Աճի հորմոն

Աճի հորմոն (ՍՏՀ, սոմատոտրոպ հորմոն, սոմատոտրոպին)՝ պեպտիդային բնույթի հորմոն, որը մարդու մոտ կազմված է 191 ամինաթթվային մնացորդներից, իսկ ցլի մոտ՝ 189 և իր կառուցվածքով նման է պրոլակտինին։ Ունի տեսակային բարձր յուրահատկությամբ, այսինքն՝ յուրաքանչյուր հորմոն առավել ակտիվ է այն կենդանատեսակի համար, որից ստացվել է ու ազդում է իր և էվոլյուցիոն սանդղակով ստորև գտնվող կենդանատեսակների վրա, սակայն՝ ոչ հակառակը։ Աճի հորմոնի կիսաքայքայման շրջանը 20-40 րոպե է։

Աճի հորմոնը հիմնականում արտադրվում է առջևի հիպոֆիզ՝ ադենոհիպոֆիզի կողմից և համարվում է էֆեկտոր հորմոն։ Նրա արտադրությունն ուղղակիորեն ենթարկվում է հիպոթալամուսին, որի կողմից արտադրվող սոմատոլիբերինը խթանում, իսկ սոմատոստատինը՝ թուլացնում է աճի հորմոնի արտադրությունը։

Նշանակությունը

Աճի հորմոնը խթանում է ամբողջական օրգանիզմի և առանձին օրգանների աճն ու զարգացումը։ Նրա հիմնական թիրախ-օրգանները մկաններն ու խողովակավոր ոսկրերն են։ Ուժեղացնում է ոսկրերի էպիֆիզային գոտու աճառային հյուսվածքի սինթեզը, դեռահասային տարիքում խթանում է մարմնի աճն երկարությամբ, մեծացնում է ոսկրերի հաստությունն ու լայնությունը։ Հորմոնի ազդեցությամբ մեծանում են նաև մկանային և շարակցական հյուսվածքները, ներքին օրգանները։ Աճի հորմոնը խթանում է սպիտակուցների սինթեզն ու բջիջների բաժանման գործընթացները։

Աճի հորմոնն ազդում է սպիտակուցների, ածխաջրերի ու ճարպերի փոխանակության վրա^[1]^[2]։ Սպիտակուցների փոխանակության վրա աճի հորմոնի ազդեցությունն արտահայտվում է ամինաթթուների փոխադրմամբ բջիջների (հատկապես՝ մկանային ու ոսկրային) ներս և սպիտակուցների սինթեզի արագացմամբ։ Վերոհիշյալ փոփոխություններն ուղեկցվում են առանձին բջիջներում ՌՆԹ-ի և ԴՆԹ-ի կենսասինթեզի ուժեղացմամբ։ Աճի հորմոնն ընկճում է ամինաթթուներ քայքայող ֆերմենտների ակտիվությունը, խթանում է կոլագենի սինթեզը ոսկրերում, ավելացնում աճի ինսուլինանման գործոնների քանակն արյան մեջ։

ՍՏՀ-ի սպիտակուցասինթեզող հատկությունը կախված է ինսուլինի արտադրությունից, արյան գլյուկոզի մակարդակից և հորմոնի նկատմամբ հյուսվածքների ռեակտիվությունից։ Ենթաստամոքսային գեղձի հեռացման կամ սննդից ածխաջրերի բացառման դեպքում հորմոնի ազդեցությունը թուլանում է, իսկ դեռահաս կենդանիների աճը՝ դանդաղում^[3]։

Ածխաջրերի փոխանակության վրա աճի հորմոնի ազդեցությունն ուղղված է ինսուլինին հակառակ։ ՍՏՀ-ի ազդեցությամբ արագանում է գլյուկոնեոգենեզը, նվազում գլյուկոզի օգտագործումը ծայրամասային հյուսվածքների կողմից, խթանվում է գլյուկագոնի արտադրությունը, ճեղքվում է մկանների և լյարդի գլիկոգենը, որոնց արդյունքում արյան մեջ ավելանում է գլյուկոզի քանակը։ ՍՏՀ-ն ավելացնում է ինսուլինի հյութազատությունը ենթաստամոքսային գեղձի կողմից։ Միաժամանակ ակտիվացնում է լյարդի ինսուլինազին և բարձրացնում հյուսվածքների ինսուլինային ռեզիստենտությունը։ Ածխաջրային փոխանակության վրա ՍՏՀ-ի նման երկակի ազդեցությունը բացատրվում է հյուսվածքներում ճեղքված հորմոնի մնացորդների կենսաբանական տարբեր ակտիվությամբ և երկարակեցությամբ։ Այսպես. կարճ N-ծայրային մնացորդն առաջացնում է ինսուլինանման ազդեցություն, իսկ ավելի երկարակյաց C-ծայրային մնացորդը՝ հակաինսուլինային։ Հենց դրանով է բացատրվում նաև այն, որ ՍՏՀ-ի վաղ ազդեցություններն ինսուլինանման են, իսկ երկարատևները՝ հակաինսուլինային։

Աճի հորմոնն արագացնում է ճարպերի տրոհումը, արյան մեջ ավելացնում ազատ ճարպաթթուների քանակը և նպաստում դրանց օքսիդացմանն ու կետոնային մարմինների առաջացմանը լյարդում։

Ազդեցության մեխանիզմը

ՍՏՀ-ի ֆիզիոլոգիական որոշ ազդեցություններ միջնորդվում են հորմոնային հատուկ գործոններով՝ պլազմային սոմատոմեդիններով։ Սրանք պոլիպեպտիդներ են, որոնք արտադրվում են լյարդում և ոսկրածուծում։ Այդ մասին է վկայում այն, որ in vitro պայմաններում աճի հորմոնը որոշ դեպքերում չի ցուցաբերում իրեն բնորոշ in vivo ազդեցությունները։ Ներկայումս հայտնի են չորս սոմատոմեդիններ (A, A1, B, C), որոնք իրենց կենսաքիմիական կազմով և ֆիզիոլոգիական որոշ հատկություններով նմանվում են ինսուլինին, ուստի կոչվում են նաև աճի ինսուլինանման գործոններ (Insulin-like growth factor, IGF)։ Դրանք խթանում են մկանային և ճարպային հյուսվածքի կողմից գլյուկոզի յուրացումն ու նվազեցնում գլյուկոզի քանակությունն արյան մեջ։ Սակայն, ի տարբերություն ինսուլինի, արյան մեջ գլյուկոզի նույնիսկ շատ ցածր պարունակության դեպքում սոմատոմեդինները կարող են հյութազատվել։ Աֆրիկայում ապրող պիգմեինների օրգանիզմում գենետիկորեն չի սինթեզվում C սոմատոմեդինը, այլդ պատճառով նրանք համարվում են աշխարհի ամենացածրահասակ ժողովուրդը։

Աճի հորմոնն իր անաբոլիկ հատկությունների շնորհիվ մտնում է սպորտով զբաղվողների հավելյալ սննդակարգի մեջ՝ յուրահատուկ խթանիչների կազմում։

Արտադրության կարգավորումը

Սոմատոլիբերինը, սոմատոստատինը, ներսածին օպիատները, հակամիզամուղային հորմոնը, ֆիզիկական աշխատանքը, խորը քունը, ամինաթթուները, գրելինը, անդրոգենները, թերշաքարարյունությունը, սթրեսային իրավիճակները խթանում են ՍՏՀ-ի արտադրությունը^[4]^[5]։ Իսկ գերշաքարարյունությունը, ազատ ճարպաթթուների բարձր պարունակությունն արյան մեջ, գլյուկոկորտիկոիդները, էստրոգենները, ինչպես նաև արյան մեջ ՍՏՀ-ի և սոմատոմեդինների բարձր պարունակությունը հետադարձ բացասական կապի սկզբունքով արգելակում են աճի հորմոնի արտադրությունը^[6]^[7]։

Օրվա ընթացքում աճի հորմոնի քանակը փոխվում է 10-20 անգամ։ Դրա առավելագույն քանակը նկատվում է գիշերը՝ խորը քնի ժամանակ։

Հորմոնի գերարտադրությունը վաղ մանկական շրջանում առաջացնում է գիգանտիզմ, իսկ բնածին թերարտադրությունը՝ թզուկություն (մակուղեղային նանիզմ)։ Չափահաս տարիքում ՍՀ-ի գերքանակությունը հանգեցնում է ակրոմեգալիայի, որը բնորոշվում է մարմնի ծայրամասերի (ձեռքեր, ոտքեր, քթի ոսկրեր, այտոսկրեր), ներքին օրգանների և լեզվի աճով։

Ծանոթագրություններ

↑ Ranabir S, Reetu K (January 2011). "Stress and hormones". Indian J Endocrinol Metab 15 (1): 18–22. doi:10.4103/2230-8210.77573. PMC 3079864. PMID 21584161
↑ Greenwood FC, Landon J (April 1966). "Growth hormone secretion in response to stress in man". Nature 210 (5035): 540–1. doi:10.1038/210540a0. PMID 5960526
↑ Natelson BH, Holaday J, Meyerhoff J, Stokes PE (August 1975). "Temporal changes in growth hormone, cortisol, and glucose: relation to light onset and behavior". Am. J. Physiol. 229 (2): 409–15. PMID 808970
↑ Lin-Su K, Wajnrajch MP (December 2002). "Growth Hormone Releasing Hormone (GHRH) and the GHRH Receptor". Rev Endocr Metab Disord 3 (4): 313–23. doi:10.1023/A:1020949507265. PMID 12424433
↑ Low LC (1991). "Growth hormone-releasing hormone: clinical studies and therapeutic aspects". Neuroendocrinology. 53 Suppl 1: 37–40. doi:10.1159/000125793. PMID 1901390
↑ Bartholomew EF, Martini F, Nath JL (2009). Fundamentals of anatomy & physiology. Upper Saddle River, NJ: Pearson Education Inc. pp. 616–617. ISBN 0-321-53910-9.
↑ Guillemin R, Gerich JE (1976). "Somatostatin: physiological and clinical significance". Annu. Rev. Med. 27: 379–88. doi:10.1146/annurev.me.27.020176.002115. PMID 779605

Արտաքին հղումներ

Human Growth Hormone (HGH)

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 1, էջ 271)։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Աճի հորմոն» հոդվածին։

[1] Ranabir S, Reetu K (January 2011). "Stress and hormones". Indian J Endocrinol Metab 15 (1): 18–22. doi:10.4103/2230-8210.77573. PMC 3079864. PMID 21584161

[2] Greenwood FC, Landon J (April 1966). "Growth hormone secretion in response to stress in man". Nature 210 (5035): 540–1. doi:10.1038/210540a0. PMID 5960526

[3] Natelson BH, Holaday J, Meyerhoff J, Stokes PE (August 1975). "Temporal changes in growth hormone, cortisol, and glucose: relation to light onset and behavior". Am. J. Physiol. 229 (2): 409–15. PMID 808970

[4] Lin-Su K, Wajnrajch MP (December 2002). "Growth Hormone Releasing Hormone (GHRH) and the GHRH Receptor". Rev Endocr Metab Disord 3 (4): 313–23. doi:10.1023/A:1020949507265. PMID 12424433

[5] Low LC (1991). "Growth hormone-releasing hormone: clinical studies and therapeutic aspects". Neuroendocrinology. 53 Suppl 1: 37–40. doi:10.1159/000125793. PMID 1901390

[6] Bartholomew EF, Martini F, Nath JL (2009). Fundamentals of anatomy & physiology. Upper Saddle River, NJ: Pearson Education Inc. pp. 616–617. ISBN 0-321-53910-9.

[7] Guillemin R, Gerich JE (1976). "Somatostatin: physiological and clinical significance". Annu. Rev. Med. 27: 379–88. doi:10.1146/annurev.me.27.020176.002115. PMID 779605

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]