Crioulo caboverdiano
![]() | Este artigo ou sección precisa dunha revisión do formato que siga o libro de estilo da Galipedia. Pode axudar a mellorar este artigo e outros en condicións semellantes. |
Crioulo caboverdiano 'kriolu, kriol' | ||
---|---|---|
Pronuncia: | /kɾiˈolu/, /kɾiˈol/ | |
Falado en: | Cabo Verde e en comunidades emigradas en diversos países. | |
Total de falantes: | 926.078[1] | |
Posición: | non está entre as 100 máis faladas | |
Familia: | Linguas Crioulas Crioulo de base portuguesa Crioulos Afro-portugueses Crioulos da Alta-Guiné Crioulo caboverdiano | |
Status oficial | ||
Lingua oficial de: | Ningún Estado. Discútese actualmente a súa posíbel oficialización en Cabo Verde. | |
Regulado por: | Dicionarios e Gramáticas | |
Códigos de lingua | ||
ISO 639-1: | --
| |
ISO 639-2: | --- (B) | cpp (T) |
SIL: | KEA
| |
Mapa | ||
Status | ||
O caboverdiano é unha lingua crioula de base lexical portuguesa que se fala no arquipélago de Cabo Verde.
O crioulo da illa de Santiago, comunmente coñecido por kriolu ou badiu, fálase na principal illa do arquipélago e é o usado na capital do país, a cidade da Praia. Dentro do crioulo de Santiago é posíbel distinguir aínda entre as variantes rural e urbana, sendo a segunda a que ten maior influencia do portugués contemporáneo.
O crioulo de San Vicente e da "capital cultural de Cabo Verde", Mindelo divulgouse a través dos poemas de Sérgio Frusoni. Polo seu lado, o crioulo da Braba coñécese a través das mornas de Eugénio Tavares, o crioulo de Santo Antón polos contos de Luís Romano de Madeira Melo e o crioulo do Fogo pola colectánea de contos de Clews Parsons.
Orixe
[editar | editar a fonte]O arquipélago de Cabo Verde estaba deshabitado ata que foron poboadas por colonos portugueses a fins do século XV, concretamente en Santiago e Fogo, en 1513 habitaban esas illas 126 homes brancos, 4 mulleres brancas, e 16 mulleres africanas e 16 homes africanos, a fins dese século eran 15.000, nun 80% escravos, unha variedade crioula desenvolveuse moi rapidamente primeiro como un pidgin. As illas de Barlovento poboáronse máis tarde e nelas a proporción de brancos foi maior polo que o produto da crioulización distanciouse en menor grao do superestrato.
Vocabulario
[editar | editar a fonte]No caso do crioulo de Santiago, o único que foi suficientemente estudado, temos que máis do 90% do vocabulario derívase do portugués, sendo o restante de orixe africana. No entanto, a considerábel erosión a que a maioría das palabras foi suxeita e, principalmente, as significativas diferenzas gramaticais tornan extremamente difícil a un falante nativo de portugués estabelecer unha conversación, mesmo básica.
Ortografía
[editar | editar a fonte]Actualmente existe unha convención ortográfica, recoñecida oficialmente polo goberno, chamada ALUPEC que significa "Alfabeto Unificado para a Escrita do Cabo-Verdiano", en crioulo, "Alfabetu Unifikadu pa Skrita di Kabuverdianu", utilizando o alfabeto latino. Ten 23 letras e catro dígrafos: A B S D E F G H I J DJ L LH M N NH N O P K R T U V X TX Z. O ALUPEC representa un compromiso entre unha ortografía fonemática e a ortografía portuguesa utilizada tradicionalmente para escribir o crioulo.
Para superar estes problemas, algúns autores, como Manuel Veiga, defenden un proceso de estandardización dos crioulos do Barlavento en torno da variante de San Vicente e outro proceso de homoxeneización nas illas do Sotavento, tendo o crioulo de Santiago por base. Así sendo, o crioulo cabo-verdiano tería dúas variantes oficiais.
Actualmente só o portugués se ensina nas escolas cabo-verdianas e, como linguas estranxeiras, tamén o francés e o inglés. Un pequeno inquérito estudantil levado a cabo en 2.000 alumnos do 12º ano de catro escolas secundarias públicas de San Vicente e de Santo Antón revelou pouca receptividade ao uso do crioulo nas aulas. A razón principal é que o crioulo é unha lingua de uso privado na vida cotiá. Mais, así que unha conversa se torna formal ou oficial, a lingua portuguesa é sempre a preferida.
Situación actual
[editar | editar a fonte]O caboverdiano foi declarado lingua nacional en 1975 despois da independencia do arquipélago mais malia o crioulo ser a lingua materna de case toda a poboación de Cabo Verde, o portugués aínda é a lingua oficial. Como a lingua portuguesa é utilizada na vida cotiá (na escola, pola administración pública, en actos oficiais etc.) o português e o crioulo viven nun estado de diglosia[2]. En consecuencia desta presenza xeneralizada do português, rexístrase un proceso de descriolización en todas as variantes dos crioulos cabo-verdianos.
Fíxese neste texto ficticio:
- Variante de Santiago:
- Quêl mudjêr cú quêm m’ encôntra ónti stába priocupáda púrqui êl sqêci dí sês minínus nâ scóla, í cándu êl bâi procurâ-’s êl câ olhâ-’s. Alguêm lembrâ-’l quí sês minínus sâ tâ pricisába dí material pâ úm pesquisa, entõ êl bâi encontrâ-’s nâ biblioteca tâ procúra úqui ês cría. Pâ gradêci â túdu quêm djudâ-’l, êl cumêça tâ fála, tâ flâ cômu êl stába contênti di fúndu di curaçãu.
- Variante de São Vicente:
- Quêl m’djêr c’ quêm m’ encontrá ônt’ táva priocupáda púrq’ êl sq’cê d’ sês m’nín’s nâ scóla, í cónd’ êl bái procurá-’s êl câ olhá-’s. Alguêm lembrá-’l qu’ sês m’nín’s táva tâ pr’cisá d’ material pâ úm pesquisa, entõ êl bâi encontrá-’s nâ biblioteca tâ procurá úq’ ês cría. Pâ gradecê â túd’ quêm j’dá-’l, êl c’meçá tâ fála, tâ dzê côm’ êl táva contênt’ d’ fúnd’ d’ curaçãu.
- Tradución para portugués:
- Aquela mulher com quem eu encontrei-me ontem estava preocupada porque ela esqueceu-se das suas crianças na escola, e quando ela foi procurá-las ela não as viu. Alguém lembrou-lhe que as suas crianças estavam a precisar de material para uma pesquisa, então ela foi encontrá-las na biblioteca a procurar o que elas queriam. Para agradecer a todos os que ajudaram-na, ela começou a falar, dizendo como ela estava contente do fundo do coração.
Diferenzas entre os crioulos
[editar | editar a fonte]Crioulo de Santiago | Crioulo de São Vicente | Crioulo de São Nicolau | Crioulo de Santo Antão | Crioulo do Fogo | Galego |
---|---|---|---|---|---|
Es fla-m’. [ezflɐ̃] | Es dzê-m’. [eʒdzem] | Es faló-m’. [ezfɐlɔm] | . | . | Eles dixéronme. |
Bu ka ê bunitu. [bukɐebunitu] | Bô n’ ê b’nit’. [bonebnit] | Bo ka ê b’nit’. [bokɐebnit] | Bô n’ê b’nit’. [bonebnit] | . | Tu non es bonito. |
Nau, ka [nɐw] [kɐ] | Não, nê, ka [nɐ̃w] [ne] [kɐ] | Ka [kɐ] | Ên’, nõ, n’ [en] [nõ] [n] | . | Non |
M’ ka sâbi. [ŋˌkɐˈsɐbi] | M’ ka sabê. [mˌkɐsaˈbe] | M’ ka sabê. [mˌkɐsaˈbe] | Mi n’ séb’. [ˌminˈsɛb] | . | Eu non sei. |
Modi ki bu txôma? [mɔdikibuʧomɐ] | Manê qu’ê bo nom’? [mɐnekebonom] | Qu’manê qu’ê bo nom’? [kmɐnekebonom] | Menê qu’ê bo nom’? [menekebonom] | Cumodê qu’ê bu nomi? [kumodekebunomi] | Como te chamas? |
Bu pôdi djudâ-m’? [buˌpodiʤuˈdɐ̃] | Bo podê ij’dá-m’? [bopoˌdeiʒˈdam] | Bo podê j’dó-m’? [bopoˌdeʒdˈɔm] | Bo podê j’dé-m’? [bopoˌdeʒdˈɛm] | Bu podê djudâ-m’? [bupoˌdeʤuˈdɐ̃] | Podes axudarme? |
Djôbi li! [ˈʤobiˌli] | Oiá li! [oˈjaˌli] | Odjâ li! [oˈʤɐˌli] | Oá li! [oˈaˌli] | Djobê li! [ʤoˈbeˌli] | Olla aquí! |
M’ sa ta kánta. [ŋˌsɐtaˈkãtɐ] | M’ ti ta kantá. [mˌtitɐkɐ̃ˈta] | M’ ta ta kantâ. [mˌtɐtɐkɐ̃ˈtɐ] | . | M’ sta kantâ. [ŋˌstakɑ̃ˈtɐ] | Estou a cantar. |
El kánta. [elˈkãtɐ] | El kantá. [elkɐ̃ˈta] | El kantâ. [elkɐ̃ˈtɐ] | . | El kantâ. [elkɑ̃ˈtɐ] | El/ela cantou. |
Mudjêr [muʤeɾ] | Am’djêr [amʤeɾ] | . | Miêr. [mjeɾ] | . | Muller |
Pamodi? [pɐˈmɔdi] | ’Mód’ quê? [mɔdˈke] | . | Pequê? [peˈke] | Pamodê? [pɑmɔˈde] | Por que? |
Skrebi [ˈskɾebi] | Skrevê [ʃkɾˈve] | . | . | . | Escribir |
Góssi [ˈɡɔsi] | Grinhassim [ɡɾiɲɐˈsĩ] | . | . | Gossim [ɡoˈsĩ] | Agora |
Porku [poɾku] | Tchuk’ [ʧuk] | . | . | . | Porco |
Conxi [ˈkõʃi] | Conxê [kõˈʃe] | . | . | . | Coñecer |
Dêxa [ˈdeʃɐ] | D’xá [ʧa] | . | . | Dixâ [diˈʃɐ] | Deixar |
Dixâ-m’ em pás! [diˌʃɐ̃ẽˈpas] | D’xá-m’ s’segód’! [ˌʧamsseˈgɔd] | . | D’xé-m’ s’segód’! [ˌʧɛmsseˈgɔd] | . | Deixame en paz! |
Dóxi [dɔʃi] | Doç’ [dos] | . | . | . | Doce |
Bôta [ˈbotɐ] | B’tá [pta] | . | . | Botâ [boˈtɐ] | Pór, tirar |
Xuju [ʃuʒu] | Suj’ [suʒ] | . | . | . | Suxo |
Ôbi [ˈobi] | Uví [uˈvi] | . | . | Ubí [uˈbi] | Ouvir |
Flâ [flɐ] | Dzê [dze] | Falâ [fɐlɐ] | Dzê [dze] | Frâ [fɾɐ] | Dicir |
Pâpia [ˈpɐpjɐ] | Falá [fɐˈla] | Papiâ [pɐˈpjɐ] | Falá [fɐˈla] | Papiâ [pɐˈpjɐ] | Falar |
Kulpa [kulpɐ] | Kulpa [kulpɐ] | . | . | Kurpa [kuɾpɐ] | Culpa |
Nhôs amigu [ɲozɐmigu] | B’zôt’ amig’ [bzotɐmiɡ] | . | B’zôt’ emig’ [bzotemiɡ] | . | O voso amigo |
Bira [ˈbiɾɐ] | V’rá [vɾa] | . | . | Birâ [biˈɾɐ] | Virar |
Sukuru [sukuru] | Skur’ [ʃkur] | . | . | . | Escuro |
Karu [kaɾu] | Kórr’ [kɔʀ] | . | . | Karru [karu] | "Carro" (automóbil) |
Notas
[editar | editar a fonte]- ↑ Ethnologue
- ↑ Duarte, D. A. (1998)
Véxase tamén
[editar | editar a fonte]Bibliografía
[editar | editar a fonte]- Quint, Nicolas (2001). "Vowels as a morphological tool in Santiago Creole Portuguese (Cape Verde)". Journal of African Languages and Linguistics (JALL), Leiden, 22 (1): 69–80. (require subscrición (?)).
- Os dialectos românicos ou neo-latinos na África, Ásia e América (F. Adolpho Coelho – 1880; capítulo 1: "Crioulo da Ilha de Santiago")
- O crioulo de Cabo Verde. Breves estudos sobre o crioulo das ilhas de Cabo Verde (Joaquim Vieira Botelho da Costa & Custódio José Duarte - 1886)
- Dialectos crioulos-portugueses. Apontamentos para a gramática do crioulo que se fala na ilha de Santiago de Cabo Verde (A. de Paula Brito - 1887)
- Folk-Lore from the Cape Verde Islands (Parsons, Elsie Clews - 1923: Contos de Cabo Verde; livro 1: em inglês, livro 2 em crioulo do Fogo)
- O dialecto crioulo de Cabo Verde (Silva, Baltasar Lopes da - 1957)
- Cabo Verde. Contribuição para o estudo do dialecto falado no seu arquipélago (Dulce Almada Duarte - 1961)
- Renascença de uma civilização no Atlântico médio (Luís Romano de Madeira Melo, 1967: Colectânea de poemas e de novelas em português e em crioulo de Santo Antão)
- O dialecto crioulo-Léxico do dialecto crioulo do Arquipélago de Cabo Verde (Fernandes, Armando Napoleão Rodrigues - 1969)
- Negrume/Lzimparin (Luís Romano de Madeira Melo - 1973: Contos em crioulo de Santo Antão com tradução portuguesa)
- "Textos crioulos cabo-verdianos" – crioulo de São Vicente -(Sérgio Frusoni in Miscelânea luso-africana - 1975 coord. Marius F. Valkhoff)
- Vangêle contód d'nôs móda (Sérgio Frusoni: Fogo - 1979; Novo Testamento - crioulo de São Vicente)
- A linguistic approach to the Capeverdean language (Macedo, Donaldo Pereira - 1979)
- O crioulo de Cabo Verde - surto e expansão (Carreira, António - 1982)
- Left-dislocation and topicalization in Capeverdean creole (Braga, Maria Luiza: Ph.D. Dissertation, University of Pennsylvania - 1982; Exemplos em crioulo de São Vicente)
- Variation and change in the verbal system of Capeverdean crioulo (Silva, Izione Santos -1985: Análise da fonologia cabo-verdiana)
- Bilinguismo ou Diglossia (Duarte, Dulce Almada - 1998)
- O crioulo da ilha de S. Nicolau de Cabo Verde (Eduardo Augusto Cardoso - 1989)
- Kabuverdianu: Elementaria seiner TMA-Morphosyntax im lusokreolischen Vergleich (Thiele, Petra. Kabuverdianu: 1991)
- A Poética de Sérgio Frusoni - uma leitura antropológica (Mesquitela Lima: Lisboa - 1992: poemas em crioulo de São Vicente)
- "O princípio da parcimónia em crioulo de Cabo Verde" (Pereira, Dulce - 1992: in Actas do II. Colóquio sobre Crioulos de base lexical portuguesa, pp. 141–151)
- O crioulo de Cabo Verde: Introdução à gramática (Manuel Veiga - 1995; crioulo de Santiago e de São Vicente)
- Le créole du Cap-Vert. Etude grammaticale descriptive et contrastive (Manuel Veiga - 2000; exemplos em crioulo de São Vicente e de Santiago)
- Le Cap-Verdien: Origines et devenir d'une langue métisse (Nicolas Quint - 2000)
- Grammaire de la langue cap-verdienne: Étude descriptive et compréhensive du créole afro-portugais des Iles du Cap-Vert (Nicolas Quint, 2000)
- Dictionnaire Cap-Verdien/français (Nicolas Quint, 2000: Crioulo de Santiago)
- Dicionário do Crioulo da Ilha de Santiago - Alemão (ed. por Jürgen Lang: Tübingen 2002)
- The syntax of Cape Verdean Creole. The Sotavento Varieties (Baptista, Marlyse - 2002)
- Dicionário Prático Português Cabo-verdiano - Variante de Santiago (M. Mendes, N. Quint, F. Ragageles, A. Semedo: 2002)
- O Cabo-verdiano em 45 Lições (Manuel Veiga, 2002: Crioulo de Santiago e de São Vicente)
- Parlons capverdien : Langue et culture (Nicolas Quint, Aires Semedo, 2003: Crioulo de Santiago e um capítulo sobre o crioulo de São Vicente)
Ligazóns externas
[editar | editar a fonte]- Kabuberdianu Relatório do Ethnologue sobre os crioulos cabo-verdianos.
- Literaturas Africanas de Expressão Portuguesa
- Poemas de Sérgio Frusoni em crioulo de São Vicente
- "Morna aguada" de Eugénio Tavares em crioulo de Brava
- Os Lusíadas em crioulo de Santo Antão
- Dicionário Cabo-verdiano Português On-Line (Crioulo de Santiago)
- Dicionário Cabo-verdiano Francês On-Line (Crioulo de São Vicente)
- Língua Crioula
- A Perspective on Capeverdean Crioulo
- Asosiason Kabuverdianu pa Traduson di Bíblia Afabétu Kabuverdianu, (Cape Verdean Alphabet, see last picture link in top frame) Best viewed with Internet Explorer.
- Asosiason Kabuverdianu pa Traduson di Bíblia Kartidjas Kabuverdianu - (four literacy primers pdf, see fifth picture link in top frame) Best viewed with Internet Explorer.
- Asosiason Kabuverdianu pa Traduson di Bíblia Books: Stória di Natal (the Christmas Story), Lúkas, Notísia Sabi di Jizus (Luke, The Good News of Jesus), Bíblia na prugrésu di traduson pa lingua Kabuverdianu (The Bible in progress of translation into the Kabuverdianu Language, Luke 2nd ed. and Acts 1st ed. - see third picture link in top frame), Comics: Stória di Bon Samaritanu (The Story of the Good Samaritan), Stória di Fidju ki Perde (The Story of the Prodigal Son), Stória di Zakeu, Xéfi di Kobradoris di Inpostu, (The Story of Zacchaeus, chief tax collector - see links in left frame), Film: Filmi: Vida di Jizus (The Jesus Film - see fourth picture link in top frame) Best viewed with Internet Explorer.