Język friulski

Lenghe furlane

Obszar	Friuli-Wenecja Julijska, Wenecja Euganejska (Włochy)
Liczba mówiących	ponad 0,5 miliona
Pismo/alfabet	łacińskie
Klasyfikacja genetyczna
Języki indoeuropejskie Języki italskie Języki romańskie Języki zachodnioromańskie Języki retoromańskie Język friulski
Status oficjalny
Organ regulujący	Agjenzie regjonâl pe lenghe furlane
UNESCO	3 zdecydowanie zagrożony↗
Ethnologue	4 edukacyjny↗
Kody języka
ISO 639-1	brak
ISO 639-2	fur
ISO 639-3	fur
IETF	fur
Glottolog	friu1240
Ethnologue	fur
SIL	FRL
Występowanie
język wenecki      dialekt toskański      język sycylijski      język sardyński      język oksytański      język korsykański      język franko-prowansalski      język neapolitański      dialekty środkowowłoskie      języki gallo-italskie      język friulski      język ladyński      język niemiecki
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata Wikipedia w języku friulskim Słownik języka friulskiego w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Zasięg geograficzny języka friulskiego

Język friulski a. friulański a. furlański – jeden z języków retoromańskich, największy pod względem liczby mówiących.

Posługuje się nim ponad pół miliona osób, przede wszystkim Friulowie, ale również niektórzy Włosi i Słoweńcy mieszkający w regionie autonomicznym Friuli-Wenecja Julijska (północno-wschodnie Włochy). Dawniej obszar języka furlańskiego obejmował Triest i część Istrii, lecz później język furlański został wyparty z wybrzeża Morza Adriatyckiego przez język włoski oraz język słoweński i obecnie jego zasięg ogranicza się do historycznych granic regionu Friuli. W 1999 roku został oficjalnie uznany przez państwo włoskie.

Dawniej język furlański, język ladyński i język romansz były często uważane za trzy regionalne odmiany języka retoromańskiego. Badania R. A. Halla Jr. przemawiają jednak za uznaniem ich za trzy odrębne języki.

We furlańskim występuje pewna liczba wyrazów słowiańskiego pochodzenia, zaczerpniętych z sąsiednich dialektów słoweńskich, np. cos (czyt. kos, „kosz, koszyk”), colaç (czyt. kolacz, „kołacz, obwarzanek”).

Furlański jako język literacki dopiero się kształtuje. Obecnie istnieją dwie skodyfikowane pisownie. Pierwsza z nich, opracowana przez miłośników języka furlańskiego Gianniego Nazziego i Giorgia Faggina, charakteryzuje się użyciem zaczerpniętego z języków słowiańskich znaku diakrytycznego (haczka), np. w literze č. Druga, stworzona w 1986 roku na zamówienie władz prowincji Udine przez katalońskiego profesora Xaviera Lamuelę, w większym stopniu uwzględnia zróżnicowanie dialektalne języka furlańskiego i została w 1996 roku przyjęta jako oficjalna przez władze regionu autonomicznego Friuli-Wenecja Julijska.

Literatura w języku furlańskim jest stosunkowo skąpa. Najbardziej znanym jej przedstawicielem jest Pier Paolo Pasolini, którego matka była Friulką, i który w tym języku tworzył swoje wczesne utwory poetyckie. Niektóre ze swoich powieści napisał w języku friulskim włoski pisarz współczesny Carlo Sgorlon.

Na używanie języka furlańskiego decyduje się część wykonawców muzyki popularnej. Co roku ukazuje się kilkanaście albumów muzycznych z tekstami w tym języku, reprezentujących takie gatunki jak rock, blues, folk, hip-hop czy muzyka eksperymentalna. Szlak przecierał hardcore punkowy zespół Inzirli, działający w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych. Do znanych zespołów śpiewających w języku furlańskim należą Arbe Garbe i 'Zuf de Žur.

Język friulski a język włoski

Różnice w słownictwie

Język friulski zbliżony jest do włoskiego. Jednakże miały na niego wpływ inne języki. Dlatego też wiele słów friulskich ma inny źródłosłów niż włoskie. Mogą mieć ten sam źródłosłów, ale nie przeszły do friulskiego z włoskiego. Zdarza się też, że mają swoje odpowiedniki w języku włoskim, ale rzadziej używane.

Przykłady:

włoski	friulski	znaczenie oraz uwagi
bambino	frut	„dziecię”
chiedere	domandâ	„pytać”, „prosić”
usare	doprâ	„używać”

Różnice w gramatyce

Rodzajniki

Język włoski	Język friulski
un, uno	un
una	une
il, lo	il
la	la
i, gli	i
le	lis

W języku friulskim, rodzajniki nieokreślone nie są skracane przed samogłoską do un' .

Przyimki

• Przyimki bez rodzajników:

Język włoski	Język friulski
a/ad	a
con	cun
di	di
in	in
per	par
senza	cence

• Przyimki włoskie z rodzajnikami:

	il	l'	lo	la	i	gli	le
a	al	all'	allo	alla	ai	agli	alle
da	dal	dall'	dallo	dalla	dai	dagli	dalle
di	del	dell'	dello	della	dei	degli	delle
in	nel	nell'	nello	nella	nei	negli	nelle
su	sul	sull'	sullo	sulla	sui	sugli	sulle

• Przyimki friulskie z rodzajnikami:

	il	i	la	lis
di	dal	dai	de, da la	des, da lis
a	al	ai	ae, a la	aes, a lis
'in(inta)	intal, tal	intai, tai	inte, te, inta la	intes, tes, inta lis
par	pal	pai	pe, par la	pes, par lis
su	sul	sui	su la	su lis
cun	cul	cui	cu la	cu lis

Rzeczownik

• Rzeczowniki i przymiotniki rodzaju męskiego, które we włoskim kończą się -o w liczbie pojedynczej, we friulskim nie mają na końcu tej samogłoski: wł. filosofo, polacco, italiano – friul. filosof, polac, talian. Końcówka włoska -go przybiera we friulskich odpowiednikach postać -c, a jeśli przed nią jest samogłoska akcentowana, to we friulskim zaznacza się akcent: wł. dramaturgo, pedagogo – friul. dramaturc, pedagôc. Końcówki włoskie -bro, -pro, -tro przybierają we friulskich odpowiednikach postać -bri, -pri, -tri: wł. altro – friul. altri.
• Rzeczowniki rodzaju żeńskiego, które we włoskim kończą się -a w liczbie pojedynczej, we friulskim kończą się -e (podobnie zresztą jak i przymiotniki): wł. vita – friul. vite
• Liczbę mnogą rzeczowników tworzy się we friulskim dodając końcówkę -s w miejsce włoskiej -i, natomiast w przypadku rzeczowników rodzaju żeńskiego, stawia się końcówkę -is w miejsce włoskiej -e: wł. americani, americane – friul. americans, americanis. Końcówki włoskie liczby mnogiej rodzaju męskiego -bri, -pri, -tri przybierają we friulskich odpowiednikach postać -bris, -pris, -tris: wł. altri – friul. altris.

Czasownik

Odmiana czasowników

• Bezokoliczniki:
  • Bezokoliczniki włoskie pierwszej koniugacji mają końcówkę -are, a we friulskim ta końcówka ma postać -â: wł. emigrare – friul. emigrâ.
  • Bezokoliczniki włoskie drugiej koniugacji mają końcówkę -ere, a we friulskim ta końcówka ma postać -i: wł. resistere, rompere – friul. resisti, rompi.
  • Bezokoliczniki włoskie trzeciej koniugacji mają końcówkę -ire, a we friulskim ta końcówka ma postać -î: wł. partire, colpire – friul. partî, colpî.
• Czasowniki w 3. osobie liczby pojedynczej poprzedza się we friulskim słowem al: wł. imita – friul. al imite. Czasowniki w 3. osobie liczby mnogiej poprzedza się we friulskim słowem a: wł. imitano – friul. a imitin.
• Czasowniki włoskie, które w 3. osobie liczby pojedynczej czasu teraźniejszego przybierają końcówkę -a, we friulskim mają odpowiedniki zakończone -e: wł. pensa – friul. al pense.
• Czasowniki włoskie, które w 3. osobie liczby mnogiej czasu teraźniejszego przybierają końcówkę -ano lub -ono, we friulskim mają odpowiedniki zakończone -in: wł. pensano, esistono – friul. a pensin, a esistin.
• Czasowniki włoskie w 3. osobie liczby mnogiej czasu przyszłego przybierają końcówkę -anno, we friulskim mają odpowiedniki zakończone -an: wł. penseranno, crederanno – friul. a pensaran, a crodaran.
• Imiesłowy czasu przeszłego:
  • Zakończone w języku włoskim -ato (masc.) oraz -ata we friulskim kończą się odpowiednio -ât i -ade: wł. chiamato, chiamata – friul. clamât, clamade. Jeżeli akcent w rodzaju męskim nie pada na a, nie zaznacza się go nad tą literą: wł. creato – friul. crêat.
  • Zakończone w języku włoskim -uto (masc.) oraz -uta we friulskim kończą się odpowiednio -ût i -ude: wł. riconosciuto – friul. ricognossût.
  • Zakończone w języku włoskim -ito (masc.) oraz -ita we friulskim kończą się odpowiednio -ît i -ide: wł. infinito – friul. infinît.

Odmiana czasowników posiłkowych (niektóre formy)

• Czasownik „być"

Język włoski	Język friulski	Forma gramatyczna:
essere	jessi	bezokolicznik
è	è/je	czas teraźniejszy, l. pojedyncza, 3. osoba „è” („al è”) dla rodzaju męskiego, „je” – żeńskiego
sono	son	czas teraźniejszy, l. mnoga, 3. osoba

• Czasownik „mieć”

Język włoski	Język friulski	Forma gramatyczna:
avere	vê	bezokolicznik
ha	à	czas teraźniejszy, l. pojedyncza, 3. osoba
abbiamo	vin	czas teraźniejszy, l. mnoga, 1. osoba

Przymiotnik

• Liczbę mnogą i rodzaj przymiotników tworzy się analogicznie jak liczbę mnogą i rodzaj rzeczowników.
• Przymiotniki stopnia wyższego tworzy się we friulskim za pomocą przysłówka plui – odpowiednika włoskiego più.

Zaimki

Język włoski	Język friulski	Uwagi
questo	chest	„ten”

Spójniki

Język włoski	Język friulski	Uwagi
anche	ancje	„również”
e/ed	e	„i”
ma	ma	„ale”

Przysłówki

Język włoski	Język friulski	Uwagi
così	cussì	„tak”, „w ten sposób”
più	plui	„bardziej”
quando	cuant che	„kiedy”
sempre	simpri	„zawsze”

Inne różnice gramatyczne

We włoskim, używa się partykuły przeczącej non, we friulskim no, która przed czasownikiem 3. osoby liczby pojedynczej przyjmuje postać nol, czyli no al.

Różnice w ortografii

We friulskim, w odróżnieniu od włoskiego, zachowały się grupy pl-, bl-, fl-, cl-: wł. pianta, bianco, fiore, chiara – friul. plante, blanc, flor, clare.

Podwójnym spółgłoskom w wyrazach włoskich odpowiadają pojedyncze we friulskich: wł. scrittore – friul. scritôr. Reguła nie dotyczy s.

Włoskiemu -ge-, odpowiada friulskie -gje-, włoskiemu -gi- – friulskie -gj- przed samogłoską i -gji- przed spółgłoską lub gdy i jest akcentowane. Dotyczy to wyrazów, których łacińskie odpowiedniki mają -ge- lub -gi. Wł. pagina, geometrìa – fur. pagjine, gjeometrie (łac. pagina, geometria).

Inne różnice

Przedrostki i przyrostki

Język włoski	Język friulski	Uwagi
-ale	-âl
-anza, -enza	-ance, -ence	działanie, jakość lub bycie czymś
-are	-âr	tworzenie przymiotników
-ico (masc.), -ica (fem.)	-îc (masc.), -ighe (fem.)
-ione	-ion
-ismo	-isim
-ista	-ist	wyznawca pewnego poglądu, wykonawca czynności
-ivo (masc.), -iva (fem.)	-îf (masc.), -ive (fem.)
-logia	-logjie	w nazwach dziedzin nauki
-mente	-mentri	tworzenie przysłówka
-ore	-ôr	wykonawca czynności
-tà	-tât

Zobacz też

• Friulska Wikipedia

Bibliografia

• Paola Benincà, Laura Vanelli, Linguistica friulana, Unipress, Padova, 2005.
• Janež Erat, Furlanska slovnica, 2006.
• Franc Fari (cur.), Manuâl di lenghistiche furlane, Forum, Udine, 2005.
• Giuseppe Francescato, Dialettologia friulana, Società Filologica Friulana, Udine, 1966.
• Giovanni Frau, I dialetti del Friuli, Società Filologica Friulana, Udine, 1984.
• Sabine Heinemann, Studi di linguistica friulana, Società Filologica Friulana, Udine, 2007.
• Carla Marcato, Friuli-Venezia Giulia, Laterza, Roma – Bari, 2001.
• Piera Rizzolati, Elementi di linguistica friulana, Società Filologica Friulana, Udine, 1981.
• Paolo Roseano, La pronuncia del friulano standard: proposte, problemi, prospettive, Ce Fastu?, LXXXVI (2010), n. 1, p. 7-34.
• Federico Vicario (cur.), Lezioni di lingua e cultura friulana, Società Filologica Friulana, Udine, 2005.
• Federico Vicario, Lezioni di linguistica friulana, Forum, Udine, 2005.

Linki zewnętrzne

• Wikipedia w języku furlańskim
• Oficjalna pisownia i gramatyka języka friulskiego (w języku friulskim)