Relixión

A palabra relixión, ás veces empregada como sinónimo de fe ou sistema de crenzas, defínese comunmente como crenza concernente ao sobrenatural, sagrado, ou divino e aos códigos morais, prácticas, rituais, valores e institucións relacionadas coa devandita crenza. Nalgunhas ocasións, a palabra relixión úsase para designar o que debería ser chamado "relixión organizada" ou "organización relixiosa", ou sexa, organizacións que soportan o exercicio de certas relixións, frecuentemente baixo a forma de entidades legais.

Etimoloxía

Santo Agostiño de Hipona

A palabra "relixión" provén do latín religio, que á súa vez se definiu como "reverencia por Deus ou os deuses, unha meditación coidadosa das cousas e da piedade".

Historicamente foron propostas varias etimoloxías para a orixe do termo latino de religio. Cicerón, na súa obra De natura deorum (45 a.C.), afirma que o termo se refire a relegere, "reler", posto que era característico que as persoas relixiosas prestasen moita atención a todo o que se relacionaba cos deuses, relendo as escrituras. Esta postura etimolóxica subliña o carácter repetitivo do fenómeno relixioso, sobre todo como aspecto intelectual. Posteriormente, Lactanci (século III dC) rexeita a interpretación de Cicerón e afirma que o termo provén de religare, "religar", argumentando que a relixión é un vencello de piedade que serve para religar os homes con Deus.

No seu libro A Cidade de Deus, Santo Agostiño (século IV), afirma que religio deriva de religere, "reelixir"; por medio da relixión, a humanidade reelixía outra vez a Deus, posto que se separou. Posteriormente, na súa obra A relixión verdadeira, Agostiño retoma a interpretación de Lactanci e o seu concepto de "religar". Finalmente, Macrobi (século IV) considera que "relixión" deriva de relinquere, algo que nos foi deixado polos antergos.

A palabra "relixión" foi empregada durante moitos séculos no contexto cultural de Europa, marcado pola presenza do cristianismo que se apropiou do termo latino de religio. Noutras culturas non existe ningunha palabra equivalente. O hinduísmo antigo facía uso da palabra rita que facía referencia a unha orde cósmica do mundo, dentro do cal todos os seres humanos tiñan que estar harmonizados e á correcta execución dos ritos dos brahmáns. Máis tarde, o termo foi substituído polo de dharma, que actualmente tamén é empregado polo budismo e que expresa a idea dunha lei divina e eterna.

Definición de "relixión"

A relixión pode definirse de moitos xeitos:

Igrexa de Betanzos

1. Acto ou representación explícita pola cal o individuo cre demostrar o seu recoñecemento da existencia dun ou varios deuses que teñen poder sobre o seu destino, a quen obedece, serve e honra.
2. O sentimento ou expresión da persoa de amor, medo ou pavor perante un poder sobrehumano e todopoderoso, xa sexa pola manifestación de crenza, pola realización de ritos e cerimonias, ou pola conduta da propia vida.
3. Un sistema de fe e culto.
4. Atendendo á súa etimoloxía dende 'religare', para algúns sería un intento dos seres humanos de ligar o mundo con eles mesmos, isto é, a explicación que un se dá do que o rodea a partir de deus (sexa cal for a imaxe que deste se teña). Para outros, o termo relixión explicaría a ligazón (re-ligar) que une á persoa relixiosa co seu deus.

O dicionario da Real Academia Galega define relixión coma "o conxunto de crenzas e prácticas que atinxe ás relacións coa divindade, propio dun grupo social". A maioría das relixións intentan responder a preguntas relacionadas coa creación do universo, o propósito da vida, a natureza humana, a diferenciación entre o ben e o mal, a moral, a existencia logo da morte (Ceo, nirvana, purgatorio, inferno, reencarnación) etc. As relixións difiren nas respostas que dan ás preguntas anteriores, o sistema de preceptos, as prácticas ou rituais, o número de deuses ou deidades e a estrutura organizacional.

Definición académica ou científica

Os sociólogos e antropólogos ven a relixión como un conxunto abstracto de ideas, valores ou experiencias desenvolvidas a partir dunha matriz cultural. Por exemplo, na Natureza da Doutrina, de Lindbeck, a relixión non se refire á crenza en "Deus" ou nun Absoluto transcendental: Lindbeck defínea como "unha estrutura ou medio cultural e/ou lingüístico que estrutura completamente a vida e o pensamento e que, coma se fose un idioma, permite a descrición das realidades, a formulación das crenzas e a experimentación de sensacións e sentimentos íntimos." Segundo esta definición, a relixión é unha visión esencial que se ten do mundo que rexe os pensamentos e mailas accións persoais.

Outros estudosos propoñen unha definición que evita o reducionismo das diversas disciplinas sociolóxicas e psicolóxicas, que reducen a relixión aos seus factores integrantes. A relixión pode ser definida como a crenza naquilo que se recoñece como sacro ou santo. Por exemplo, no libro The Idea of the Holy ("A idea da Santidade") de Rudolf Otto, escrito en 1917, defínese a esencia da conciencia relixiosa como unha combinación específica entre medo e fascinación ante o divino. Friedrich Shleiermacher, no final do século XIX, definiu a relixión como un "sentimento de dependencia absoluta".

Do punto de vista científico, definir a relixión é aínda máis complicado, posto que os procesos psicolóxicos non sempre corresponden coa realidade observable; ou sexa, o científico ten que entender o comportamento relixioso non como mito máis ben ten que estudar por que os seres humanos fan e pensan dunha maneira determinada. Dende o punto de vista económico, a relixión é un comportamento racional -malia relacionarse o home con actores e/ou procesos non observables- posto que se experimenta recompensas sociais e materiais na súa participación das actividades relixiosas. Dende o punto de vista psicolóxico, a relixión explícase como unha maneira de resolver a necesidade de prover consolo, unha figura paternal e de explicar as cousas difíciles de entender, entre elas a morte.

Definición en clave antropolóxica

Segundo Anthony F. C. Wallace e Olivier Herrenschmidt, a relixión é unha actividade social que pon en evidencia a existencia de crenzas en seres ou realidades sobrenaturais, esta actividade declárase mediante prácticas rituais que teñen como obxectivo establecer relacións entre os participantes e aquelas forzas sacras. As crenzas teñen como obxecto da súa fe potencias ou seres divinos e transcendentes, e as prácticas rituais que substantiven esta relación son radicalmente diferentes outros comportamentos sociais: son estritamente formais (estilizadas, repetitivas e estereotipadas), e a diferenza dunha representación, os participantes tómano coa plena seriedade de ter a crenza de estar a facer algo representativo.

Bronislaw Malinowski advirte que fai falla non confundir a relixión coa maxia. Dende a cultura do home primitivo, relixión e maxia xa tiñan funcións diferentes: a maxia é práctica, técnica, de crenza sinxela, primordial, medio por un fin, nas mans de especialistas con escuras iniciacións e con resultados inmediatos, mentres que a relixión non amosa unha utilidade directa nin se aprehende con esconxuros, o mundo sobrenatural a que fai referencia é complexo e integra a vida futura nunha cosmogonía teleolóxica, é un fin moral en si, é un asunto de todos e se concelebra en comunidade e a súa función última apunta a establecer, fixar e intensificar actitudes que cohesionen á sociedade. Igualmente propoñen de fuxir de certas trampas que unha visión euro ou cristián-céntrica pode parar, rexeitando asignar á relixión ideas por exemplo: só os homes, e non os animais, teñen alma; existe unha separación absoluta entre aquilo profano e aquilo sacro; o monoteísmo é o modelo ou meta, sendo o politeísmo residual; e afastarse, finalmente, de certa fenomenoloxía da relixión, que pretende que as relixións non son senón o fenómeno dunha esencia incognoscible.

Dada a universalidade da súa expresión, non se pode falar de relixión, senón de relixións, cunha concreción histórica definida. Esta existencia historicamente definida permite falar de diferentes roles da relixión: dende aquel que permitiu ao home primitivo adaptarse á aterradora realidade reflexiva que o enfrontou coa súa propia morte até o de ser ferramenta de control social ou de creación de comunidade social, ou o de actuar como unha ferramenta de ecoloxía, despois de que adaptación cultural a un ambiente rudo ou cambiante, ou un instrumento de cambio social, tanto se for de progreso como se for de regresión.

Cada unha destas funcións vén enmarcada nun discurso relixioso; un discurso que establece unha relación entre o coñecemento incorporado ao discurso e o poder da súa posesión. Este discurso ten unha dependencia coa organización social onde se desenvolve, de tal maneira que determinados tipo de sociedade tenderán a xerar un tipo de relixión, o discurso da cal, no seu sentido axiolóxico e pedagóxico, quererá instaurar intencionadamente un determinado sentido da existencia e da realidade.

Finalmente tense que ter en conta a existencia de dúas formas de entender a relación relixiosa co obxecto de culto: a mediata e a inmediata. A relación inmediata, menos atractiva polo antropólogo, está baseada na unión mística do crente coa divindade. A relación mediata, que é a base da práctica colectiva e ordinaria, está baseada na existencia dun intermediario.

Definicións das relixións mesmas

As definicións sobre relixión que proveñen das relixións mesmas tamén son variadas. O cristianismo, no Novo Testamento define a relixión como actividade: "ter cura dos orfos e das viúvas nas súas necesidades, e gardarse da contaminación mundana." Segundo o Corán, a relixión é o islam mesmo, ou sexa, a submisión do individuo a Deus (Alá).

Clasificación

Véxase tamén: Historia das relixións

As relixións adóitanse clasificar nestes catro grupos principais,

• Animismo
• Dualismo
• Monoteísmo
• Politeísmo

Conceptual e historicamente, a primeira relixión é o animismo, que é a noción consubstancial coa alma humana, segundo a cal todo o resto dos obxectos da natureza teñen igualmente unha alma homologable a esta. A crenza nas "forzas da natureza", propia do animismo, cristaliza na divinización destas, ou sexa, no teísmo, que emprega o concepto de Deus, quer en plural politeísmo ou en singular monoteísmo. Doutra banda, o conxunto de teoría e práctica do animismo evolucionou até dar lugar a crenzas moito máis estruturadas, como é o caso do xintoísmo xaponés, ou ás relixións-filosofías, das cales destacan o hinduísmo e mailo budismo. Finalmente, outro pensamento relixioso, presente dende a antigüidade grega, é xustamente a negación da posibilidade de amosar tanto a existencia dunha realidade sobrenatural como a súa inexistencia: o agnosticismo; ou ben a súa negación absoluta: o ateísmo.

Demografía

Dende o final do século XIX e en especial dende a segunda metade do século XX, o papel da relixión, así como o seu número relativo de adherentes, alterouse profundamente. Algúns países, a tradición relixiosa dos cales estaba vencellada co cristianismo, en especial os países de Europa, experimentaron un declive significativo no sentimento e na práctica relixiosa, así como no número de persoas que escollen levar unha vida monástica ou sacerdotal.

Pola contra, nos Estados Unidos, a América Latina e na África subsahariana, a relixión aínda ten un papel importante na vida social, malia medrar o número de persoas sen relixión ningunha. Na América Latina observouse que se ben o catolicismo aínda é a relixión maioritaria, o protestantismo ten un crecemento acelerado, mentres que os católicos crecen a taxas inferiores ás do crecemento da poboación.

Relixións por número de adherentes

Porcentaxe da poboación mundial segundo a súa relixión

As tradicións relixiosas pódense clasificar segundo a relixión comparativa de acordo coa súa orixe histórica e a súa influencia mutua:

• As relixións abrahámicas son o grupo máis numeroso, integrado polo cristianismo, o islam e o xudaísmo (por veces inclúese o bahaísmo). O nome do grupo provén do patriarca Abraham, personaxe fundamental das tres relixións, teñen en común o seu monoteísmo estrito. Na actualidade no mundo hai 3.400 millóns de persoas que se adscriben a algunha relixión abrahámica.
• As relixións indias, que comparten varios conceptos, como por exemplo o dharma e o karma. Os seus seguidores son localizados principalmente no subcontinente indio, ao leste e ao sur de Asia e nalgunhas rexións illadas de Rusia. As relixións principais deste grupo son o hinduísmo, o budismo, o sikhismo e o xainismo. As relixións indias influenciáronse bastante entre elas.
• As outras relixións asiáticas que fan uso do concepto do dao (do chinés) ou don (en xaponés ou coreano). Este grupo inclúe o daoísmo, o confucianismo, xintoísmo, chondogyo, caodaísmo, yiguandao e outras versións do budismo.
• As relixións iránicas, que inclúen o zoroastrismo, yazdanismo, e as tradicións históricas do gnosticismo.
• As relixións da diáspora africana, practicadas en América, importadas como resultado do comercio de escravos dos séculos XVI ao XVIII, combinando as diversas tradicións do sur, centro e oeste de África.
• As relixións indíxenas ou tribais de todos os continentes, por exemplo as relixións tradicionais africanas, o xamanismo africano e as relixións indoamericanas e australianas.
• Os novos movementos relixiosos, un grupo heteroxéneo que emerxeu dende o século XIX, a miúdo a partir do sincretismo e a reinterpretación das tradicións antigas (por exemplo o Baha'í, ayyavazhi, ciencioloxía, e outros).

Distribución xeográfica das relixións

Relixións maioritarias por Estado

As relixións, entendidas como parte intrínseca das culturas e civilizacións, en particular como concepción social e de grupo, presentan unha xeografía e fronteiras claras. Con todo, debido aos procesos históricos dos últimos dous séculos, da globalización e o fenómeno migratorio mundial -primeiramente de Europa para o Novo Mundo e na actualidade dos países en vías de desenvolvemento para os países desenvolvidos-, a maioría dos Estados contemporáneos, exceptuando a maioría dos Estados islámicos, presentan unha variedade multicultural e á vez multirelixiosa na súa composición demográfica, coa presenza de numerosas relixións minoritarias. Con todo, frecuentemente a relixión histórica do país continúa a ser maioritaria.

De maneira xeral, o cristianismo é a relixión maioritaria dos Estados europeos e americanos -o protestantismo nas rexións setentrionais de ambos os continentes, e o catolicismo nas rexións meridionais, agás a Europa oriental, onde o cristianismo ortodoxo é maioritario, e de Suriname, onde as relixións indias son maioritarias. Na África do Norte, o Oriente Próximo e Indonesia, a islam é a relixión maioritaria e frecuentemente a relixión de Estado, agás no caso de Israel, onde o xudaísmo é a relixión de Estado e maioritaria. Na África subsahariana o cristianismo é maioritario, malia a presenza de relixións tribais ser considerable. O budismo, o xintoísmo, o confucianismo, así como outras relixións chinesas, son maioritarias nos diversos estados do leste de Asia, mentres que na India, hai numerosas relixións autóctonas.

Posturas relixiosas

Relevo na Praza da Quintana (Catedral de Santiago de Compostela)

Nalgunhas ocasións é importante distinguir entre "relixión" e "postura relixiosa". Sendo a relixión un sistema de crenzas, preceptos, prácticas e rituais, unha postura relixiosa refírese á forma en que un individuo se identifica fronte a unha ou varias relixións. As principais posturas relixiosas inclúen os crentes, os panteístas, os universalistas, os ateos, os agnósticos e os indiferentes.

• Crentes: os crentes cren nalgunha relixión ou nalgún credo, isto é nas deidades, estrutura organizacional, preceptos e prácticas dunha determinada relixión. Moitas veces úsase o termo "teísta" para un crente, aínda que existen relixións non teístas, tales como o budismo ou o taoísmo e pódese ser crente ou seguidor delas.

• Panteístas: os panteístas afirman que a divindade se atopa en todos os lugares, polo que rexeitan a idea dun Deus persoal e a miúdo (por exemplo, Spinoza) identifican a Deus coa propia Natureza. Os que afirman que Deus inclúe á realidade física pero tamén a excede reciben o nome de panenteístas.

• Universalistas: frecuentemente denomínase como universalistas a quen dá un mesmo valor positivo a tódalas relixións, considerando que as relixións constituídas son manifestacións dunha mesma realidade. En tal sentido calquera práctica ou rito é unha forma válida de cumprir a súa relixiosidade.

• Ateos: literalmente, ateo é quen non cre en ningún deus ou en ningunha relixión. Nalgunhas ocasións considéranse ateos os seguidores de relixións non teístas, como o budismo ou o taoísmo, que poderían considerarse ateísmos relixiosos. Outros limitan o termo aos ateísmos arrelixiosos (os máis frecuentes en Occidente), que negan calquera veracidade nas relixións. Tamén existen os antirrelixiosos (cando se opoñen activamente á práctica da relixión). Aínda que o ateísmo é unha postura sobre a relixión, é incorrecto chamala unha relixión.

• Agnósticos: os agnósticos son escépticos en materia relixiosa. Non consideran ter evidencias dalgunha relixión en particular nin teñen a certeza para asegurar que as relixións son falsas. Iso non implica que carezan necesariamente de interese polo espiritual, senón simplemente que non realizan afirmacións nin sosteñen crenzas específicas sobre a natureza última da realidade. Algúns agnósticos poden seguir ritos relixiosos, ben dende unha perspectiva universalista ou ben como un acto social.

• Indiferentes: os indiferentes son aquelas persoas que non teñen interese por crenza ningunha nin práctica relixiosa. En xeral, non se suscita neles a cuestión relixiosa nin participan nun sistema de culto, ou só o fan en circunstancias extremas ou por esixencias de participación en actividades sociais. Un tipo especial de indiferentes son os apateístas, quen toman a indiferenza relixiosa dunha forma consciente ou filosófica.

Relixións

O bautismo de Cristo, polo Greco

Cruceiro en Pontevea

Tendo en conta o número de deuses, as relixións e crenzas divídense primariamente en monoteístas e politeístas. A clasificación falla ao considerar moitos casos, xa que existen relixións non teístas e a diferenza entre deidades menores de certos politeísmos e os intercedentes dalgúns monoteísmos (p.ex. os santos do catolicismo) é nalgunhas ocasións difusa.

• O monoteísmo soporta a existencia dun único Deus, xeralmente omnipotente e omnipresente. As principais relixións monoteístas son: o xudaísmo, o cristianismo, o islam e a fe bahá'í. Algunhas ramas do hinduísmo son tamén monoteístas.
• As relixións politeístas cren na existencia de moitos deuses, onde xeralmente se evidencia unha xerarquía acorde á importancia de cada un dos seres celestiais, como no caso do paganismo grecorromano e algúns aspectos do mormonismo.
• As relixións panteístas como o xintoísmo, algunhas seitas do hinduísmo e as tradicións animistas sosteñen que o creador e os obxectos creados constitúen unha mesma entidade.
• As relixións non teístas, como o budismo, non defenden a existencia ou non existencia de seres sobrenaturais. Por veces, as deidades son vistas como recursos metafóricos utilizados para referirse a fenómenos naturais ou estados da mente.

Outra división que se utiliza consiste en falar de relixións "reveladas", "místicas" e "naturistas":

• As relixións reveladas baséanse nunha revelación feita por un ente sobrenatural que indica, a miúdo en forma de libro ditado, cales son os dogmas en que se debe crer e cales son os ritos que se deben seguir.
• As relixións místicas poden considerarse máis como filosofías de vida. Nelas non se define un sistema de crenzas senón, máis ben, un conxunto de preceptos que se deben seguir.
• As relixións naturistas non definen tampouco un sistema elaborado de organización de deidades, pero recoñecen a existencia de deidades e espíritos nas manifestacións da natureza.

Pseudorrelixións

Unha pseudorrelixión é un conxunto de ritos e preceptos similares a unha relixión pero no cal os seus mesmos seguidores non cren realmente.

Ás veces, o termo pseudorrelixión tamén se utiliza pexorativamente para se referir a sistemas de crenzas ou filosofías menores, pero con funcionalidade similar ás da práctica relixiosa das relixións principais, por exemplo, o discordianismo e o pastafarismo.

As relixións en Europa

As relixións en Europa

A visión oriental

Torii - Shinto

Yin e Yang

No Oriente, a partir dos séculos VII e VI a. de C., empézanse a rexistrar sistemas filosóficos (budismo, taoísmo, confucianismo) que substituían a Deus (ou aos deuses) por conceptos non teísticos, os cales chegaron aos nosos días, con centenas de millóns de adeptos espallados por varios países dos mundo.

No extremo oriente (a China, o Xapón e a India) foron desenvolvidos complexos conceptos filosóficos non teísticos, os cales, co tempo, mesturáronse coas tradicións das relixións politeístas que estaban profundamente enraizadas no espírito do pobo.

• Xintoísmo: é unha relixión nativa do Xapón. Envolve a adoración dos Kami, que representan deuses, ou os espíritos da natureza, ou aínda, simplemente unha presenza espiritual. O tema principal e máis importante na relixión Xintoísta é un grande amor e reverencia pola natureza. Así, a Lúa, unha Cachoeira ou unha Rocha poden observarse como un Kami. Os Kamis non son divindades transcendentes senón seres divinos que están próximos a nós, que habitan o mesmo mundo que nós, cometen os mesmos erros que nós e teñen sentimentos e pensamentos semellantes aos nosos. Unha persoa que morre pode automaticamente transformarse en Kami, sen importar o tipo de vida que levara. Os Kamis poden ser bos ou malos. O Xintoísmo é unha colección de rituais e métodos que regulan as relacións entre os seres humanos e as divindades (Kami). A vida despois da morte non é unha preocupación primaria para os xintoístas, pois unha énfase maior colócase en atopar a felicidade na vida nese mundo.
• Taoísmo: é unha filosofía non teística criada por Lao-Tse, que expuxo os seus pensamentos no libro: Tao Te Ching. O concepto Deus, conforme se coñece na tradición occidental, non existe nesta filosofía. Todo o que existe é o Tao, que significa “O camiño”. Tao é un concepto que transcende as dimensións espazo-tempo e, polo tanto, non pode ser comprendido pola limitada mente humana. Constitúe a esencia do universo, a realidade última e indefiníbel, e é a través do Tao –termo e medio eterno da evolución– que pasan todas as cousas. Todo é cíclico, pois Tao é a enerxía que flúe a través de toda a vida. De Tao derívase Yin e Yang, o número dous, que representa a natureza dual de todas as cousas (bo-malo, vida-morte, día-noite, claro-escuro, felicidade-tristeza, saúde-doenza). De Yin e Yang nace implicitamente o tres (Ceo, Terra e Humanidade) e, finalmente, por extensión, prodúcese a totalidade do mundo na forma como o vemos e coñecemos.
• Budismo: creado por Siddhartha Gautama, o Buda ou o Iluminado, é xeralmente visto como unha relixión non teística, aínda que nalgunhas ramas del se afirme a existencia dos devas, que son criaturas que gozan de gran felicidade nos seus mundos celestiais. Con todo, eses seres non son eternos e están suxeitos á morte e a eventuais renacementos como os seres inferiores, amarrados a un determinado aspecto da natureza, no cal terán que traballar. A existencia do home é pasaxeira e cíclica – o Samsara (conxunto dos ciclos de nacemento e morte). O home soamente estará libre dese “Ciclo de renacementos” cando elimine definitivamente o seu auto aprecio atinxindo a liberación ou Nirvana. Para os budistas soamente os seres humanos poden atinxir o nirvana ou a iluminación, os deuses por descoñeceren o sufrimento son incapaces de xerar renuncia ou compaixón. O ser Iluminado confúndese entón coa Mente Universal.
• Confucianismo: sistema filosófico, relixioso e ético desenvolvido a partir dos ensinos de Confucio. O obxectivo principal desa filosofía consiste, non en subxugar as persoas a un Ser Superior (Deus), senón a través de ritos, traballar no interior delas, a fin de moldear o seu comportamento e dar autocontrol sobre os seus desexos. Nese sentido, todos recoñecerán a súa posición relativa diante dos seus semellantes, identificando a cada instante quen é o máis novo e quen é o máis sabio, quen é o visitante e quen é o dono da casa, e así por diante; e atinxirán o coñecemento sobre a súa obrigación entre os outros e sobre o que esperar deles. Hai obrigas específicas prescritas para todos os participantes en todas as ramificacións das relacións humanas. "Non fagas aos outros aquilo que ti non queres que eles che fagan", é a máxima chinesa coñecida como Regra de Ouro do Confucianismo. A solidariedade e a educación son os grandes ideais buscados por esa filosofía, e en Confucio está o maior exemplo desas virtudes.

Véxase tamén

Outros artigos

• Agnosticismo
• Ateísmo
• Tolerancia
• Mitoloxía
• Relixión secular