ریش

برای دیگر کاربردها، ریش (ابهام‌زدایی) را ببینید.

ریش
یک مرتاض هندو با ریش و سبیل در بنارس هند.
جزئیات
شناسه‌ها
لاتین	barba
TA98	A16.0.00.018
TA2	7058
FMA	54240

ریش به مویی گفته می‌شود که بر صورت، چانه، اطراف لب پایین، زیر گلو و گونه‌ها و بر گردن می‌روید و معمولا از سن بلوغ رشد می‌کند. ریش داشتن می‌تواند صرفاً برای زیبایی صورت، برای حفاظت از پوست در برابر سرما و آسیب‌های پوستی دیگر، یا برای نشان دادن تعلق به دسته یا فرقه‌ای مذهبی باشد (مانند اسلام، یهودیت و هندوئیسم). از نظر لغوی، واژهٔ ریش به معنی «زینت» است و به آن «محاسن» نیز گفته می‌شود. ریش پس از بلوغ، بر صورت پسران و مردان می روید، اما در زنان، به‌عنوان موی زائدِ صورت درنظر گرفته می‌شود.

مراحل رشد

افزایش ترشح هورمون تستسترون در دوره بلوغ، بخشی از این هورمون به نام دی هیدروتستسترون موجب تحریک فولیکول‌های موی صورت شده و رویش ریش آغاز می‌شود. در بزرگسالان، رویش ریش در تابستان سریع تر صورت می‌گیرد.

تاریخچه

انسان‌های نخستین ریش خود را نمی‌تراشیدند. قدیمی‌ترین وسایل کوتاه کردن (و نه تراشیدن) ریش، که تاکنون به دست آمده‌است، مربوط به ۴۰۰۰ سال پیش است. در مصر باستان، ریش اهمیت خاصی داشته‌است. در حدود سال‌های ۳۰۰۰ تا ۱۵۰۰ قبل از میلاد در مصر، ابزار و لوازمی همچون نخ طلا برای آرایش ریش به کار می‌رفته‌است. همچنین در هندوستان نیز برای تعهد پرداخت بدهی‌های خود، ریش گرو می‌گذاشته‌اند. در زمان اسکندر مقدونی، تراشیدن ریش در مقدونیه باب شد.

ایران

• 
  بزرگنمایی ریش یکی از گاوهای بال‌دار در تخت جمشید.
• 
  فتحعلیشاه قاجار با ریش بلند.

در ایران، نخستین بار تراشیدن ریش از دوران ساسانیان باب شد. تا پیش از آن، تراشیدن ریش برای مردان، نوعی مجازات محسوب می‌شد. در دوران هخامنشیان به وسیله انبرک‌هایی یا پیچیدن بخش‌هایی از ریش به دور حلقه‌هایی، قسمت‌هایی از ریش را فر می‌دادند.

سر ستون ایوان شمالی کاخ صدستون

با ورود اسلام به ایران، مردان مجدداً به گذاشتن ریش روی آوردند. در عصر مغول، موقتاً ریش بی‌اعتبار شد. پس از مغولان و تا عصر صفویه ریش گذاشتن برای مردان فراگیر بود. در عصر صفویه و در سال ۱۰۰۷ شمسی، شاه عباس کبیر فرمان تراشیدن عمومی ریش را صادر نمود. بر اساس این فرمان همه مردان حتی روحانیون موظف به تراشیدن ریش خود شدند. پس از دوران صفویه داشتن یا نداشتن ریش در ایران اجباری نبوده‌است. در شعر فارسی مکرراً از ریش با عنوان خط یاد شده‌است. در ادبیات فارسی می‌بینیم که معشوق (استعاري) تا وقتی که خط (ریش) بر نیاورده است زیباست و بعد از آن باید رهایش کرد چون معتقد بودند که ریش نو دمیده معشوق صورت چون ماه او را می‌پوشاند. دعوی خوبی تو چو باطل نشد به خط***معلوم شد که رونق گل، خار نشکند (ظهیرالدین فاریابی& ۵۰) چنان‌که نیل بود مانع رسیدن چشم***به خط رخ تو امان یافت از پریدن چشم/ شب گذشته کجا بوده‌ای که خوابیده‌است*** بساط سبزهٔ خط تو از چریدن چشم/ (صائب)

برخی نیز ریش را مانند پر طاوس و سبزه ای که گل را اراسته مایه زیبایی میدانستند

زان سبزه که بر چهره تو خاسته شد

تا ظن نبری ز حسن تو کاسته شد

درباغ رخت رهر تماشای دلم

گل بود بسبزه نیز آراسته شد

بسیاری از سخنوران نیز جدا از زشت و زیبشناسی ریش را نکوهش کرده اند

گر به ریش و خایه بودستی کسی

هر بزی را ریش و مو باشد بسی.

مولوی

ز بالا فزون است ریشش رشی

تنیده در او خانه صد دیوپای.

معروفی.

چرات ریش دراز آمده ست و بالا پست

محال باشد بالا چنان و ریش چنین.

منجیک.

به نیم گرده بروبی به ریش بیست کنشت

به سد کلیچه سبال تو شوله روب نرفت.

عماره مروزی.

آن ریش نیست جغبت دلال خانه هاست

وقت جماع زیر حریفان فکندنیست.

طیان مروزی

آن ریش پرخدو بین چون ماله بت آلود

گویی که دوش بر وی تا روز گوه پالود.

طیان مروزی

در شعر پارسی نوشته ها و شعرهای بسیاری درباره ریش و شوخی با ریش سروده شده . یکی از پراوازه ترین آنها ریشنامه عبید زاکانی است در ریشنامه عبید مردی با ریش بگفتگو میپردازد ریش میگوید

‌پنبه کنم جمله را من از سر کویت

تا تو بدانی که چند مرده حلاجم

و مرد به ریش میگوید

انرا که محاسنش تو باشی

بنگر که مقابحش چه باشد

پس از عبید سعدی نیز سروده های بسیاری درباره ریش و شوخی با ریش دارد

هرکه دل پیش دلبری دارد

ریش در دست دیگری دارد.

سعدی

ندیدم امرد سی ساله چون تو در عالم

عجوبه های چنین اخر الزمان باشد

اگر دو دست تو بندند هفته ای بر پشت

به هفته دگرت ریش تا میان باشد

سعدی

سخنوری دیگر میگوید

دل ستمزده اکنون بداد خویش رسید

که شانه از سر گیسوی تو بریش رسید

-

بسیاری از واژگان پارسی با واژه ریش ساخته شده مانند

ریش‌سپید=مرد بزرگسال و ارجمند

ریشخند = مسخره کردن

همریش=باجناق

گاوریش=کودن

نوریش=نوجوان

ریش بریده=دشنامی است مانند گیس بریده ویژه مردان

ریش و گیسو بهم بافتن =پیوند و همچنین مشورت میان زن و مرد

هرکس پادشاه ریش خویش است.

هرکه دل پیش دلبری دارد

ریش در دست دیگری دارد.

سعدی

به بیخ ریش کسی بستن

هرکه را ریش است بابای تو نیست

آخر ای خواجه بجنبان ریش را ؛ تو هم کاری بکن. ( امثال و حکم دهخدا ).

از ریش پیوند بروت(سبیل) کردن . ( امثال و حکم دهخدا ).

از ریش گسست و بر بروت پیوست .( امثال و حکم دهخدا ).

بازی بازی با ریش بابا هم بازی (امثال و حکم دخدا)

برخی از حکام ولایات برای تقلید از عادت جدید شاه عباس یکم و پسند او؛ روحانیون، مردم و سادات را مجبور به تراشیدن ریش کردند.

دین و مذهب

در بسیاری از ادیان و مذاهب، ریش نقش مهمی دارد. زئوس، در اساطیر یونان همواره با ریش تصویر شده‌است. در آئین سیک‌ها، ریش بخش جدایی ناپذیر هویت یک مرد بوده و بخشی از عظمت، شرافت، عزت و مردانگی یک مرد محسوب می‌شود. در آئین هندو، ریش نشانگر زندگی ساده و زاهدانه‌است. از دیدگاه اسلام (شیعی)، بر اساس نظر همه مراجع تقلید، تراشیدن ریش حرام یا بنابر احتیاط واجب حرام است.

سید علی خامنه‌ای

دین یهود

مقالهٔ اصلی: تراشیدن ریش در یهودیت

یک خاخام یهودی

در دین یهود، بر اساس آموزه‌هایی از تورات، محدودیت‌هایی برای نگهداری و تراشیدن ریش وجود دارد. نوع وسیله‌ای که ریش با آن اصلاح می‌شود، در این محدودیت‌ها دخیل است. صرفنظر از روحانیون یهودی، بسیاری از یهودیان عادی نیز حداقل طی سی روز نخست از دست دادن عزیزانشان، ریش خود را نمی‌تراشند.

دین مسیح

بسیاری از چهره‌های دین مسیحیت، از جمله عیسی مسیح با ریش تصویر می‌شوند. در کلیسای کاتولیک در طول تاریخ داشتن ریش و تراشیدن آن، به تناوب مجاز و ممنوع شده‌است. امروزه برخی از اعظای جوامع کاتولیک، از ریش به عنوان یک نشانه حرفه‌ای استفاده می‌کنند. کشیشان مسیحی خاورمیانه، با تراشیدن یا نتراشیدن ریش خود، وضعیت تأهل خود را نمایش می‌دهند.

دین اسلام

مسلمانان داشتن ریش را سنت پیامبر اسلام می‌دانند. بنابر گفته مراجع تقلیدِ شیعه، تراشیدن ریش «حرام» یا «بنابر احتیاط واجب حرام» است. و برخی از علما، همانند لطف‌الله صافی گلپایگانی تراشیدن ریش را حرام می‌دانند برخی دیگر مانند سید علی سیستانی تراشیدن ریش را به احتیاط واجب حرام می‌دانند. سید علی خامنه‌ای تراشیدن ریش را بنا بر احتیاط حرام می‌داند.

برخی حفظ ریش چانه را واجب می‌دانند مثلاً حسین وحید خراسانی ریش پروفسوری را در صورتی که عرفاً صدق ریش کند، مانعی نمی‌داند؛ و ناصر مکارم شیرازی نیز ریش ستاری و ریش بزی را بدون اشکال می‌داند.

در سال ۱۳۷۵ و همزمان با حکومت طالبان بر افغانستان، ملا محمد عمر فرمانده این گروه شبه نظامی، اعلامیه‌ای در منع تراشیدن ریش برای عموم مردان افغان صادر نمود.

از آنجائیکه در افغانستان گناه کبیره آشکار ریش تراشیدن و ریش قطع کردن صورت می‌گیرد در حالیکه ما اختیار کامل داریم، فتوای فتاوای عالمگیری است که هر کسیکه اختیار دارد دفع منکر بالایش واجب می‌گردد. بدین لحاظ آرزومندیم هر ولسوال در ولسوالی خویش و والی در ولایت جلسه‌های بزرگ دایر نمایند و به تمام مسلمانان به طوری جدی اعلان نمایند که هرگاه در آینده کسی ریش خویش را تراش یا کوتاه نماید ما آنرا بندی می‌کنیم، باز حق شکایت را ندارند. یکماه وقت برایشان بدهید. بمجرد تکمیل تاریخ جزأهای کوچک برایشان داده شود. انشأالله نودوپنج فیصد اشخاص اصلاح خواهند شد.

محدودیت در دنیای مدرن

امروزه برخی از ارتش‌های جهان، قوانین خاصی برای ریش نیروی انسانی خود دارند. جنگجویانی که در معرض آتش ناشی از سلاح‌های خود هستند، اغلب از داشتن ریش منع می‌شوند. خلبانان، از دیگر گروه‌هایی هستند، که با ممنوعیت داشتن ریش مواجه می‌باشند. همچنین داشتن ریش در برخی ورزش‌ها مانند بوکس و کشتی، دارای محدودیت است.

امثال

ریش در ضرب‌المثل‌های زیر به کار رفته‌است:

• به ریش کسی بستن (به فریب یا زور، کسی را به کاری واداشتن)
• به ریش کسی خندیدن یا ریشخند کردن (تمسخر کسی)
• ریش گرو گذاشتن (ضمانت کردن)
• ریش و قیچی دست کسی دادن (اختیار به کسی واگذاشتن)

انواع ریش

• ریش کامل
• ریش گاریبالدی
• ریش هلندی قدیمی
• خط ریش
• ریش بزی
• ریش زیر لبی
• ریش ستاری
• ریش توپی
• ریش هخامنشیان
• ریش دو شاخ رستم دستان (و سایر پهلوانان ایران)
• ریش گره زده
• ریش نوک تیز
• ریش چهارگوش
• ریش بلند
• ریش کوتاه
• ریش کتلت
• ریش کله قندی
• ته ریش