Język dolnoniemiecki
| Obszar | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Liczba mówiących |
ok. 5 milionów | ||||||
| Pismo/alfabet | |||||||
| Klasyfikacja genetyczna | |||||||
| |||||||
| Status oficjalny | |||||||
| język urzędowy | Niemcy (landy – Brandenburgia, Hamburg, Brema, Meklemburgia-Pomorze Przednie, Dolna Saksonia, Saksonia-Anhalt, Szlezwik-Holsztyn, Nadrenia Północna-Westfalia) i w Holandii. | ||||||
| Ethnologue | 7 wypierany↗ | ||||||
| Kody języka | |||||||
| ISO 639-1 | – | ||||||
| ISO 639-2 | nds | ||||||
| ISO 639-3 | nds | ||||||
| IETF | nds | ||||||
| Glottolog | lowg1239 | ||||||
| Ethnologue | nds | ||||||
| WALS | lge | ||||||
| SIL | SXN | ||||||
| W Wikipedii | |||||||
| |||||||
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. | |||||||
Język dolnoniemiecki, dialekty dolnoniemieckie, język dolnosaksoński lub dolnosaski (w języku dolnoniemieckim Nedderdüütsch lub Plattdüütsch, w języku niemieckim Niederdeutsch lub Plattdeutsch) – język germański blisko spokrewniony z językami niderlandzkim, afrykanerskim i niemieckim, często uznawany również za dialekt tego ostatniego. Wywodzi się z języka starosaksońskiego za pośrednictwem średnio-dolno-niemieckiego. Oznaczany jest kodem ISO 639-2 nds. W szerszym znaczeniu może obejmować także inne dialekty czy języki niezaliczane do wysokoniemieckich.
Językiem dolnoniemieckim posługują się mieszkańcy Niemiec północnych (landy – Brandenburgia, Hamburg, Brema, Meklemburgia-Pomorze Przednie, Dolna Saksonia, Saksonia-Anhalt, Szlezwik-Holsztyn) i Holandii.
Nazwa i klasyfikacja
[edytuj | edytuj kod]Mimo fundamentalnych odrębności od standardowej niemiecczyzny, od czasów powstania niemieckiej dialektologii, język dolnoniemiecki traktowany bywa jako grupa dialektów w ramach jednego wspólnego języka niemieckiego, który obecnie w dobie ratyfikacji Europejskiej karty języków regionalnych i mniejszościowych utożsamiany jest raczej z językiem wysokoniemieckim. Łączenie obu tych języków w jedną całość ma częściej wymiar polityczny i kulturowy niż językoznawczy.
Język dolnoniemiecki często bywa nazywany językiem dolnosaksońskim, tak jak jego zachodnie dialekty (pars pro toto). Jest to spowodowane tym, że wschodnie dialekty dolnoniemieckie i tak wywodzą się z dolnosaksońskich. Język dolnosaksoński w wyniku ekspansji drastycznie zwiększył swój obszar najpierw do całych północnych Niemiec, a później także i północnej Polski. To wszystko spowodowało wymarcie najpierw dialektów połabskich, a potem wszystkich słowiańskich gwar pomorskich (z wyjątkiem kaszubszczyzny i gwary słowińskiej) oraz języka pruskiego. W ten sposób powstały dialekty: meklembursko-przedniopomorski, północnomarchijski i dolnopruski[1].
Nazwę język dolnosaksoński preferują językoznawcy holenderscy, często włączający ten język (a przynajmniej jego holenderską część) do języka niderlandzkiego. Wynika to z faktu, że przez sąsiedztwo z językiem Holandii język dolnoniemiecki używany w tym kraju nabrał wiele cech typowych dla języków dolnofrankońskich. Może to również wynikać z chęci podkreślenia odrębności od języka niemieckiego i pokazania, iż język dolnoniemiecki jest bliższy dialektom dolnofrankońskim niż wysokoniemieckim. W Holandii unika się również stosowania umlautów, a cała ortografia dolnoniemiecka oparta na ortografii języka niemieckiego została zastąpiona ortografią języka niderlandzkiego.
W szerszym znaczeniu do dolnoniemieckiego mogą być zaliczone dialekty dolnofrankońskie[2][3], a nawet języki anglo-fryzyjskie, co znaczy, że wszystkie dialekty zachodniogermańskie dzieli się na dolnoniemieckie i wysokoniemieckie[4]. Często jednak przeciwstawia się dolnofrankoński dolnoniemieckiemu utożsamionemu z szeroko rozumianym dolnosaksońskim. Większość językoznawców nie zalicza jednak np. języka angielskiego do dolnoniemieckich.
Ethnologue wyróżnia podgrupę dolnosaksońsko-dolnofrankońską i nie wspomina o dolnoniemieckim[5].
Kontrowersyjny niemiecki językoznawca Theo Vennemann przedstawił teorię, według której wysokoniemiecka przesuwka spółgłoskowa miała miejsce już w I wieku p.n.e.[6], i na tej podstawie dzieli wszystkie języki germańskie na dolnogermańskie i wysokogermańskie. Jednak niewielu językoznawców podziela ten pogląd.
Podział i wariantywność
[edytuj | edytuj kod]Rozpada się na dwie zasadnicze odmiany:
- dialekty zachodniodolnoniemieckie
- odmiana używana w północno-zachodnich Niemczech
- odmiana używana w Holandii
- dialekty wschodniodolnoniemieckie (Ostniederdeutsche Dialekte)
Dialektami zachodnimi posługuje się ludność północno-zachodnich Niemiec oraz Holandii. W Niemczech północno-wschodnich używa się dialektów wschodniodolnoniemieckich. Do dialektów tych zalicza się przede wszystkim tzw. gwary pomorskie języka dolnoniemieckiego (Pommersch), którymi obecnie posługuje się ludność Meklemburgii – Pomorza Przedniego. Dialekty dolnofrankońskie, spokrewnione z dolnosaksońskimi, stanowią obecnie język niderlandzki.
Dialekty
[edytuj | edytuj kod]- zachodniodolnoniemieckie:
- wschodniodolnoniemieckie:
Historia i status
[edytuj | edytuj kod]
W średniowieczu odmiana języka dolnoniemieckiego z miasta Lubeka służyła jako lingua franca Hanzy i zyskała duże znaczenie w rejonie Morza Bałtyckiego i Norwegii. W miastach hanzeatyckich dolnoniemiecki był także językiem, w którym zapisywano dokumenty dyplomatyczne i sądowe.
Większa część zapożyczeń „niemieckich” w kaszubszczyźnie, w języku estońskim i w językach skandynawskich faktycznie nie pochodziła z języka niemieckiego, ale z języka dolnoniemieckiego. Mennonici, którzy teraz mieszkają w wielu częściach świata, mówią dialektem dolnoniemieckim (Plautdietsch), który był używany w Polsce wokół ujścia Wisły[potrzebny przypis].
Język dolnoniemiecki był używany również na części obszarów, które w 1945 roku przypadły Polsce.
W niektórych regionach Ameryki Północnej (Meksyk) i Południowej (południowa Brazylia) potomkowie emigrantów z północnych Niemiec mówią jeszcze po dolnoniemiecku.
Dolnoniemiecki zachował się jako język potoczny północnych Niemiec, jednak jego istnienie jest zagrożone. Od 1994 roku dolnoniemiecki jest chroniony przez Unię Europejską. W niektórych landach istnieje nawet ustawodawstwo chroniące dolnoniemiecki przed dyskryminacją, np. w Szlezwiku-Holsztynie urzędnicy są zobowiązani, aby na pisma petentów w języku dolnoniemieckim odpowiadać również po dolnoniemiecku.
Dużą trudnością w utrzymaniu języka dolnoniemieckiego przy życiu jest zasadniczo brak standardu pisanego. I choć podejmowano i podejmuje się próby utworzenia reprezentatywnego języka literackiego, wsparcie tego projektu cieszy się małym zainteresowaniem, także środowisk akademickich. Dodatkowo wydaje się, iż wariant używany w Holandii kodyfikowany jest niezależnie od części niemieckiej. Odzwierciedleniem tego jest chociażby istnienie dwóch odrębnych edycji językowych Wikipedii – dolnosaskiej holenderskiej (w języku dolnosaksońskim używanym w Holandii Nedersaksisch {Nederlaands Leegsaksisch}) i dolnoniemieckiej niemieckiej (w języku dolnoniemieckim Plattdüütsch), a każda z nich posiłkuje się inną ortografią. Z drugiej strony to właśnie Internet jest obecnie szansą na rozwój piśmiennictwa dolnoniemieckiego. W sieci pojawiają się kursy do nauki dolnoniemieckiego wspomagane nagraniami.
Swoistym standardem literackim jest Plautdietsch, odmiana dialektu dolnopruskiego o silnych wpływach języków obcych. Przetłumaczono na niego Biblię. Nie jest to jednak odmiana reprezentatywna dla całego języka dolnoniemieckiego, jego użytkownicy są rozsiani po całym świecie, składnia została wyraźnie uproszczona, a słownictwo obce zastąpiło nawet określenia używane w podstawowej komunikacji.
Język dolnoniemiecki a (wysoko)niemiecki
[edytuj | edytuj kod]Język dolnoniemiecki różni się od (wysoko)niemieckiego między innymi tym, że nie zaszedł w nim proces zwany drugą przesuwką spółgłoskową. Łączy go to z innymi zachodniogermańskimi (niderlandzki, fryzyjski i angielski), a także z językami skandynawskimi (duński, szwedzki, norweski, islandzki, farerski). Granicę zasięgu tej przemiany, oddzielającą dolnoniemiecki od wysokoniemieckiego, stanowi linia benracka.
Również słownictwo i gramatyka odróżnia dolnoniemiecki od niemieckiego, np. w dolnoniemieckim istnieją tylko trzy przypadki (Nominativ, Genetiv, Objektiv).
Typowy dla dolnoniemieckiego jest także brak przedrostka ge- w tworzeniu Partizipu. Na przykład:
| Dolnoniemiecki | Niderlandzki | Niemiecki | Polski |
|---|---|---|---|
| Ik kööp. | Ik koop. | Ich kaufe | Kupuję. |
| Ik hebb köfft. | Ik heb gekocht. | Ich habe gekauft. | Kupiłem/am. |
| He löppt. | Hij loopt. | Er läuft. | On biegnie. |
| He is lopen. | Hij is gelopen | Er ist gelaufen. | Biegł. |
| Sett di nich op den ansträkenen Stohl! |
Zet je niet op de geschilderde stoel! |
Setze dich nicht auf den angestrichenen Stuhl! |
Nie siadaj na pomalowanym krześle! |
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]
- dialekty środkowoniemieckie
- dialekty górnoniemieckie
- Gustaw Foss – znawca dialektów dolnoniemieckich, zm. 1956
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Johann Winkler, „Nederduitsch en friesch dialecticon”, http://www.dbnl.org/tekst/wink007alge01_01/.
- ↑ Word „flag” in different languages: Language by group. [dostęp 2014-02-23].
- ↑ Charlotte Gooskens, Sebastian Kürschner, Renée van Bezooijen: Intelligibility of High and Low German to speakers of Dutch. [dostęp 2014-02-23].
- ↑ Carl Waldman, Catherine Mason: Encyclopedia of European Peoples. s. 887. [dostęp 2014-02-23].
- ↑ Germanic. Ethnologue. [dostęp 2013-02-23].
- ↑ Vennemann, Theo (1994): „Dating the division between High and Low Germanic. A summary of arguments”. In: Mørck, E./Swan, T./Jansen, O.J. (eds.): Language change and language structure. Older Germanic languages in a comparative perspective. Berlin/New York: 271–303.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Słownik Plattmakers
- Słownik Drents
- Podcasts i videos. plattcast.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-04-12)].
- Streektaal-Organisatie in het Nedersaksisch Taalgebied
- Institut für niederdeutsche Sprache e.V.
- Dialekty dolnoniemieckie w Polsce. Dziedzictwo językowe Rzeczypospolitej. Baza dokumentacji zagrożonych języków. Projekt Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza. amu.edu.pl. [dostęp 2014-03-09].