruniu
- Komenda Wojewódzka Policji Państwowej w Toruniu,
- Dowództwo Okręgu Korpusu nr VIII w Toruniu,
- Wojskowy Sąd Okręgowy w Grudziądzu,
- Pomorska Izba Skarbowa w Grudziądzu (od 1936 w Toruniu),
- Dyrekcja Lasów Państwowych w Toruniu (Dyrekcja Lasów Państwowych w Bydgoszczy została zlikwidowana w 1933 roku)
- Inspektorat Pracy XI okręgu w Toruniu,
- Okręgowy Urząd Ziemski w Grudziądzu (likwidacja w 1933 roku, włączenie do struktur Urzędu Wojewódzkiego w Toruniu)[6]
- Dyrekcja Poczt i Telegrafów w Bydgoszczy,
- Dyrekcja Dróg Wodnych II w Toruniu,
- Urząd Handlu Morskiego w Gdyni,
- Archiwum Państwowe w Poznaniu,
- Izby Przemysłowo- Handlowe (Toruń, Grudziądz, Bydgoszcz),
- Pomorska Izba Rolnicza w Toruniu,
- Pomorska Izba Rzemieślnicza w Grudziądzu (od 1934 roku w Toruniu)[7]
- Inspektorat Armii w Toruniu[8]
Oświata
[edytuj | edytuj kod]Analfabetów było (w 1921) zaledwie 5,2% ludności. W roku szkolnym 1929/30 było na Pomorzu 1384 szkół powszechnych z 3222 nauczycielami 132 114 uczniów, z których 127 869 uczęszczało do szkół polskich, a 4245 do szkół niemieckich. Szkół średnich było 32, 8 seminariów nauczycielskich, a szkół zawodowych 23. Czasopism ukazywało się (1929 rok) 108, w tym 95 polskich i 13 niemieckich. Dzienników było 13 (w tym 7 w Toruniu), najważniejsze to Słowo Pomorskie, Dzień Pomorza, Głos Robotnika.
Najważniejsze Szkoły Zawodowe na Pomorzu:
- Szkoły techniczne typu wyższego:
- Toruń – Oficerska Szkoła Marynarki Wojennej
- Tczew do 1930 roku/Gdynia od 1930 roku – Szkoła Morska Wydziały: Żeglugi i mechaniki okrętowej
- Szkoły techniczne typu zasadniczego:
- Bydgoszcz – Państwowa Szkoła Przemysłowa – Cukiernictwo i młynarstwo, grafika przemysłowa, kurs młynarski, Szkoła rzemieślniczo-przemysłowa
- Grudziądz – Państwowa Szkoła Budowy Maszyn – Wydział Mechaniczny, Państwowa Szkoła Przemysłowych Mistrzów Mechaników
- Szkoły Muzyczne:
- Toruń – Konserwatorium Pomorskiego Towarzystwa Muzycznego
- Szkoły Handlowe Koedukacyjne:
- Szkoły Żeńskie:
- Kościerzyna – Państwowa Szkoła Żeńska – gospodarstwo domowe, krawiectwo, zdobnictwo, handel
- Szafarnia – Średnia Szkoła Przetwórstwa Mlecznego
- Toruń – Państwowa Szkoła Zawodowa Żeńska – krawiectwo, bieliźniarstwo, gospodarstwo domowe
- Szkoły Średnie Państwowe
- Gimnazja Rządowe Męskie: Brodnica, Chełmno, Chełmża, Chojnice, Gniew, 2 w Grudziądzu Kościerzyna, Lubawa, Starogard Gdański, Świecie, Tczew, 2 w Toruniu, Wąbrzeźno, Wejherowo
- Gimnazjum Niemieckie Humanistyczne w Toruniu
- Seminaria Nauczycielskie:
- Szkoły średnie prywatne:
- Męskie –
- Pelplin – Collegium Marianum
- Toruń Stawki – Gimnazjum oo. Redemptorystów
- Górna Grupa i Kartuzy – Gimnazja
- Chojnice, Grudziądz, Tczew – Gimnazja Niemieckie
- Żeńskie –
- Kościerzyna, Toruń – Gimnazjum Humanistyczne
Ludność
[edytuj | edytuj kod]Ludność województwa w 1921 roku wynosiła 935.643 osób[9].
Podział ludności ze względu na narodowość[9]:
- Polacy i Kaszubi – 81%; 757.801
- Niemcy – 18,8%; 175.771
Podział ludności ze względu na wyznanie[9]:
- rzymskokatolickie – 79,6%; 744.699
- ewangelickie – 19,6%; 183.678
- Innego chrześcijańskiego – 0,4%; 4.140
- mojżeszowe – 0,3%; 2.927
Struktura demograficzna (1931)[2]
[edytuj | edytuj kod]Liczba ludności (dane z 9 grudnia 1931):
Ogółem | Kobiety | Mężczyźni | ||||
---|---|---|---|---|---|---|
osób | % | osób | % | osób | % | |
Ogółem | 1 080 138 | 100 | 547 027 | 50,64 | 533 111 | 49,36 |
Miasto | 348 359 | 32,25 | 176 936 | 16,38 | 171 423 | 15,87 |
Wieś | 731 779 | 67,75 | 370 091 | 34,26 | 361 688 | 33,49 |
Wojewodowie
[edytuj | edytuj kod]Wojewodowie | Okres urzędowania |
---|---|
Stefan Łaszewski | 15 października 1919 – 21 lipca 1920 |
Jan Brejski | 27 lipca 1920 – 16 maja 1924 |
Stanisław Wachowiak | 22 maja 1924 – 12 października 1926 |
Kazimierz Młodzianowski | 12 października 1926 – 4 lipca 1928 |
Mieczysław Seydlitz | 16 lipca 1928 – 28 lipca 1928 (p.o.) |
Wiktor Lamot | 28 lipca 1928 – 18 listopada 1931 (p.o. do 12 lipca 1929) |
Stefan Kirtiklis | 18 listopada 1931 – 16 lipca 1936 |
Władysław Raczkiewicz | 17 lipca 1936 – 5 września 1939[10] |
- Wicewojewodowie
Wicewojewodowie | Okres urzędowania |
---|---|
Mieczysław Seydlitz | sierpień 1926 - wrzesień 1934 |
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Andrzej Gawryszewski: Ludność Polski w XX wieku. Warszawa: Polska Akademia Nauk – Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego, 2005, s. 32, seria: Monografie. ISBN 83-87954-66-7. ISSN 1643-2312.
- ↑ a b Drugi Powszechny Spis Ludności z dn. 9.XII 1931 r. Mieszkania i gospodarstwa domowe. Ludność, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 1938, s. 1 .
- ↑ Dz.U. z 1919 r. nr 64, poz. 385.
- ↑ Dz.U. z 1937 r. nr 46, poz. 350.
- ↑ Polska Podziemna na Pomorzu w latach 1939-1945. polnord-oskar.tgw.com.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-09-28)]..
- ↑ Nowości – Z pomorskim rolnictwem – przed wojną i po wojnie.
- ↑ Słowo Pomorskie 21 listopada 1934 rok. Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa..
- ↑ Kalendarz Pomorski na rok 1928.
- ↑ a b c Według publikacji: Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej – Tom XI – Województwo Pomorskie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1924.
- ↑ Znamy i szanujemy bydgoskie miejsca pamięci narodowej. Serwis uczniów Zespołu Szkół Elektronicznych w Bydgoszczy. zse.bydgoszcz.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-09-24)]..