Koronowo

Koronowo
	miasto w gminie miejsko-wiejskiej
	; Rynek w Koronowie
Herb	Flaga
Państwo	Polska
Województwo	kujawsko-pomorskie
Powiat	bydgoski
Gmina	Koronowo
Aglomeracja	bydgosko-toruńska
Prawa miejskie	1368
Burmistrz	Patryk Mikołajewski
Powierzchnia	28,18 km²
Populacja (31.12.2023); • liczba ludności; • gęstość	; 10 743; 382,3 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 52
Kod pocztowy	86-010
Tablice rejestracyjne	CBY
	Położenie na mapie Polski Koronowo
	Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego Koronowo
	Położenie na mapie powiatu bydgoskiego Koronowo
	Położenie na mapie gminy Koronowo Koronowo
	53°18′52″N 17°56′14″E/53,314444 17,937222
TERC (TERYT)	0403044
SIMC	0929285
	Urząd miejskipl. Zwycięstwa 1; 86-010 Koronowo
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Informacje w Wikipodróżach
	Hasło w Wikisłowniku
	Strona internetowa
	BIP

Koronowo (niem. Polnisch Crone) – miasto w północnej Polsce, w województwie kujawsko-pomorskim, w powiecie bydgoskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Koronowo.

Położenie

W XVI w. Koronowo jako prywatne miasto duchowne było położone w województwie inowrocławskim^[2].

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. bydgoskiego.

Koronowo położone jest nad rzeką Brdą oraz nad jeziorami: Koronowskim (Zalewem Koronowskim), Lipkusz, Białym oraz Kanałem Lateralnym, przy drogach krajowych nr 25 i 56, w odległości 27 km na północny zachód od Bydgoszczy, 71 km od Torunia oraz 335 km od Warszawy.

Pod względem historyczno-etnograficznym miasto leży na Kujawach^[3].

Według regionalizacji fizycznogeograficznej Polski Koronowo znajduje się na pograniczu dwóch mezoregionów: Doliny Gwdy i Pojezierza Południowokrajeńskiego, stanowiących część makroregionu Pojezierza Południowopomorskiego^[4].

Nazwa

Nazwa miasta pochodzi od łacińskiej nazwy klasztoru Corona Mariae oznaczającej po łacinie Korona Marii i związana jest z osobą Matki Boskiej. Pod zaborem pruskim miasto nosiło nazwę Polnisch Crone, którą notuje Słownik geograficzny Królestwa Polskiego wydany w latach 1880–1902^[5]. Spis geograficzno-topograficzny miejscowości leżących w Prusach z 1835 roku, którego autorem jest J.E. Muller notuje obecnie używaną, polską nazwę miejscowości Koronowo oraz niemiecką nazwę – Polnisch Crone^[6]. Natomiast słownik Alojzego Jougana podaje łacińską nazwę Felix Vallis^[7].

Historia

Historia Koronowa zaczyna się od przeniesienia z Byszewa konwentu cystersów i założenia w 1288 r. nowego klasztoru na terenach wsi Smeysche^[8]. Kolejne akty lokacji miasta z 1359 r., a następnie z 1368 r., wystawione przez króla Kazimierza Wielkiego, doprowadziły w 1370 r. do założenia miasta^[4]. Znaczące dla historii Polski było zwycięstwo w bitwie pod Koronowem wojsk polskich nad Krzyżakami, 10 października 1410 r., w rejonie wsi Wilcze – Łąsko Wielkie, upamiętnione 13-metrowej wysokości pomnikiem, wzniesionym u wylotu drogi z Koronowa w kierunku Koszalina^[9]. Podczas kolejnych wojen Królestwa Polskiego z zakonem krzyżackim Koronowo było kilkakrotnie niszczone.

Rozwój miejscowości nastąpił z końcem XV w. w wyniku rozwoju handlu zbożem, drewnem oraz produkcją garncarską i browarnictwem, którym sprzyjała swoboda spławu na Brdzie. W 1563 r. opat Adam Mirkowski odnowił przywilej lokacyjny i ufundował kościół oraz szpital Świętego Ducha. Od następnego stulecia rozpoczął się powolny upadek znaczenia miejscowości. W wyniku I rozbioru Polski w 1772 r. Koronowo zostało zagarnięte przez Królestwo Prus i znalazło się w zaborze pruskim^[10]. W 1819 r. nastąpiła kasata zakonu, a w 1832 r. rozebrano kościół i szpital Świętego Ducha. W okresie zaborów w mieście działały polskie organizacje.

Widok ogólny, 1906–1918
Koronowo - przedmieście, 1925
Rynek, przed 1928

Okres II wojny światowej

Osobny artykuł: Zbrodnia w Buszkowie.

We wrześniu 1939 roku na linii jezior Jezior Byszewskich na zachód od miasta toczyła się obrona prowadzona przez Wojsko Polskie przeciwko Wehrmachtowi. W okresie II wojny światowej Niemcy zamordowali ok. 100 mieszkańców Koronowa. Pamięć pomordowanych uczczono pomnikami: w Srebrnicy, Dębowej Górze, Tryszczynie, Wierzchucinie Królewskim, Buszkowie oraz Koronowie – pomnik na cmentarzu ofiar – Polaków. Od 1942 r. Niemcy nazwali miasto Krone an der Brahe (wcześniej używano nazw Polnisch Krone lub Crone an der Brahe).

Infrastruktura kolejowa

Osobne artykuły: Koronowo (stacja kolejowa), Koronowo Wąskotorowe i Linia kolejowa nr 241.

W 1909 roku Koronowo uzyskało połączenie kolejowe z Tucholą. W latach 1895–1969 komunikację z Bydgoszczą zapewniała linia kolei wąskotorowej (obecnie pozostały nieliczne torowiska i mosty).

Więzienie w Koronowie

Osobny artykuł: Więzienie w Koronowie (1939–1945).

W czasie II wojny światowej Niemcy zorganizowali w budynkach przedwojennego polskiego zakładu karnego w Koronowie ciężkie więzienie (Zuchthaus), które funkcjonowało od września 1939 roku do stycznia 1945 r. Przeszło przezeń około 1800 Polaków. Zakład karny w Koronowie był jednym z najcięższych więzień zorganizowanych przez Niemców na okupowanych terenach polskiej części Pomorza. Do końca wojny zamordowali tam 631 osadzonych, głodząc i doprowadzając do ciężkich chorób wynikających z wycieńczenia.

Po zakończeniu wojny komuniści przejęli zakład karny, w którym zorganizowali więzienie Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. W czasach stalinowskich zamordowano tam wielu ludzi uznanych za wrogów władzy ludowej^[11].

Demografia

31 grudnia 2022 r. miasto liczyło 10 774 mieszkańców^[1]. W 2010 r. posiadało 11 029 mieszkańców^[12].

Piramida wieku mieszkańców Koronowa w 2014 r.^[13]:

Zabytki

Zespół pocysterski pochodzi z końca XIII w. lub z pierwszej połowy XIV w. i był wzniesiony lub zaprojektowany prawdopodobnie przez mistrza Theodoricusa. Wielokrotnie odbudowywany po zniszczeniach w wojnach z Krzyżakami i Szwecją. W 1819 r. po kasacie zakonu został przekształcony w istniejące do dziś więzienie. W skład zespołu wchodzi bazylika mniejsza pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Jest to okazała gotycka bazylika przebudowana częściowo w stylu barokowym z licznymi kaplicami bocznymi; prezbiterium i nawy boczne przykrywają gotyckie sklepienia, w pozostałych częściach sklepienia barokowe. Bazylika posiada bogate barokowe wyposażenie, w tym obrazy Bartłomieja Strobla; ponadto fragmenty polichromii gotyckich. Barokowy pałac i zabudowania klasztorne nie są dostępne ze względu na mieszczący się tam zakład karny^[14].
Kościół filialny pw. św. Andrzeja został zbudowany w latach 1382–1396 w stylu gotyckim, a następnie przebudowany w renesansie i baroku. Posiada barokowo-rokokowe wyposażenie^[15].
XIX-wieczna zabudowa usytuowana jest na rynku i w jego okolicach.
„Diabelski Młyn” został wybudowany w XIX w. nad Brdą^[16].
Dawna synagoga została wzniesiona po sekularyzacji Koronowa w XIX w. i napływie niemieckiej ludności żydowskiej^[17].

Związki wyznaniowe

Kościół katolicki

Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Koronowie, ul. Bydgoska 23

Świadkowie Jehowy

Sala Królestwa Świadków Jehowy, ul. Tucholska 20 A^[18]

Turystyka

Miejscowość jest ośrodkiem wypoczynku weekendowego i letniego dla mieszkańców Bydgoszczy i okolic. W miejscowości znajdują się liczne ośrodki wypoczynkowe, plaża i przystanie. Przez Koronowo lub tuż przy jego granicach przebiega kilka pieszych i rowerowych szlaków turystycznych:

Szlak żółty im. Leona Wyczółkowskiego: Bydgoszcz Osowa Góra – sanatorium w Smukale – Smukała – Janowo – Wtelno – Gościeradz – Samociążek – Wilcze Gardło – Nowy Jasiniec – Wymysłowo – Wielonek – Sokole-Kuźnica – Pruszcz (69 km)^[19]
Szlak zielony „Jezior Koronowskich”: Wudzyn – prom Sokole-Kuźnica – Krówka – Łąsko Wielkie – Buszkowo – Byszewo – Koronowo – Samociążek – Stronno (77 km)^[19]
Szlak niebieski „Brdy”: Bydgoszcz Brdyujście – Leśny Park Kultury i Wypoczynku – Smukała – Janowo – Samociążek – Koronowo – Romanowo – Sokole-Kuźnica – Zamrzenica – Świt – Tuchola (Rudzki Most) – Gołąbek – Woziwoda – Rytel – Swornegacie – Konarzyny (150 km)^[19]
Szlak czarny „Białego węgla”: Maksymilianowo – Samociążek – Koronowo (Tuszyny) – Koronowo (Pieczyska) – Koronowo (30 km)^[19]
Międzynarodowa Trasa Rowerowa R-1 – na odcinku podbydgoskim przebiega na trasie: Salno – Wtelno – Bydgoszcz Janowo – Bożenkowo – Samociążek – Koronowo – Serock – Świecie^[19]
Szlak Rowerowy BY 6001n: Bydgoszcz Leśna – Las Gdański – Piaski – Smukała – Janowo – Świekatowo – Bysławek – Tuchola – Woziwoda – Rytel – Mylof – Swornegacie – Chojnice (167 km)^[19]
otwarta 14 października 2014 roku ścieżka rowerowa z Bydgoszczy, poprowadzona w dużej mierze wzdłuż drogi krajowej nr 25 i po śladzie dawnej kolei wąskotorowej z Bydgoszczy, m.in. przez most wąskotorowy nad Brdą.

Sport

Victoria Koronowo – piłka nożna

Ludzie związani z Koronowem

Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Koronowem.

Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie urodzeni w Koronowie.

Współpraca międzynarodowa

Miasta partnerskie:

Koronowo

Panorama miasta

Symbole miasta

Synagoga

Brda w Koronowie

Cmentarz żydowski

Zobacz też

Przypisy

↑ ^a ^b Wyniki badań bieżących [online], Plik pl_lud_2023_00_09, zakładka Tab 9 04, demografia.stat.gov.pl [dostęp 2024-09-09] .
↑ Zenon Guldon, Jacek Wijaczka, Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, w: Czasy Nowożytne, 21, 2008, s. 184.
↑ Lokalizacja. koronowo.pl. [dostęp 2022-09-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-09-21)]. Cytat: Koronowo położone jest […] na terenie północnej części historycznych Kujaw […]. (pol.).
↑ ^a ^b Powstanie miasta.
↑ Koronowo jako „Polnisch Crone” w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego Tom VIII, s. 599.
↑ Muller 1835 ↓, s. 591.
↑ Alojzy Jougan: Słownik kościelny łacińsko-polski. Wyd. V. Sandomierz: Wydawnictwo Diecezjalne i Drukarnia w Sandomierzu, 2013, s. 256. ISBN 978-83-257-0542-8.
↑ Od ustroju plemiennego do cystersów.
↑ Bitwa z Krzyżakami.
↑ Pod panowaniem pruskim.
↑ Pomnik na cmentarzu ofiar. Oficjalna strona miasta i gminy Koronowo. [dostęp 2010-05-05].
↑ Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2010 r.), Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 10 czerwca 2011, ISSN 2083-3342 .
↑ Koronowo w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-09] , liczba ludności na podstawie danych GUS.
↑ Zespół poklasztorny cysterski.
↑ Kościół Św. Andrzeja.
↑ Diabelski młyn.
↑ Synagoga.
↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2014-06-05] .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Oficjalna strona Miasta i Gminy Koronowo.
↑ Michał Szałkowski: Miasto partnerskie Spinetoli – Włochy. 2008-11-09. [dostęp 2011-11-14].
↑ Michał Szałkowski: Miasta partnerskie Senden – Niemcy. 2007-11-09. [dostęp 2011-11-14].
↑ Michał Szałkowski: Czarny Bór okręg wileński (LITWA). 2007-11-09. [dostęp 2011-11-14].

Bibliografia

J.E. Muller: Vollstandiges geographish, statistisch, topographisches Worterbuch preusischen Staates. Erfurt: J.E. Muller’sche Buchhandlung, 1835.

Linki zewnętrzne

Oficjalna strona Gminy Koronowo
Koronowo, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV: Kęs – Kutno, Warszawa 1883, s. 411 .
Archiwalne widoki miejscowości w bibliotece Polona

[GUS2023-1] Wyniki badań bieżących [online], Plik pl_lud_2023_00_09, zakładka Tab 9 04, demografia.stat.gov.pl [dostęp 2024-09-09] .

[2] Zenon Guldon, Jacek Wijaczka, Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, w: Czasy Nowożytne, 21, 2008, s. 184.

[3] Lokalizacja. koronowo.pl. [dostęp 2022-09-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-09-21)]. Cytat: Koronowo położone jest […] na terenie północnej części historycznych Kujaw […]. (pol.).

[:0-4] Powstanie miasta.

[5] Koronowo jako „Polnisch Crone” w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego Tom VIII, s. 599.

[CITEREFMuller1835591-6] Muller 1835 ↓, s. 591.

[7] Alojzy Jougan: Słownik kościelny łacińsko-polski. Wyd. V. Sandomierz: Wydawnictwo Diecezjalne i Drukarnia w Sandomierzu, 2013, s. 256. ISBN 978-83-257-0542-8.

[8] Od ustroju plemiennego do cystersów.

[9] Bitwa z Krzyżakami.

[10] Pod panowaniem pruskim.

[Więzienie-11] Pomnik na cmentarzu ofiar. Oficjalna strona miasta i gminy Koronowo. [dostęp 2010-05-05].

[Ludność2010-12-12] Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2010 r.), Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 10 czerwca 2011, ISSN 2083-3342 .

[populacja2016-13] Koronowo w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-09] , liczba ludności na podstawie danych GUS.

[14] Zespół poklasztorny cysterski.

[15] Kościół Św. Andrzeja.

[16] Diabelski młyn.

[17] Synagoga.

[18] Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2014-06-05] .

[szlaki-19] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Oficjalna strona Miasta i Gminy Koronowo.

[20] Michał Szałkowski: Miasto partnerskie Spinetoli – Włochy. 2008-11-09. [dostęp 2011-11-14].

[21] Michał Szałkowski: Miasta partnerskie Senden – Niemcy. 2007-11-09. [dostęp 2011-11-14].

[22] Michał Szałkowski: Czarny Bór okręg wileński (LITWA). 2007-11-09. [dostęp 2011-11-14].

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

Miasto	Koronowo
Wsie	Buszkowo Byszewo Bytkowice Dziedzinek Glinki Gogolin Gogolinek Gościeradz Huta Krąpiewo Lucim Łąsko Małe Łąsko Wielkie Mąkowarsko Morzewiec Nowy Dwór Nowy Jasiniec Okole Osiek Popielewo Salno Samociążek Sitowiec Skarbiewo Sokole-Kuźnica Stary Dwór Stary Jasiniec Tryszczyn Wierzchucin Królewski Więzowno Wilcze Wiskitno Witoldowo Wtelno
Osady	Bieskowo Młynkowo Motyl Olszyniec Osiedle Awaryjne Stefanowo Stopka
Osady leśne	Białe Brzozowo Byszewo Kadzionka Krówka Ługowo Pobrdzie Puszczyn Różanna Rudno Stronno Tylna Góra Wilcze Gardło Wymysłowo
Części miasta	Iwickowo Lipinki Pieczyska Probostwo Przyrzecze Romanowo Sólnica Srebrnica Tuszyny
Części wsi	Ameryka Barlikowo Gogoliński Młyn Grzmotny Młyn Janowo Kacze Doły Kadzionka Kamionka Kencerowo Lipie Łakomowo Młotki Młynki Na Nowej Szosie Na Polach Nowy Dwór-Kolonia Pólko Rybkowo Stara Huta Szmytowo Wejnowo Wiktorowo Wilcza Góra Wtelenko Wybudowanie Glinkowskie

Miasta	Koronowo Solec Kujawski
Gminy miejsko-wiejskie	Koronowo Solec Kujawski
Gminy wiejskie	Białe Błota Dąbrowa Chełmińska Dobrcz Nowa Wieś Wielka Osielsko Sicienko

Przynależność wojewódzka	woj. poznańskie (II RP) (1919–38) woj. pomorskie (II RP) (1938–39) woj. pomorskie (PRL) (1945–50) woj. bydgoskie (1950–75)
Miasta (1919–75)	Fordon (do 1972) Koronowo Solec (Kujawski)
Gminy wiejskie zbiorowe (1934–54 i 1973–75)	Białe Błota (1973–75) Bydgoszcz (1934–54) Dąbrówka Nowa (1934–40 i 1945–54) Dobrcz (1934–54 i 1973–75) Jastrzębie (1940–45) Koronowo (1934–54 i 1973–75) Mąkowarsko (1934–54) Nowa Wieś Wielka (1940–45 i 1973–75) Osielsko (1934–40, 1945–54 i 1973–75) Serock (1973–75) Sicienko (1940–45 i 1973–75) Solec Kujawski (1934–54 i 1973–75) Ślesin (1934–54 i 1973–75) Wierzchucin Królewski (1934–54) Wtelno (1934–54)
Gromady (1954–72)	Białebłota (1954–72) Brzoza (1954–61) Buszkowo (1954–59) Dobrcz (1954–72) Fordon (1954–71) Koronowo (1954–72) Kruszyn (1954–59) Łochowo (1954–59) Łukowiec (1954–59) Mąkowarsko (1954–72) Nowawieś Wielka (Nowa Wieś Wielka) (1954–72) Osielsko (1954–72) Salno (1954–59) Serock (← 1969–72) Sicienko (1954–72) Sitowiec (1954–59) Solec Kujawski (1954–72) Strzelce Górne (1954–59) Ślesin (1954–72) Teresin (1954–59) Trzeciewiec (1954–59) Wierzchucin Królewski (1954–72) Wierzchucinek (1954–59) Wtelno (1954–72) Wudzyn (1954–68) Żołędowo (1954–71)

Miasta na prawach powiatu	Bydgoszcz Grudziądz Toruń Włocławek
Miasta powiatowe	Aleksandrów Kujawski Brodnica Chełmno Golub-Dobrzyń Inowrocław Lipno Mogilno Nakło nad Notecią Radziejów Rypin Sępólno Krajeńskie Tuchola Wąbrzeźno Świecie Żnin
Miasta gminne do 8 tys. mieszkańców	Barcin Bobrowniki Brześć Kujawski Chodecz Dobrzyń nad Wisłą Gąsawa Gniewkowo Górzno Izbica Kujawska Jabłonowo Pomorskie Janowiec Wielkopolski Kamień Krajeński Kcynia Kikół Kowal Kowalewo Pomorskie Lubień Kujawski Lubraniec Łabiszyn Łasin Mrocza Nieszawa Nowe Pakość Piotrków Kujawski Pruszcz Radzyń Chełmiński Skępe Strzelno Więcbork
Miasta gminne powyżej 8 tys. mieszkańców	Chełmża Ciechocinek Janikowo Koronowo Kruszwica Solec Kujawski Szubin