თურქული ენა

	თურქული ენა, თურქული; Türk dili, Türkçe
გავრცელებულია	თურქეთი, ; კვიპროსი, ; ბულგარეთი, ; საბერძნეთი, ; ჩრდილოეთი მაკედონია, ; რუმინეთი, ; კოსოვო. ; გარდა ამისა, უამრავი მიგრანტია დასავლეთ ევროპის ქვეყნებში, ჩრდილოეთ ამერიკასა და ავსტრალიაში.
მოლაპარაკეთა რაოდენობა	მშობლ. ენა: დაახლ. 65 მლნ. ; მეორე ენა: დაახლ. 20 მლნ.
ოფიციალური სტატუსი	თურქეთი ; თურქეთის რესპუბლიკა ჩრდილოეთ კიპროსი ; კვიპროსი ; ჩრდილოეთი მაკედონია (რეგიონალ.) ; რუმინეთი (რეგიონალ.) ; კოსოვო (რეგიონალ.)
ლინგვისტური კლასიფიკაცია	ალთაური ენები თურქული ენები ოღუზური ენები დასავლეთ ოღუზური თურქული
დამწერლობის სისტემა	ლათინური. ; არაბული გამოიყენებოდა 1928 წლამდე.
	ვიკისივრცე
ენის თარგი	{{Lang-tr}}
	ვიკისივრცეში არის ვიკიპედია — თურქული ენა, თურქული

„თურქული“ ამ გვერდზე გადმოდის. დაავადების შესახებ იხილეთ თურქული (დაავადება).

თურქული ენა — თურქი ხალხის ენა. მიეკუთვნება ენათა თურქულ ჯგუფს, რომელიც თავის მხრივ, სავარაუდოდ ალთაურ ენებს უნდა მიეკუთვნებოდეს. მიუხედავად იმისა, რომ ჰიპოთეზას თურქული ენების ალთაურთან ურთიერთნათესაობის შესახებ დღეს უკვე აღარ იზიარებს ბევრი ენათმეცნიერი, ის საბოლოოდ მაინც არ უარუყვიათ ერთხმად.

ზოგადი ცნობები

ლიტერატურულ ენას საკმაოდ ხანგრძლივი ისტორია აქვს, თუმცა საკუთრივ თურქული ლიტერატურული ენის ჩამოყალიბება XIX —XX საუკუნეებში მოხდა. მანამდე არსებობდა ე. წ. ოსმალური ლიტერატურული ენა, რომელიც მეტწილად არაბული და სპარსული ნასესხები სიტყვებისაგან შედგებოდა. პირველი წერილობითი ძეგლები XIII საუკუნეს მიეკუთვნება.

თანამედროვე ლიტერატურული ენის საფუძველია ანკარის საქალაქო და კვიპროსის დიალექტები. სხვა დიალექტებიდან აღსანიშნავია: დუნაის, ესქიშეჰირის, რაზგრადის, დინლერის, რუმელიის, კარამანლის, ედირნეს, გაზიანთეფის, ურფის.

ისტორია

მთავარი სტატია: ოსმალური ენა.

დღესდღეობით თურქულ ენად მოიაზრება თანამედროვე თურქეთის რესპუბლიკის ტერიტორიაზე არსებული სახელმწიფო ენა. უწინ ამ ტერიტორიაზე გავრცელებულ ენას ოსმალური (Osmanlıca, ან Osmanlı Türkçesi, თვითდასახელება: لسان عثمانى‎ / lisân-i Osmânî) ეწოდებოდა. ოსმალური ენის ოფიციალურ სფეროში გამოყენება პირველ მსოფლიო ომში ოსმალეთის დამარცხების შემდეგ შეწყდა 1923 წელს თურქეთის რესპუბლიკის დაარსებასთან ერთად. ფართო პოლიტიკური რეფორმების ფარგლებში, რომლის მიზანი იყო ე.წ სუფთა თურქულის (öz Türkçe) შექმნა, 1923 წელს პრეზიდენტ მუსტაფა ქემალ ათათურქის (1881-1938) ინიციატივით ფაქტობრივად შეიცვალა ენა: მრავალრიცხოვანი არაბული და სპარსული ნასესხობები თურქული ეკვივალენტებით ჩაანაცვლეს, ხოლო მანამდე გამოყენებაში არსებული არაბული ანბანი კი – ლათინური ანბანით. ამ ღონისძიებებს ხელი უნდა შეეწყო ახალი თურქული ენის ჩამოყალიბებაზე, რომელიც სასაუბრო ენას, - ანუ ერთი მხრივ საშუალო თურქულს (Orta Türkçe) (ვაჭრებისა და ზედა ფენების მეტყველებას), ხოლო მეორე მხრივ ვულგარულ თურქულს (Kaba Türkçe) (დაბალი ფენების მეტყველებას), უნდა დაფუძნებოდა. ყოველივე კი შექმნიდა ერთგვარ დემონსტრატიულ ზღვარს ახალ თურქულ სახელმწიფოსა და ოსმალურ ტრადიციას შორის. ეს მცდელობა ლამის უტოპიურად შეიძლება მივიჩნიოთ, თუ გავითვალისწინებთ იმას, რომ ჩვეულებრივი თურქული წინადადება სანახევროდ შედგება უცხოური წარმოშობის სიტყვებისაგან, რომლებიც საუკუნეთა განმავლობაში იქნა ათვისებული. მაგ.; cep [ჯებ] „ჯიბე“ (არაბული), can [ჯან] „სული“ (სპარსული), efendim [ეჶენდიმ] „ბატონი“, ან „ქალბატონი“ (ბერძნული).
განსხვავება ოსმალურსა და თანამედროვე თურქულს შორის იმდენად დიდია, რომ ოსმალური და თურქული არა მარტო ცალკე ენებად შეიძლება განიხილებოდნენ, არამედ ოსმალურს თანამედროვე თურქულის წინამორბედი შეიძლება ვუწოდოთ მხოლოდ გარკვეული წინდათქმების გათვალისწინებით. აღნიშნულის საილუსტრაციოდ თუკი ოსმალური სიტყვათშეხამებები სპარსული და არაბული სიტყვაწარმოების წესებით იქმნებოდა უწინ, თანამედროვე თურქულში ეს ფენომენი მხოლოდ შეზღუდული სახითაა მოცემული, რადგან უწინდელი სპარსულ-არაბული სიტყვათმაწარმოებელი სუფიქსები სადღეისოდ ძირითადად გათურქულებულია.

თურქული ენა და თურქული ენები

საერთოდ, თურქულ ენათა უმეტესობა საკმაოდ დიდ მსგავსებას ავლენს ფონოლოგიაში, მორფოლოგიასა და სინტაქსში. ენათა ეს მსგავსება ართულებს ენათა შორის საზღვრების დადგენას, განსაკუთრებით ეს ეხება ერთმანეთის მეზობლად განლაგებულ თურქულენოვან ქვეყნებს, რომელთაც ხშირად სახელმწიფოებს შორის მდებარე ორივე მხარეს გარდამავალ დიალექტებზე მოსაუბრე მოსახლეობა ჰყავს. (იხილეთ თურქულენოვანი ხალხები) არადა, განცხადება იმის შესახებ, რომ საზღვრები ამ ხალხებს შორის ხელოვნურადაა გავლებული პოლიტიკურ ჟღერადობას შეიძენდა, რადგან იგი საფუძველშივე არღვევს თურქულენოვან სახელმწიფოთა შორის ჩამოყალიბებულ თანხმობას. გარდა ამისა, ისევ და ისევ დიდი მსგავსებისა და ინტენსიური ურთიერთგავლენების გამო გართულებულია თურქული ენების შიდა გენეტიკური ნიშნით დაყოფა. დღემდე ყოველი მსგავსი მცდელობა მხოლოდ ახალი საკლასიფიკაციო ჰიპოთეზის შექმნით დასრულებულა.

თურქულენოვან ხალხთა საერთო რიცხვი დაახლ. 150-მდე მლნ. კაცამდე მერყეობს. გეოგრაფიულად უაღრესი გაფანტულობის მიუხედავად, რომელიც მოიცავს არეალს აღმოსავლეთ ბალკანეთიდან დღევანდელი თურქეთის რესპუბლიკისა და კავკასიის ჩათვლით ვიდრე ცენტრალური აზიისა და ციმბირის სივრცეებამდე, ეს ენები ავლენენ მეტ-ნაკლებ სიახლოვეს გრამატიკულ სტრუქტურასა და ლექსიკაში. სწორედ ეს არის პირვანდელი და უმთავრესი მიზეზი ამ ენათა და ხალხთა ერთ ჯგუფად გაერთიანებისა.

პანთურქიზმი

მთავარი სტატია: პანთურქიზმი.

XIX საუკუნეში ჩამოყალიბდა პოლიტიკური და რელიგიურ-კულტურული მოძრაობა, რომელიც ამ ეთნოსთა ზემოხსენებულ ენობრივ სიახლოვეს ეფუნებოდა და პერსპექტივაში საბოლოო მიზნად თურქულენოვან ხალხთა ერთ სახელმწიფოდ გაერთიანებას ისახავდა მიზნად ოსმალეთის იმპერიის ნანგრევებზე აღმოცენებული თურქეთის რესპუბლიკის ჰეგემონიით.

სწორედ თურქულენოვან ეთნოსთა ჩრდილოეთ კავკასიის, შუა აზიისა და ციმბირის მიმართულებით გაერთიანების შექმნის საქმეში თურქეთისთვის ხელშემშლელ ფაქტორად მიიჩნეოდა სამხრეთ კავკასიაში ორი ქრისტიანული სახელმწიფოს, საქართველოსა და სომხეთის არსებობა. თურქი ხალხების ენების, ისტორიის, კულტურების შესწავლითაა დაკავებული სამეცნიერო დარგი, რომელსაც თურქოლოგია ეწოდება.

საქართველოში თურქულ ენათაგან ძირითადად თურქულ ენასა და ლიტერატურას შეისწავლიან, თუმცა ქვეყნის ზოგ უნივერსიტეტში ფუნქციონირებს აგრეთვე აზერბაიჯანული და უზბეკური ენების განყოფილებები.

ფრაზები და სიტყვები

გამარჯობა — Merhaba; Selam
როგორ ხართ — nasılısınız?
რას აკეთებ? — ne yapıyorsun?
კეთილი იყოს თქვენი მობრძანება — Hoş geldiniz
გმადლობთ — Teşekkür ederim; Sağolun
კი / არა — Evet / Hayır
გეთაყვა — Lütfen
ნახვამდის — Allaha ısmarladık; Güle güle

რიცხვები

1 — bir
2 — iki
3 — üç
4 — dört
5 — beş
6 — altı

7 — yedi
8 — sekiz
9 — dokuz
10 — on
11 — on bir
12 — on iki

20 — yirmi
30 — otuz
40 — kırk
50 — elli
60 — altmış
70 — yetmiş

80 — seksen
90 — doksan
100 — yüz
200 — iki yüz
1000 — bin
1 000 000 — milyon

იხილეთ აგრეთვე

თურქული დამწერლობა

ლექსიკონები, სასაუბროები, სახელმძღვანელოები

ქართულ-თურქული სასაუბრო ტურისტებისათვის / [შემდგ.: ვ. კლუკოვსკი, ი. კლუკოვსკი, ა. ფაღავა] - ბათუმი, 1990
ლებანიძე, იოსებ, ბარამიძე, ნიკო: ქართულ-თურქული სასაუბრო - ბათუმი, 1990
თურქულ-ქართული ლექსიკონი - თბილისი: მერკური, 1992
მოკლე ქართულ-თურქული და თურქულ-ქართული სასაუბრო / [შემდგ.: მარინე ილურიძე] - თბილისი: ბჭე, 1992: „სამშობლოს“ სტამბა.
ქართულ-თურქული სასაუბრო / შეადგინა ნათელა დანგაძემ - ქუთაისი : სარანგი, 1992 -
ქართულ-თურქული სასაუბრო / შემდგ.: გიორგი ანთელავა - თბილისი: ქრონოგრაფი, 1993 : ბ.ს. კომბ-ტი
ლებანიძე, სოსო: ვისაუბროთ თურქულად. ქართულ-თურქული და თურქულ-ქართული სასაუბრო - თბილისი: ოტარიდი, 1993
თურქულ-ქართული ლექსიკონი / საქ. მეცნ. აკად., აღმოსავლეთმცოდნ. ინ-ტი ; [შემდგ.: ნუნუ გურგენიძე და სხვ.] ; ლია ჩლაიძის რედ. - სტამბოლი, 2001 ISBN 99928-905-0-9
თურქული ქრესტომათია ლექსიკონით / [შემდგ.: ელიდა კვანტალიანი ; რედ.: ნ. ჯანაშია] - თბილისი : სახ. უნ-ტის გამ-ბა, 2002
თურქული ქრესტომათია ლექსიკონით – Türkçe okuma kitabi sozluguyle : (საშ. და უმაღლ. სკოლებისათვის) / [შემდგ.: ელიდა კვანტალიანი ; რედ.: ნ. ჯანაშია] - თბილისი : სახ. უნ-ტის გამ-ბა, 2003
მამულია, ეთერ: თურქულ-ქართული ფრაზეოლოგიური ლექსიკონი - Turkce-Gurcuce deyimler sozlugu / ეთერ მამულია ; [რედ.: ლია ჩლაიძე] ; საქ. მეცნ. აკად., აღმოსავლეთმცოდნ. ინ-ტი - თბილისი : ცისარტყელა, 2006

ლიტერატურა

Geoffrey Lewis: The Turkish Language Reform. A Catastrophic Success. Oxford University Press, Oxford 2002, ISBN 0-19-925669-1.
Pierre-François Viguier, Éléments de la langue turque, ou tables analytiques de la langue turque usuelle, avec leur développement, dédiés au Roi, sous les auspices de M. le comte de Choiseul-Gouffier, ambassadeur de Sa Majesté Très-Chrétienne près la Porte Ottomane, par M. Viguier, Préfet Apostolique des Établissements de la Congrégation de la Mission dans le Levant, Constantinople, de l'Imprimerie du Palais de France, mars 1790, in-4°
Manuscrit de Viguier, Recueil de fables traduites du latin et du français en turc. Manuscrit écrit à Constantinople en 1721.
Дмитриев Н. К. Строй турецкого языка. — Л.: Ленингр. гос. ун-т, 1939. — 60 с. — (Строй языков / Ленинградский государственный университет / Под общей ред. А. П. Рифтина; вып. 11).
Кононов А. Н. Грамматика турецкого языка / Академия наук СССР Ин-т востоковедения. — М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1941. — 312 с.
Кононов А. Н. Очерк истории изучения турецкого языка / Академия наук СССР, Отд-ние литературы и яз., Сов. ком. тюркологов, Ин-т востоковедения, Ленингр. отд-ние. — Л.: Наука. Ленингр. отд-ние, 1976. — 119 с.