Шағатай тілі

Шағатай тілі
Сөйлеу орны:	Орталық Азия, Хорасан
Тіл жоғалуы:	1990 жж. ?
Тіл ұясы:	Алтай  Түркі   Батыс түркі    Шағатай тілі
Тіл белгілері
ISO 639-1:	ешқандай
ISO 639-2:	chg
ISO 639-3:	chg

Шағатай тілі (جغتای – жағатой; ұйғ. چاغاتاي – чағатай; өзб. ﭼىﻐﺎتوي – chigʻatoy) ретінде жақсырақ белгілі Түрки — бір кездері Орталық Азияда кең таралған, қазір өлі тілге айналған түркі тілі. «Шағатай» сөзі Шағатай ұлысының атынан келіп шыққан. Шағатай хандығы Шыңғыс ханның екінші ұлы Шағатай ханның атымен аталған. Осы тілде сөйлеген көптеген Шағатай түріктері мен татарлар өздерін Шағатайдың ұрпақтарына жатқызған.

Тарихы

Шағатай тілі Араб әліпбиін пайдаланған өте дамыған мәдени тіл болған. Оның сөз қорында араб және парсы тілдерінен кірген сөздер өте көп болған. Сонымен бірге оған көшпенді түркілердің тілі де қатты ықпал еткен. Сол себепті шағатай тілі Орталық Азияның халықаралық тілі ретінде қолданылған. Шағатай тілінің тарихын үш кезеңге бөлуге болады:

1. Бастапқы шағатай кезеңі 1400—1465
2. Классикалық шағатай кезеңі 1465—1600
3. Кейінгі шағатай кезеңі 1600—1921

Бастапқы шағатай кезеңінде тілдің морфологиясында көне жалғаулар көп ұшырасады. Класикалық кезеңі Мір Әлішер Науаидың алғашқы диуанының жарыққа шығуымен басталады, әрі шағатай тілінің гүлденуі осы кезеңнің тұсында болады. Үшінші кезеңде шағатай тілінің дамуы екі жолмен жүре бастайды: біріншісі Науаидың классикалық тілін сақтап қалуға тырысу болса, екінші жолы жаңа түркі тілдерінің ықпалын қабылдап даму болды.

Шағатай тілінің гүлденуі Ақсақ Темір әулетінің кезінде орын алады. Ақсақ Темірдің өзінің өмірбаяны мен оның ұрпағы, Моғол империясының негізін қалаушы Бабырдың атақты Бабырнамасы шағатай түркі тілінде жазылған. 20-шы ғасырдың басында кеңес үкіметінің Орталық Азияда жүргізген өзгерістеріне дейін шағатай тілі жалпыға бірдей әдеби тілі болып қала берді.

Қазіргі түркі тілдерінің ішіндегі шағатай тіліне ең жақындары — өзбек және ұйғыр тілдері. Ал өзбектер тіпті өзбек тілі тікелей шағатай тілінен өрбіген, ал шағатай әдебиеті өзбек әдебиетінің бір бөлігі деп қарастырады. 1921 жылдан бастап Өзбекістанда шағатай тілінің орнына өзбек тілі (сол кезде қыпшақ диалектілерінің негізінде) қолданыла бастаған. Берендек атты ортағасырлық көшпелі халықтың тілі де зерттей келе шағатай тілі болып шықты.

Ethnologue тізімінің дерегі бойынша, Ауғанстанда қолданылатын «шағатай тілі» түрікмен тілінің «теке» тайпасы диалектінің аты болып шықты. Орталық Азияның басқа жерлеріндегідей, Түрікменстанда да шағатай тілі әдеби тіл ретінде 18-ші ғасырдың аяғына дейін қолданылып, түрікмен тіліне ықпал етіп келді. Бірақ екі тіл түркі тілдерінің екі басқа тармақтарына жататындықтан, олардың арасында елеулі айырмашылықтар да бар.

Шағатай әдебиеті

Шағатай ақындарының ішіндегі ең атақтысы Әлішер Науаи болып саналады. Сол себепті шағатай тілі «Науаи тілі» деп аталады. Прозалық шығармалардан алғашқы моғол императоры Бабыр жазған Бабырнаманы атауға болады. Шағатай тілі қазірге дейін Түркия университеттерінде зерттеліп, түрік мәдениеті мен тарихының маңызды бөлігі болып саналады.

Шағатай тіліндегі шығармалардан үзінділер

Осында Әлішер Науаи қаламынан шыққан бір рубаи мен бір ғазел келтірілген:

Dedim: chineni tutib, saqogʻingni oʻpay,

Kozʻ qoshingga surtubon qabogiʻngni oʻpay,

Guldek yuzing islabon dudakiʻngni oʻpay

Yoq, Yoq, Yoq, desang agar ayoqingni oʻpay

---

Qaro kozʻim

Qaro koʻzum, kelu mardumlugʻ emdi fan qilgʻil,

Kozʻum qarosida mardum kibi vatan qilgiʻl.

Yuzung guliga koʻngul ravzasin yasa gulshan,

Qading niholigʻa jon gulshanin chaman qilgiʻl.

Takovaringg'a bagiʻr qonidin hino bogʻla,

Itingg'a gʻamzada jon rishtasin rasan qilgʻil.

Firoq togʻida topilsa tufrogʻim, ey charx,

Xamir etib yana ul togʻda ko'hkan qilgiʻl.

Yuzung visoligʻa yetsun desang koʻngullarni,

Sochingni boshdin-ayogʻ chin ila shikan qilgʻil.

Xazon sipohiga, ey bogʻbon, emas mone'

Bu bogʻ tomida gar ignadin tikan qilgiʻl.

Yuzida terni koʻrub oʻlsam, ey rafiq, meni

Gulob ila yuvu gul bargidin kafan qilgʻil.

Navoiy, anjumani shavq jon aro tuzsang,

Aning boshogʻligʻ oʻqin sham'i anjuman qilgʻil.

Шағатай тілінің оқулықтары

• Eckmann, János, Chagatay Manual. (Indiana University publications: Uralic and Altaic series ; 60). Bloomington, Ind. : Indiana University, 1966. — Reprinted edition: Richmond: Curzon Press, 1997, ISBN 0-7007-0860-X ISBN 978-0-7007-0860-4 [1]
• Bodrogligeti, András J. E., A Grammar of Chagatay. (Languages of the World: Materials ; 155). München: LINCOM Europa, 2001. (Repr. 2007), ISBN 3-89586-563-X [2]
• Erkinov A. “Persian-Chaghatay Bilingualism in the Intellectual Circles of Central Asia during the 15th-18th Centuries (the case of poetical anthologies, bayāz)”. International Journal of Central Asian Studies. C.H.Woo (ed.). vol.12, 2008, pp. 57–82 http://www.iacd.or.kr/pdf/journal/12/3.PDF Мұрағатталған 11 шілденің 2020 жылы.

Түсініктемелер

Берендек — ежелгі орыс жылнамаларындағы «берендеи» (берінділер) болған шығар

Сыртқы сілтемелер

• Орталық Азиядағы Ресей империялық саясаты(қолжетпейтін сілтеме) жазған: Хасан Бүлент Паксой

• шағатай сөздігі https://vtvestnik.kz/languages.html(қолжетпейтін сілтеме)

Сілтемелер

• Араб тілі
• Шағатай
• Шыңғыс хан