VI Генри (Англия королі)

Генрих VI ағылш. Henry VI
Лауазымы
Ту Англия королі Ту
31 тамыз 1422 — 4 наурыз 1461
Тәж кигізу жорасы	6 желтоқсан 1429, Уэстминстер аббаттығы
Регент	Джон Бедфорд (1422 — 1435), Хамфри Глостер (1422-1437) Ричард Йорк (1454-1455, 1455-1456, 1460)
Ізашары	Генрих V
Ізбасары	Эдуард IV
Ту Англия королі Ту
Ізашары	Эдуард IV
Ізбасары	Эдуард IV
Ту Франция королі
21 қазан 1422 — 19 қазан 1453
Ізашары	Ессіз Карл VI
Ізбасары	Карл VII
Өмірбаяны
Діні	католицизм
Дүниеге келуі	6 желтоқсан 1421 (1421-12-06) Виндзор қамалы
Қайтыс болуы	21 мамыр 1471 (1471-05-21) (49 жас) Тауэр
Жерленді	Әулие Георгий шіркеуі
Династия	Ланкастерлер
Әкесі	Генрих V
Анасы	Екатерина Валуа
Жұбайы	Маргарита Анжуй
Балалары	Эдуард Уэстминстер
Қолтаңбасы
Марапаттары	Алтын раушан
Генрих VI Ортаққорда

Генрих VI (ағылш. Henry VI, фр. Henri VI; 6 желтоқсан 1421, Виндзор қамалы, Оңтүстік-Шығыс Англия — 21 мамыр 1471, Тауэр) — Ланкастер әулетінен шыққан Англияның үшінші және соңғы патшасы (1422 - 1461 және 1470 - 1471 жылдар). Жүзжылдық соғыс кезінде және одан кейін «Франция королі» атағына сайланған және Францияның елеулі бөлігінде билік құрған барлық ағылшын патшаларының ішінен жалғыз патша (1431 жылы). Ол кішкентай кезінде ағаларының регенттігі тұсында патша атанды. Кейіннен Маргарита Анжуйға үйленіп, толығымен оның ықпалына түсіп қалды. Әйелінің кесірінен ол патша әскерлерінің жеңілісімен, Генрих пен оның ұлының өлімімен және Ланкастер әулетінің құлдырауымен аяқталған Йорк әулетімен соғысты бастады. Көптеген тарихшылар оны ой өрісі тар және әлсіз билеуші ретінде бағалайды, кейбіреулері оны ақылы кем деп санайды. Қайырымдылық және шүленгерлікпен белсене араласты, шіркеуді, әдебиет пен өнерді дамытуға үлес қосты.

Нәресте-патша

Генрих Генрих V-нің жалғыз баласы және мұрагері болды. Ол 1421 жылы 6 желтоқсанда Виндзорда дүниеге келді және сегіз ай толғанда әкесі қайтыс болғаннан кейін 1422 жылы 31 тамызда ағылшын тағына отырғызылды. Генрих 21 қазан 1422 жылы нағашы атасы Карл VI қайтыс болған соң 1420 жылғы Труа келісімшартына сәйкес Франция королі атанды. Оның анасы Екатерина Валуа 20 жаста еді; Карл VI-нің қызы болғандықтан, ол ағылшын ақсүйектердің сеніміне ие болмады және ұлының тәрбиесіне әсері шектеулі болды.

1423 жылы 28 қыркүйекте лордтар Генрих VI-ге ант берді. Парламент шақырылып, патшаның кәмелет жасына келгенше жұмыс істейтін регенттік кеңес құрылды. Генрих IV-нің тірі ұлдарының үлкені - Бедфорд герцогы, Джон - басты регент болып сайланып, Франциядағы соғысқа жетекшілікті өз қолына алды. Ол болмаған кезде Англия үкіметін оның інісі - «Патшалықтың демеуі мен сүйеуі» деп жарияланған Глостер герцогы, Хамфри басқарды. Оның міндеттері бейбітшілікті сақтаумен және Парламентті шақыру мүмкіндігімен шектелді. Генрих V-нің ағасы, епископ Генри Бофорт (1426 жылдан бастап кардинал) кеңесте үлкен рөл атқарды. 1435 жылы Бедфорд герцогы қайтыс болғаннан кейін Глостер герцогы регенттікті жеке-дара басқаруға үміттенді, бірақ басқа кеңес мүшелері оның құқығына келіспеді.

1428 жылдан бастап Генрихтің тәлімгері әкесі Ричард II билігіне қарсы оппозицияның белсенді мүшесі болған, Уорик графы болды.

Генрихтің анасының Оуен Тюдормен құрған екінші некесінен туған кіндіктес бауырлары Эдмунд пен Джасперге кейіннен графтықтар берілді. Эдмунд Тюдор кейін Генрих VII атанған Генрих Тюдордың әкесі еді.

Генрих 6 қараша 1429 жылы Уэстминстер аббаттығында, сегізге толуға бір ай қалғанда Англия королі, ал 16 желтоқсан 1431 жылы Париждік Құдай ана Соборында Франция королі ретінде тәж кигізу жорасы өтті.

Францияға билік пен саясатқа келу

1437 жылы, анасының қайтыс болған жылы, Генрих ересек болып жарияланды және үкіметтің тізгінін қабылдады. Генрих VI сарайында билікке Франциямен соғыс туралы ортақ пікірге келе алмаған бірнеше жоғары дәрежелі патшаның іштартарлары (фавориттері) ие болды.

Генрих V қайтыс болғаннан кейін Англия соғыстағы қолайлы сәтті жіберіп алды, бұл Жанна д’Арк әскери жетістіктерімен бірге, Валуаға жағдайды тұрақтандыруға мүмкіндік берді. Жас патша Франциядағы бейбітшілік саясатын жақтады, сондықтан ол бұл мәселені дәл осылай қараған кардинал Бофорт пен Уильям де ла Пол, Саффолк графы бастаған фракциясына жақын болды, сол уақытта соғысты жалғастыруды жақтаушылар Глостер герцогы, Хамфри мен Йорк герцогы, Ричард еленбеді.

Маргарита Анжуймен некесі

Тақта отырған Генрих VI

Кардинал Бофорт пен Саффолк графы патшаны Франциямен татулықты сақтаудың ең жақсы тәсілі - Карл VII-нің әйелінің жиені Маргарита Анжуйге некелесу деп көндірді. Генрих сондай-ақ Маргаританың ғажайып сұлулығы жайлы әңгімелерін естігендіктен келісіп, Саффолкті Карлмен келіссөздерге жіберді, ол мұндай жағдайда жасауды бермейтінін және оның орнына ағылшындардан Анжуй мен Мэн жерлерін алуға келістіні жайлы шарт қойды. Осы жағдайларда Турда келісімге қол қойылды, бірақ Мэн мен Анжуй туралы айтылған келісімнің бір бөлігі парламенттен жасырылды. Мұндай келісім Англияда танымал болмайтыны анық болды. Үйлену тойы 1445 жылы өтті.

Маргарита Анжуй

Генрих мұндай қадам танымал болмайтынын және Глостер мен Йорк герцогтары белсенді түрде қарсы болатынын біліп, Мэн мен Анжуйды Карлға беремін деген уәдесін бұзды. Маргарита, өз кезегінде, батыл болды. 1446 жылы келісімнің егжей-тегжейі белгілі болды және көпшілік Саффолкқа жабылып кетті. Генрих VI мен Маргарита оны қорғауға мәжбүр болды.

Саффолк пен Сомерсеттің дәуірлеуі

1447 жылы Саффолк пен кардинал Бофорттың інілері Сомерсет графы, Эдмунд Бофортпен бірге патшалық жұпты Глостер герцогіне қарсы парламентте сот ісін бастауға шақырды, бірақ айыпталушының кенеттен қайтыс болуына байланысты сот отырысына жете алмады. Көпшілігі герцогты патшайымның, патшаның немесе олардың іштартарларының бірінің бұйрығымен өлтірді деп санады. Осыдан кейін, тақ мұрагері болуы мүмкін Йорк герцогі Ирландияны басқаруға жіберілді, ал Саффолк пен Сомерсет графтары герцог атағын алды. Сомерсет герцогы Франциядағы әскери жорықты басқаруға жіберілді.

Өсіп келе жатқан алауыздық

Монархияның беделі заңсыздық пен жемқорлықтың, сондай-ақ Францияда жердің тұрақты жоғалтуының салдарынан төмендей берді. Нормандиядағы Сомерсет герцогі басқарған әскери әрекеттер сәтсіз аяқталды, ал 1450 жылы бұрын Генрих V әрең жаулап алған Нормандия Франциямен қайта бірікті. Ақыларын жиі алмаған әскер Англияға оралып, толқулар орнатты. Кентте Джек Кадтың көтерілісі басталды. Генрих VI көтерілісті басу үшін Лондонға әскер әкелді, бірақ Кадтың қашып кеткенін естіп, ол өз әскерлерінің аз ғана бөлігін артынан қуалауға жіберді. Алайда Кадтың қашуы тактикалық амал еді және Солфилд түбіндегі шайқаста патша әскерін жеңіп, көтерілісшілер қайтадан Лондонды басып алды. Бірнеше күннен кейін көтеріліс Лондон тұрғындарының қолдауына ие болмағандықтан сәтсіздікке ұшырады.

1453 жылы Кастийон түбіндегі шайқас нәтижесінде Гиен Бордодағы орталығымен бірге француздарға өтті. Осылайша, Жүзжылдық соғыс Англияның жеңілісімен аяқталды.

Йорк герцогының өркендеуі

1452 жылы Йорк герцогы Ирландиядан оралып, ол патша кеңесіне орынды беруді талап етті және жаман басқаруды тоқтатты. Оның мәлімдемелері көпшіліктің қолдауына ие болып, көп ұзамай Шрусбериде әскер жинады. Осы кезде патшалық топтың Лондонда шамалас әскер жинады. Екі әскер Лондонның оңтүстігінде кездесті, сосын Йорк герцогі патшалық билікке шағымдар мен талаптардың тізімін, оның ішінде Сомерсет герцогы Эдмунд Бофортты қамауға алу талап етті. Патша бастапқыда келісті, бірақ Маргарита патшайым араласып, Бофорттың тұтқындалуына жол бермейді. 1453 жылға қарай Бофорттың әсері қайтадан күшейіп, Йорк алыстатылды. Патшалық топтың әсері патшайымның жүкті екендігі туралы хабармен күшейе түсті. 13 қазан 1453 жылы мұрагер - Эдуард Уэстминстер дүниеге келді.

Алайда, Бордодан айырылғаны туралы хабарды естігенде, патша психикалық ауруды бастан кешірді және айналасындағылардың бәріне бір жыл бойы мән бермеді. Қазіргі сарапшылар Генрих VI шизофрениядан зардап шегуі мүмкін деп болжайды; басқа белгілерінің арасында оның галлюцинациялары болғандығы айтады. Оның психикалық ауруы нағашы атасы Карл VI-дан берілген шығар. Сонымен қоса, Йорк герцогі ықпалды одақтастарды жинай бастады. Ол билеуші болып жарияланды, ал Бофорт Тауэрде қамауға алынды.

Бірақ 1454 жылдың соңында патша кенеттен есін жиді. Йорк тобы билікті жоғалтуға келісе алмай, әскери қақтығыс басталды.

Азамат соғысы

1455 жылы Сент-Олбанс түбіндегі шайқас Алқызыл мен Ақ раушан соғысын бастады. 1460 жылы Йорк герцогы Нортгемптон түбіндегі шайқаста патша әскерін жеңгеннен кейін Лондонға кіріп, Эдуард Уэстминстердің құқығын айналып өтіп, өзін тақ мұрагері деп жариялады. Жауап ретінде Маргарита Анжуй Ланкастер үйінің вассалдық күштерін жинап, Уэйкфилд түбіндегі шайқаста Йорк әскерін бытыратты.

Дегенмен де, 1461 жылы Таутон түбіндегі қанды шайқастан кейін Ричард Йорктың үлкен ұлы Эдуард IV деген атпен Англия тағына ие болды. Маргарита Анжуй ұлы Эдуардпен бірге Шотландияға, сол жерден Уэльске, ақырында Францияға уақыт үнемдеп жаңа әскер жинауға мәжбүр болды. Королдің өзі Ланкаширде және Вестморлендте достарымен бірге жасырынып жүрді, ақыры, бір монах оны жауларына тапсырды. 1465 жылы шілдеде Генрихты тұтқындап, Лондонға жеткізіліп, Тауэрде қамалды.

1470 жылы, XV ғасырдағы ағылшын саясатындағы ықпалды тұлға, «Патшаларды жасаушы» 16-шы Уорик графы, Ричард Невилл бұрын одақтас болған Эдуард IV-мен жанжалдасып, Генрих VI-ның жағына өтті. Уориктің көмегімен Генрих 1470 жылы қазан айында босатылып, Англия тағына қайта отырды, ал Эдуард IV қашуға мәжбүр болды. Оның екінші билігі кезінде Генрихте ешқандай ықпал болған жоқ, Уорик барлық істерді оның атынан басқарды.

1471 жылдың көктемінде Эдуард IV әскер жинап Англияға оралды және 1471 жылы 14 сәуірде Барнет түбіндегі шайқаста қаза болған Уорик графы бастаған ланкастер әскерін толықтай жеңді. Уориктің өлімі туралы естіп, Маргарита Анжуй мен Эдуард бастаған ланкастерлердің екінші әскері кері шегіне бастады, бірақ йоркшылдар оларға жетіп, 1471 жылы 4 мамырда Тьюксбери түбіндегі шайқаста талқандалды. Бір нұсқа бойынша, осы шайқас кезінде тақ мұрагері Эдуард Уэстминстер қаза тапты; басқа деректерге сүйенсек, ол тұтқынға түсіп, содан кейін өлтірілген.

Тұтқындалуы және өлімі

Генрих Лондон мұнарасына қамалды, онда ол 1471 жылы 21 мамырда түнде қайтыс болды. Генрихтің ұлы Эдуардты - Ланкастердің одан да зор жетекшісі ретінде болдырмас үшін Генрихтің қарсыластары оның өмірін сақтап қалуының себебі болуы мүмкін. «Эдуард IV-нің келуі туралы тарихына» сәйкес, Эдвард IV-ге арналған ресми шежіре, Генрих Тьюксбери түбіндегі шайқас пен ұлының қайтыс болғаны туралы хабарды естігеннен кейін «меланхолиядан қайтыс болды». Генрихтің өлімінен кейінгі келесі күні таңертең қайтадан патша сайланған Эдуард IV оны өлтіруді бұйырды деген күдік бар.

Сэр Томас Мордың «Ричард ІІІ-нің тарихында» Commynes' естеліктерінен мұра болуы мүмкін пікірді Генрихті Ричард III өлтірді деп нақты айтады (ed. Blanchard, vol. I, page 204). Басқа заманауи дереккөз - Wakefield’s Chronicle, Генрих 23 мамырда, Ричард Лондонда болмаған күні қайтыс болды деп мәлімдейді.

Генрих VI Чертси аббаттығында жерленді; содан кейін 1484 жылы оның денесін Ричард III тапсырысы бойынша Виндзор қамалының Әулие Георгий шіркеуіне ауыстырылды.

Драматургияда

Уильям Шекспирдің үш пьесадан тұратын серия - «Генрих VI»

Сілтеме

• Allmand, C. (30 April 1982), "The Coronations of Henry VI", History Today 32 (5), http://www.historytoday.com/ct-allmand/coronations-henry-vi 
• Henry VI, king of England (28 July 1999).