Ֆիլատելիա

Ճապոնական նամականիշների հավաքածու ալբոմի մեջ

Ֆիլատելիան դրամի փոխարեն փոստային վճարումների համար նախատեսված դրոշմաթղթերի (փոստային նամականիշներ, ծրարներ ու բացիկներ՝ տպագրված կամ սոսնձված նամականիշերով) օրացուցային, հատուկ փոստային մարումների և փոստային ու ֆիլատելիստական այլ նյութերի հավաքածուների ստեղծումն է։

Անվանում

Ֆիլատելիա անվանումը (ֆր.՝ philatélie, հուն․՝ φιλέω - սիրել և ἀτέλεια - վճարումներից, տուրքերից ազատող դրոշմ), առաջին անգամ օգտագործել է ֆրանսիացի կոլեկցիոներ Ժորժ Էրպենը (Georges Herpin) 1864 թ. նոյեմբերի 15- ին «Փոստային նամականիշների կոլեկցիոներ» (Le Collectionneur de timbres-postes) ամսագրում։ Հին Հունաստանում նամակների վրա հատուկ նշան («τέλος» -թելոս) էին դնում։ Դա նշան էր, որ նամակի ուղղարկման համար վճարված է և այլևս վճարել պէտք չէ։ Այդ նշանը ժամանակակից փոստային նամականիշի նախահայրն է։

Պատմություն

XIX դար

Հավաքածուների առաջացումը

«Սև պեննի», առաջին նամականիշը

Ֆիլատելիան որպես կոլեկցիոներական բնագավառ առաջացել է 1840- ական թվականներին, երբ որ փոստային նամականիշերը մտան շրջանառության մեջ։ Հայտնի է, որ 1840 թ. մայիսի 6- ին Լոնդոնի «Օլիվերսոն, Դենբի և Սեվի» փաստաբանական գրասենյակը տասը չկտրատած «Սև պեննի»- ով նախավճարված նամակ է ուղարկել Շոտլանդիա։ Ծրարի վրա լավ ընթեռնելի է կնիքի դրոշմը՝ «LS.6MY6.1840»: Այսպիսով աշխարհում առաջին ֆիլատելիստական ավարտուն իրը՝ ծրարը թողարկման առաջին օրվա մարված նամականիշով, հայտնվել է առաջին նամականիշի թողարման օրը։ 1992 թվականին այդ ծրարը Ցյուրիխի աճուրդում վաճառվել է 690 հազար ֆրանկով։

Արդեն 1846 թ. Անգլիայում հայտնի էին մեծ թվով փոստային նամականիշներ հավաքելու փաստեր, ընդ որում առանց որևէ սիստեմի (օրինակ՝ պատերին փակցնելու համար)։ Փոստային դրոշմաթղթերի, ըստ երկրների սիստեմատիկ հավաքումը սկսել է 1850- ական թվականների կեսերից։ Առաջին ֆիլատելիստը համարվում է Փարիզեցի փորագրիչ Մանսենը, որը 1855 թ. վաճառել է իր հավաքածուն բուկինիստ և նամականիշ վաճառող Էդուարդ Լապլանտին։ Հավաքածուն ընդգրկում էր այդ ժամանակ արդեն թողարկված համարյա բոլոր նամականիշերը։ Փոստային նամականիշերի պահանջարկի պատճառով հայտնվեցին վաճառականներ, որոնք զբաղվում էին հատուկ հավաքածուների համար նամականիշ վաճառելով։

XIX դարի վերջին նամականիշ հավաքելը դարձավ հարյուր հազարավոր մարդկանց զբաղմունք, անկախ սոցիալական աստիճանից՝ սկսած աղքատների երեխաներից մինչև արքայական տների արքայազները։ Որոշ կառավարություններ ունեին փոստային նամականիշերի սեփական հավաքածուները (օրինակ՝ Անգլիան, Գերմանիան, Ֆրանսիան, Բավարիան, Բուլղարիան)։ Այդ նպատակով որոշ երկրներում 1870- ական թվականներից կազմակերպվեցին ազգային փոստային թանգարաններ։ Առաջին թանգարանները բացվել են Գերմանիայում, Ֆրանսիայում, Բուլղարիա։ Առաջին տեղն էր գրավում Բրիտանական թանգարանի հավաքածուն. այն հավաքել էր պառլամենտի անդամ Տապլինգը և կտակել էր թանգարանին, ժամանակին այն արժեր 800000 գերմանական մարկ։ Բեռլինի կայսերական փոստային թանգարանը նույնպես ընդարձակ նամականիշերի հավաքածու ուներ։ Առաջացան խոշոր անհատական հավաքածուներ։ Ամենախոշորը, ամենաթանկը և իր տեսակի մեջ ինքնուրույնը պատկանում էր [Փարիզաբնակ բարոն Ֆիլիպ Ֆերրարիին (1 միլիոն գերմանական մարկ)։

Քանի որ նամականիշերի թիվը գնալով ավելանում էր, նրան հավաքելը դժվարանում էր։ 1880-ականների սկզբից հայտնվեցին մասնագետ հավաքողներ, որոնք սահմանափակվում էին աշխարհի որևէ մասի, կամ մի քանի երկրների նամականիշերով։

Ֆիլատելիստական ընկերություններ և ցուցահանդեսներ

Քանի որ նամականիշների քանակը ավելացավ, և մեկ անձի համար դժվար էր կոլեկցիոներությամբ զբաղվել, ապա հավաքողները սկսեցին միավորվել ընկերություններում։ Առաջիններն էին ԱՄՆ-ում (1868 թ.), Մեծ Բրիտանիայում («Philatelic Society», Լոնդոն, 1869 թ.), Գերմանիայում (1869 թ.), Ֆրանսիայում («Société française de timbrologie», Փարիզ, 1874 թ.)։ XIX դարի վերջին աշխարհում հաշվվում էր ավելի քան 400 ֆիլատելիստական ընկերություն, որոնց մեծ մասը Գերմանիայում և ԱՄՆ-ում։ Գերմանական ֆիլատելիստական ընկերությունների ներկայացուցիչները, սկսած 1889 թ., հավաքվում էին ամենամյա համագումարում։

Ֆիլատելիստական ընկերությունները կազմակերպում էին նամականիշերի ցուցահանդեսներ։ Առաջին անհատական հավաքածուի ցուցահանդեսը կազմակերպվել է 1852 թվականին Բրյուսելում։ Առաջին ֆիլատելիստական ցուցահանդեսները կազմակերպվել են Բեռլինում (1870 թ.), Վիեննայում (1873 թ. - առաջին միջազգայինը), Փարիզում (1878 թ.), Անտվերպենում (1887 թ. - միջազգային), Նյու-Յորքում (1889 թ.)։ 1890 թվականին նամականիշի 50-ամյակի առթիվ երեք ցուցահանդես կազմակերպվեց Վիեննայում, Մագդեբուրգում և Լոնդոնում։ Առաջին համաշխարհային ֆիլատելիստական ցուցահանդեսը կայացել է 1962 թ. աշնանը Պրահայում։ 2004 թ. օգոստոսի 28-ից մինչև սեպտեմբերի 1-ը Սինգապուրում կայացավ ֆիլատելիայի պատմության մեջ առաջին նամականիշների համաշխարհային չեմպիոնատը։

նամականիշների առք և վաճառքը

նամականիշների առևտրով զբաղվել են հազարավոր մարդիկ, խոշոր կենտրոններում կային բորսաներ և կազմակերպվում էին աճուրդներ։ Հազվագյուտ նամականիշների համար վճարում էին մեծ գումարներ։Բրիտանական Գվիանայի առաջին թողարկման (1850 թ. վարդագույն թղթի վրա երկու ցենտ անվանագնով) համար վճարվել է 1010 դոլար։ Հազվագյուտ նամականիշների բարձր գներից ելնելով՝ հայտնվեցին մեծ թվով կեղծ նամականիշներ։ Փարիզում բացվել էր կեղծ նամականիշների տպարան։ Ֆիլատելիստական ընկերությունների խնդիրներից մեկը դարձավ կեղծ նամականիշներ հայտնաբերելը։ Հաճախ շատ պետություններ օգնության էին գալիս կոլեկցիոներներին։ Երբ հայտնվում էր կեղծ նամականիշ, նրանք տպագրական հին տախտակներից տպում էին նոր սերիա, որը վաճառվում էր առավել մատչելի գներով։ Հաճախ տպագրական տախտակները հայտվում էին մասնավոր անձանց մոտ, որոնք և՛ տպում, և՛ վաճառում էին նամականիշները, իհարկե ավելի էժան գներով։

Կոլեկցիոներները բարձր էին գնահատում փորձնական նամականիշները (անգլ.՝ Essays)), որոնք պատրաստվում էին փոստային վարչության կողմից մինչև նամականիշի թողարկվելը, որպեսզի որոշեն գույնը կամ նկարը փոփոխության կարիք ունի, թե ոչ։ Շատ պետություններ թողարկում էին նամականիշներ՝ ոչ թե կարիքից ելնելով, այլ կոլեկցիոներներին բարձր գներով վաճառելու համար։ Առավել շատ նամականիշները թողարկվում էին Կենտրոնական ևՀարավային Ամերիկայում։ Այստեղ շուտ-շուտ փոխվում էին քաղաքական ղեկավարները, որոնցից յուրաքանչյուրն իր պարտքն էր համարում նոր նամականիշներ թողարկել։

Ֆիլատելիստական գրականություն

1860 թ-ից սկսեցին թողարկվել ֆիլատելիստական ամսագրեր և կատալոգներ։ Առաջին ամսագիրը հայտնվեց Լիվերպուլում 1862- ից մինչև 1864 թվականը «The Stamp Collector’s Review and Monthly Advertiser» անվամբ։ 1863 թ-ից լույս տեսան Բրյուսելում «Le Timbreposte»-ը և «Magazin für Briefmarken-Sammler»-ը Լայպցիգում։ 1864 թ. լույս տեսավ առաջին ֆիլատելիստական ամսագիրը ԱՄՆ-ում։

XIX դարի վերջում թողարկվում էր բավականին մեծ քանակությամբ ֆիլատելիստական գրականություն՝ 13 լեզվով 800 անուն ամսագիր։ Ամենահայտնի ամսագիրը, որ թողարկում էին Զենֆ եղբայրները՝ «Illustriertes Briefmarkenjournal»-ը, ուներ 17000 բաժանորդ։ Մինչև ամսագրերը սկսեցին թողարկվել կատալոգները՝ առաջինը Փարիզում 1861 թ. Ա. Պոտիկեն։ Հետո լույս տեսան Ժ.-Բ. Մոէնսի (Moens Բրյուսել, 1862), Սկոտտի (Scott Նյու Յորք, 1867), «Stanley Gibbons» (Մեծ Բրիտանիա, 1879-1895), «Yvert et Tellier» (Ֆրանսիա, 1897-1913)։ Մինչև XIX դարի վերջը թողարկվում էր 720 կատալոգ, որոնցից ամենահայտնիներն էին՝

• Զենֆ Եղբայրներ (Senf, Gebrüder), «Illustrierter Postwertzeichenkatalog» (Լայպցիգ, 1892)
• Ժ.-Բ. Մոէնս «Bibliothèque des Timbrophiles» (Բրյուսել, 1862)
• Կարլ Լինդերբերգ «Die Briefumschläge der deutschen Staaten» (Բեռլին, 1892)

XX դար

Ֆիլատելիան, որպես կոլեկցիոներական ամենաժողովրդական տեսակներից մեկը, շարունակեց զարգանալ XX դարում։ «Scott», «Stanley Gibbons» և «Yvert et Tellier» շարքին ավելացան «Ցումշտեյն»-ը (Zumstein Շվեյցարիա, 1909) և «Միխել»-ը («Michel» Գերմանիա, 1910)։

1926 թ. հիմնվեց Միջազգային ֆիլատելիստների ֆեդերացիան, որի ղեկավարությամբ 1929 թվականից կազմակերպվում է ամենամյա միջազգային ցուցահանդես։

XX դարի երկրորդ կեսից ֆիլատելիան փոխվեց ավելի սիրողական կոլեկցիոներության, որին նպաստեց նամակագրության աճը երկրների մեջ, շատ երկրների կողմից կոմմեմորատիվ (հիշարժան դեպքերին նվիրված), նամականիշների գունեղ սերիաները, պատմությանը, արվեստին, ֆաունային և ֆլորային, սպորտին և այլին նվիրված թողարկումները։ Մեծ դեր է խաղացել կոլեկցիոն նամականիշների, ֆիլատելիայում օգտագործվող առարկաների ազատ վաճառքը, նամականիշների կատալոգների հրատարակումները, ֆիլատելիստական ցուցահանդեսների կազմակերպումը, ֆիլատելիայի պրոպագանդան զանազան ամսագրերում և պարբերականներում։

Ֆիլատելիստական գրականությունը հրատարակվում էր բազմաթիվ երկրներում՝

• «Филателен Преглед» (Բուլղարիա)
• «Filatéliai Szemle» (Հունգարիա)
• «Sammler Express» (ԳԴՀ)
• «Filatelia Cubana» (Կուբա)
• «Filatelista» (Լեհաստան)
• «Filatelie» (Ռումինիա)
• «Filatelie» (Չեխիա)
• «The London Philatelist» (Մեծ Բրիտանիա)
• «Philatelic Magazine» (Մեծ Բրիտանիա)
• «The American Philatelist» (ԱՄՆ)
• «Linn’s Weekly Stamp News» (ԱՄՆ)
• «Der Sammler-Dienst» (Գերմանիա)
• «Deutsche Zeitung für Briefmarkenkunde» (Գերմանիա)
• «Austria-Philatelist» (Ավստրիա),
• «Schweizer Briefmarken-Zeitung» (Շվեյցարիա)
• «L’Echo de la Timbrologie» (Ֆրանսիա)
• «La Philatélie française» (Ֆրանսիա)
• «Il Collezionista» (Իտալիա)
• «La Tribuna del Collezionista» (Իտալիա)
• «Cronaca Filatelica» (Իտալիա)
• «Francobolli» (Իտալիա)
• «Il Nuovo Corriere Filatelico» (Իտալիա)
• «Dansk Filatelistisk Tidsskrift» (Դանիա)

Եզակի հավաքածուների տեր էին Բրիտանական թանգարանը (Լոնդոն), Ստոգհոլմի, Փարիզի, Բեռնի փոստային թանգարանները։ Հայտնի անհատների հավաքածուներ էին անգլիական թագավորական ընտանիքի, Ֆ. Ֆերրարիի (Ավստրիա), Մ. Բուրրուսի (Շվեյցարիա), Ա. Լիխտենշտեյնի, Ա. Հինդի և Դ. Բոկերի (ԱՄՆ) և Հ. Կանայի (Ճապոնիա) հավաքածուները։

Հետաքրքիր փաստեր

• 1840-ական թվականներին Լոնդոնի Թայմս թերթում մի անհայտ երիտասարդի հայտարարություն էր տպվել, որը փնտրում էր մարված փոստային նամականիշեր, իր ննջասենյակը պաստառապատելու նպատակով։ Նշված էր, որ նա արդեն ունի 16000 նամականիշ, բայց դա բավական չէ։
• Փոստային նամականիշեր փակցնում էին նաև փողկապներին, գլխարկներին, ավտոմեքենաներին։ XX դարի կեսերին Բալթիմորում (ԱՄՆ) մի հարսանեկան զգեստ են զարդարել 30000 չմարված նամականիշով, իսկ Կալիֆորնիայում մի իտալացի հոգևորական պաստառապատել էր իր երկու սենյակների առաստաղները 149242 նամականիշով, մի սենյակի առաստաղին նամականիշերով պատկերված էր ԱՄՆ դրոշը՝ իտալական նամականիշը կազմում էին դրոշի գծերը, իսկ աստղերը կազմված էին ամերիկյան երկու ցենտանոց նամականիշներով։ Հոգևորականը իր հավաքածուն հավաքել էր 30 տարվա ընթացքում։
• Ռոտշիլդների ավստրիական ճյուղի ներկայացուցիչը իր ժամանակ գնել է աֆղանական նամականիշների ողջ առաջին թողարկումներից մեկը և հասարակայնորեն այրել բացառությամբ մի քանիսի։ Արդյունքում մնացած նամականիշների վաճառքից մեծ գումարներ է աշխատել։
• 1972 թ. սեպտեմբերի 22-ին Հռոմի պապ Պողոս VI-ը ստորագրեց Վիեննայի արքեպիսկոպոսին ուղղված նամակը, որով Գաբրիել Հրեշտակապետը հայտարարվում էր փոստի և ֆիլատելիայի հովանավորը։ Այս նամակին և Վիեննայի արքեպիսկոպոսի խնդրանքին հիմնվելով Ավստրիայի փոստը 1973 թ. թողարկել է հրեշտակապետի նկարով և «Գաբրիել Հրեշտակապետ - փոստի և ֆիլատելիայի հովանավոր» տեքստով փոստային նամականիշ։ Այս գաղափարը հուշել էր պապին ավստրիական «Die Briefmarke» ֆիլատելիստական ամսագրի ավագ-խմբագիր Բրունո Գրիմմը 1972 թ. աուդիենցիայի ժամանակ։:

Տե՛ս նաև՝ Ֆիլատելիստների ցուցակ

Գրականություն

• What Philately Teaches by John N. Luff
• Бабинцев С. Филателистическая библиография. - М., 1970.(ռուս.)
• Филателистическая журналистика как отдельная профессия] // Независимая газета. - 2005. - № 3 (3399). - 14 января.(ռուս.)
• Вигилев А. Из истории филателии // Филателия СССР. - 1979. - № 7. - С. 52 - 53.(ռուս.)
• Владинец Н. И. Филателия. - М., 1975.(ռուս.)
• Календарь филателиста на 1973 год. - М.: Связь, 1972. - 16 - 22 июля.(ռուս.)
• Левитас И. Я. С марками в страну знаний. Заметки о почте и филателии. - К., 1987.(ռուս.)
• Сашенков Е. П. Полярная почта. - М., 1975.(ռուս.)
• Читатель спрашивает - отвечаем // Филателия СССР. - 1984. - № 3. - С. 42.(ռուս.)
• Grallert W. Einführung in die Briefsmarkenkunde. - Leipzig, 1957.(գերմ.)
• Groer M. Praktyczna filatelystika. - Warszawa, 1975.(լեհ.)
• Hamann H. Kleine Briefsmarkenkunde. - Berlin, [1973].(գերմ.)
• Hille Н. Moderne Philatelie. - Berlin, [1968].(գերմ.)
• Williams L. N., Williams М. Techniques of Philately. - London, 1969.(անգլ.)

Արտաքին հղումներ

Ֆիլատելիա էջը Վիքիպահեստում

• Ֆիլատելիա
• Վ. Գակով Ֆիլատելիայի պատմությունից
• Կիսին Ֆիլատելիայի աշխարհը
• Ինչ է պետք իմանալ ֆիլատելիստին
• Նկարներ ցուցահանդեսից
• Ֆիլատելիստական բառարան