René Descartes
| Rene Descartes | |
|---|---|
 René Descartes. Frans Hals sızǵan portret, 1648 | |
| Tuwılǵan sánesi | 31-mart 1596 |
| Qaytıs bolǵan sánesi | 11-fevral 1650 (53 jasta) |
René Descartes (aytılıwı: Rene Dekart) (31-Mart 1596 - 11-Fevral 1650) fransuz filosofi hám fizigi bolǵan. Ol matematika, fizika hám ásirese filosofiya ilim tarawlarinda júda áhmiyetke iye kitaplar jazdi. Oniń dualizm pikiri jan, sana, dene teoriyalarin bir túsinikke jámledi. Bul túsinik sana hám zattiń dualistik teoriyasi dep ataladi. Oniń belgili filosofiyaliq pikiri Cogito ergo sum (Men oylayman, sol sebepli men barman).
Dekart hám fizika (dúnyani úyreniw)
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Dekart óziniń Metod haqqinda oylar (1637) kitabinda ózi oylap tapqan ilimiy metod tuwrali jazdi. Ol sonday-aq deneler (Geometriya), jaqtiliq (Optika), hám hawa-rayi (Meteorologiya) tuwrali da ilimiy miynetler dóretti. Ol geometriyada denelerdi koordinatalar járdeminde kórsetiw jolin oylap tapti. Sonday-aq raduganiń ne ekeni haqqinda teoriyaniń da tiykarin saldi. Dekarttiń fizikadaǵi ilimiy miynetleri keyinirek júda belgili fizik Ser Isaak Newton ushin júda áhmiyetke iye boldi. Newton hám sonday-aq James Hook Dekart tuwrali jazǵanda: "Men ilimde aldiǵa bara aliwim, ilim gigantlari iyninde otirǵanim sebepli!" dep jazǵan.
Dekart hám filosofiya (abstrakt pikirlerdi úyreniw
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Birinshi Filosofiya haqqinda Oylaniwlar (1641) kitabinda Dekart filosofiyaliq sorawlardi óziniń jaratqan ilimiy metodlari menen talqiladi. Ol skeptisizmge (skeptisizm dúnya haqiyqiy emes dep úyretedi) qarsi pikir júritti.
Oniń pikiri boyinsha ol ózi bar boliwi shárt, sebebi ol óziniń oylap turǵanin sezdi; hám eger ol oylap turǵan eken, demek ol haqiyqiy (bar). Sebebi eger ol bar bolmaganinda, qalayinsha ol oylap turǵanin seziwi múmkin. Ol bul kóz-qarasti qisqartip, Latinshada minaday dep jazdi: "Cogito ergo sum" (Men oylayman, sol sebepli men barman).
Ol sonday-aq Qudaydiń bar ekenligin óz oylawin seziwi usilina uqsas usilda kórsete aliwina isendi. Dekarttiń oyinsha Quday bul sheksizlik penen birdey; ol sheksizlikti kóriw múmkin dep esapladi, sebebi ol úlkenirek zatti tabiw múmkin, al biraq eń úlken zatti tabiw múmkin emes dep oyladi. Oniń oyinsha eger Quday bar bolsa, onda bul dúnyada bar boliwi shárt, sebebi Quday jaqsi hám eger bul dúnya haqiyqiy bolmaǵaninda, Quday adamlarǵa bul dúnya bar dep oylawǵa jol qoymaǵan bolar edi.
Juwmaqlap aytqanda, Dekarttiń oyinsha eger ol oylay alsa, onda ol ózi haqqinda qálegen nárseni bilip aliwi múmkin (misali óziniń eki qoli, eki ayaǵi bar ekenin). Sonday-aq ol Quday bar ekenligin bilgenligi sebepli, ol eki nárseden turiwi shárt: oylaw qábiletine iye sana hám oylaw protsessinen gárezsiz biraq oǵan birlesken dene. Bul pikir "Kartezian Dualizm" dep ataladi.
Dekarttiń sol waqittaǵi filosoflardan ózgesheligi, ol Aristoteldiń emes al Platonniń pikirlerine uqsas pikirlerdi kóp paydalandi. Kópshilik oni ratsionalist dep esaplaydi, sebebi ol sorawlarǵa juwaplardi óziniń sanasinan qidirdi. Dekart skeptisizmge qarsi gúreskeni menen, oniń skeptisizmdi óz oylarinda sáwlelendirip beriwi júdá úlken ataqqa iye boldi hám bul oylar Kartezian Skeptisizm dep ataldi.