Edukira joan

Uso

Aldatu loturak
Artikulu hau Wikipedia guztiek izan beharreko artikuluen zerrendaren parte da
Wikipedia, Entziklopedia askea

Uso
Sailkapen zientifikoa
KlaseaAves
OrdenaColumbiformes
Familia Columbidae
Illiger, 1811
Banaketa mapa
Datu orokorrak
Gizakiak ateratzen dizkion produktuakpigeon meat (en) Itzuli
Kumaldiaren tamaina2 bird egg (en) Itzuli
Edoskitzea2 aste
Errute denbora28 aste eta 22 egun

Uso edo urzo Columbiformes ordenako Columbidae familiako hegazti espeziea da. Guztira, 308 espezie biltzen dira, usoak, usapalak eta antzeko formak agertzen direlarik.

Historian zehar etxekotu izan da haragitarako eta mezulari gisa erabiltzeko. Azken hori, usategira itzultzeko duten senaz baliatuz egin izan da. Gaur egun, ordea, erabilera horiek zaharkiturik gelditu dira. Hala ere, animalia herriguneetan bizitzera moldatu da, eta horrek arazo ugari sortu ditu: harrizko eraikinetako paretak hondatu, gaixotasunak transmititu eta zikinkeriaren gorakada izan dira, besteak beste, horietako adibide argienak.

Jatorria eta eboluzioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Kolunbiformeen erlazio filogenetikoa Neoaves kladoan[1]
Neoaves

Columbiformes

Cuculiformes

Pterocliformes

Mesitornithiformes

Kolunbiformeak neohegazti kladoko orden ugarienetakoa da, eta haien jatorria Kretazeotik dator[2]. Bere dibertsifikazioa Kretaziko-Paleogeno amaieran azkar dibertsifikatu ziren[3]. Egun, bere genoma osoa sekuentziatuta dago, eta kukuekin (Cuculiformes) erlazio estua dutela ikusi da, eta talde bat osatu dute, gangak (Pterocliformes) eta mesiteek (Mesitornithiformes) osatutako talde baten kladoa anaia dena[4][5][1].

Habitata eta banaketa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Usoak mundu osoan daude, Antartidan eta Artikoan izan ezik. Haien sakabanatze-zentroa Erdialdeko Amerikan dago[6]. Espezieen aniztasun handiena indio-malaiako ekoeremuak eta Australasiako ekoeremuak dute.

Ezaugarriak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Uso baten profila.
Usoek beren lumak harrotzen dituzte bero mantentzeko mekanismo gisa.

Adimen handiko hegaztiak dira (beste hegazti batzuekin konparatuz gero), nahiz eta adimen gutxiagoko beste hegazti batzuen artean jada aurkitu den adimen garrantzitsu bat; adimen hori, homo sapiens eta hegaztien arteko elkarrekintza ahalbidetzera ere iritsi da, nahiz eta elkarreragin adimendun hori (taxonomikoki Indicator indicator deitutako hegaztien artean gertatzen den gisa) ez den iristen usoen edo bele[7] eta monogamoen artean dagoen goiko mailara. Ezaugarri horri esker, asko zaintzen dituzte kumeak, eta, agian, harreman afektibo (etologiko) handia dute guraso eta ondorengoen artean. Usoen arteko monogamiak badirudi, bestalde, ugalketa-tasa handia izatea errazten duela neurri handi batean (nahiz eta, beste animalia basati batzuek bezala, usoek kume hilkortasun handia pairatu). Uso-kumeak, beren burua sostengatzeko prest eta hegan egiteko bezain garatuta egon bezain abizenaer, gurasoek habiatik kanporatzen dituzte; izan ere, bikoteak, aita eta ama, zainketetan denbora asko ematen duten beste bi usakume ugaltzen ditu denbora laburrean (ama habia xumean egoten da denbora gehiena, arrautzak txitatzen eta gero usakumeak zaintzen; aita edo uso arra, berriz, elikagaiak bilatzen aritzen da familia elikatzeko eta babesteko).

Habiak, normalean xumeak, adar txikiekin eginak dira, eta arrautzak, normalean bi, bi gurasoek inkubatzen dituzte. Usoak hazi eta fruituz elikatzen dira, noski. Bi gurasoek oso elikagarria den jariakin batekin (paparo-esne deitua) elikatzen dituzte kumeak, zelula berezien bidez jariatzen dena.

Orientazioaren zentzu handia izateaz gain, usoa da hegan azkarren egiten duen hegaztietako bat: 56 km/h-ko abiadura hartzen du[8]. Beste berezitasun bat da usoak duen ikusmenaren zentzu zorrotzak: 70eko hamarkadaren amaieran eta 80ko hamarkadaren hasieran, Estatu Batuetako kostazainek erreskate-sistema esperimental bat garatu zuten kolore distiratsuak ezagutzen trebatutako usoekin. Esperimentuaren oinarria zen helikoptero baten behe aldea, ikus-arkuko 360°-ak estaliz, kristalezkoa zuen kabina txiki batean hiru uso erabiltzea. Usoek % 93ko eraginkortasuna lortzen zuten objektu flotagarrien kokapenean; gizakiek, berriz, % 38koa baldintza berberetan. Project Sea Hunt proiektua «eguneko argiarekin bilatzeko sistemarik onena» zela esan zuen kostaldeko guardiak. Sistema hori ez zen inoiz fase esperimentaletik igaro, eta, 1983an, bertan behera utzi zuten aurrekontu murrizketen ondorioz, usoek inolako bizitzarik salbatzeko aukerarik izan gabe[9].

Usoek edo Columbidaek ispiluaren froga gaindituko lukete, zeinaren bidez norbanako bakoitzak bere burua ezagutuko edo bere «nortasunaren» kontzientzia izango zukeen, nortasun hitza gizakia ez den beste animalia bati aplika badakioke, nortasunak maskaratze bat esan nahi baitu. Argi dago usoak izaki indibidualak direla edo autokontzientzia dutela; izan ere, beste espezie batzuetako izakien desberdintasun indibidualak ezagut ditzakete, hala nola beste hegazti adimentsu batzuek, eta oso erraz ezagutzen dituzte espezie bereko beste banako batzuk; halaber, badakite bereizten laguntzen dieten eta erasotzen dituzten gizakiak. Bestalde, aurkikuntza berrienen arabera (2017. urtea), usoak gai dira grafoak irakurtzeko edo, hobeto esanda, grafo desberdinak bereizteko eta grafo horien arteko desberdintasunen nolabaiteko ulermena izateko[10].

Uso gazteei usakume deritze, eta usoak hazten dituzten pertsonei, berriz, usazain, eta hegazti horrekiko afektuei usozaletasun.

Inguruabarren presioagatik (adibidez, elikagai-iturriak edo habia egiteko lekuak galtzea), estresak indarkeria intraespezifikoa eragin diezaieke, eta, horretan, elkarren artean hil daitezke eta beste sortzetiko bikoteen usakumeak hil irauten saiatzeko[erreferentzia behar].

Ezaugarri anatomikoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Usoak irudikatzen dituzten eskulturak, Bartzelonako Familia Santuaren Eliza|Familia Santuaren elizan

Columbidae familiako espezieek oso enbor sendoa eta buru txikia dute, entzefaloaren azalera nahiko garatua bada ere. Mokoak motzak eta puztuak dituzte, eta hankak, laburrak, lau hatzekin (horietako bat aukerakoa da, hatz lodiarekin gertatzen den gisa). Gainera, hegoak handi samarrak, eta bereziki sendoak dira; horrela, oso egokiak dira hegaldirako[11].

Usoen tamaina asko aldatzen da, 15-75 cm luze artekoa, eta 30 g-tik 2 kg-ra bitarteko pisua dute[11]. Espezierik handiena, Ginea Berriko uso koroatua da[12], ia indioilar baten tamainakoa dena, 2-4 kg arteko pisua baitu[13]. Espezierik txikiena, berriz, Columbina generoko lurreko usoa da, txolarre baten tamainakoa eta 22 g-koa[14].

Usoaren hotsa urruma da. Haziz eta fruituz elikatzen dira. Habiak, normalean ahulak, adar txikiz egiten dituzte, eta, orokorrean, bi arrautza jartzen dituzte. Emeak arrautzak inkubatzen ohi ditu; arrak, berriz, janaria bilatzen du. Usoen kumeak bere kabuz elikatzeko eta hegan egiteko gai direnean, habietatik kanporatuak izaten dira gurasoek beste kumaldi bat izan dezaten.

Gizakiarekin duen erlazioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Usoak dira hiri-ingurunera arrakastaz egokitzea lortu duten animalia bakanetakoak.

Aurretik aipatu gisa, usoek eta gizakiek habitat bera partekatu izan dute aspalditik. Horrek bi espezie horien arteko elkarrekintza garatzea suspertu du. Erlazio horrek ondorio positibo zein negatiboak izan ditu. Lehenengoaren adibide gisa ilusionismoa daukagu; bigarrenarena, aldiz, giza osasuna.

Ilusionismoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Etxeko usapala (Streptopelia risoria) ilusionismo-ekintzetan erabiltzen da otzantasun handia duelako, batez ere arrak. Gainera, espezie horren barietateen artean, guztiz zuriak diren aleak daude; ale horiek ikuskizun horietan erabili ohi dira gizakiaren gozamenerako.

Etxekotutako usoak baranda batean, Madrilgo Parke del Retiron, (Espainia).

Armada

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Usoa Lehen Mundu Gerran zein Bigarren Mundu Gerran erabili zuten, bereziki Australiako, Frantziako, Alemaniako, AEBko eta Erresuma Batuko indarrek, eta hainbat sari ere eman zizkieten egindako lanagatik. 1943ko abenduaren 2an, hiru usok, Winkie, Tyke eta White Vision-ek, lehen Dickin domina jaso zuten, Britainia Handiko Royal Air Force-n zerbitzatuz, Bigarren Mundu Gerran aire-indarreko tripulazio bat erreskatatzeagatik. Hogeita hamabi usori eman diete Dickin domina «zerbitzu ausartagatik»" aipatuz, gerrako ekarpenengatik, Commando, G.I. Joe, Paddy, Royal Blue eta William of Orange barne.

Cher Ami, Lehen Mundu Gerrako uso mezulariak, Frantziako Croix de Guerre domina haritz-hostoekin jaso zuen Verdungo zerbitzuagatik. 1918ko urrian hanka bat galtzear eta bularrean tiro bat jaso arren, hogeita bost milia inguru bidaiatzea lortu zuen Argonneko guduan 77. Infanteria Dibisioko Batailoi Galduko 194 gizon salbatu zituen mezua entregatzeko. Cher Ami hil zenean, disekatu egin zuten, eta Smithsonian Estatu Batuetako Historia Museo Nazionalean erakusketa iraunkorraren parte da.

Buckingham jauregian, zeremonia handi bat egin zen (Alemaniaren periferian indar aliatuei bizi-planak emateko) Normandiako gudu-zelaiak desafiatu zituen uso-tropel bat oroitzeko. Dominak jaso zituzten errege-hegaztietako hiru Londresko Museo Militarrean daude ikusgai, jarraitzaileek euren begirunea erakutsi ahal izateko.

Giza osasuna

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Usoak animalia osasungaitz gisa ikusten dira, eta, egun, ospe hori asko puztu da[15]. Usoen gorotzekin kontaktua izateak histoplasmosia, kriptokokosia eta psitakosia[16] hartzeko arriskua txikia den arren, haien gorotz eta lumekiko esposizio luzeak pneumonitisa (hegazti-zaintzailearen birika) eragin dezake.

Hori dela eta, Estatu Batuetako eta Europako zenbait hiritan, uso-populazioak kontrolatzen dira hainbat metodo erabiliz[17]. Horietako batzuk hauek dira: elikatzeko debekua, hilketa edo antisorgailuak erabiltzea. Hala ere, eztabaida dago ea zein den metodorik egokiena.

Gainera, usoak arrisku potentziala dira hegazti gripearen eramaile posibleak direlako. Baina ikerketa batek frogatu du uso helduak ezin direla H5N1 gripeaz kutsatu, beraz, ezin diete oiloei transmititu[18]. Hegazti-gripearen beste andui batzuen aurrean, «erresistenteak direla edo suszeptibilitate minimoa dutela» agerian utzi dute, hala nola H7N7[19]. Beste ikerketek frogatu dute infekzioaren ondoriozko kalte neurologikoen seinale klinikoak erakusten dituztela usoek, baina ezin dietela gaixotasuna transmititu haiekin zuzeneko kontaktuan dauden oiloei[20][21].

Elikadura

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Uso frijitua nasi timbel (platano hostoarekin bildutako arroza), tenpeh, tofu eta barazkiekin, Sundango sukaldaritza, Indonesia

Hainbat uso eta usapal espezie elikagai gisa erabiltzen dira; hala ere, mota guztiak jangarriak dira[22]. Etxeko edo ehizatutako usoak elikagai-iturri gisa erabili izan dira antzinako Ekialde Hurbileko, Antzinako Erromako eta Erdi Aroko Europako garaietatik[23]. Sukaldaritza judu, arabiar eta frantsesean haragi ezaguna da. Tanakharen arabera, usoak koxer dira, eta korban egiteko erabil daitezkeen hegazti bakarrak dira (beste hegazti koxer batzuk jan daitezke, baina ez korban gisa jarri). Usoa Asiako sukaldaritzetan ere erabiltzen da, hala nola Txinako, Assameko eta Indonesiako sukaldaritzetan.

Europan, usapala ehiza-hegazti gisa harrapatzen da[24], uso basatiak, berriz, jatorriz, elikadura-espezie gisa etxekotu ziren, eta arraza asko haragiaren kalitateagatik garatu ziren[25]. Ipar Amerikan uso bidaiariaren desagerpena, neurri batean behintzat, janari gisa erabiltzeko ehizagatik gertatu zen[26]. Mrs Beeton-en Etxeko Kudeaketa Liburuak uso erre eta uso opilaren errezetak biltzen ditu, Britainia Handiko industria viktoriarreko janari ezagun eta merkea[27].

Euskal Herria

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Usoen ehiza jarduera tradizionala da Etxalarren. XV. mendetik ezaguna den sistema zaharra erabili izan da gaur egun arte, sareen bidez eta armarik gabe, kultura intereseko ondasuntzat hartua. Urriaren 1etik azaroaren 20 arte tradizionalki irekita egon da denboraldia. Lizarrietako mendatearen ondoan daude kokatuta usategiak (441 m), eta Pirinioko igarobiderik baxuena da.

Sinbolismoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Erroma, San Petri basilikako beiratea, Espiritu Santuaren irudikapenarekin.

Usoak esanahi desberdinak ditu; horien artean esanahi sinbolikoa nabarmentzen da. Batez ere, kultura edota erlijio desberdinetan erabili izan da. Kasu horietan, konnotazio eta denotazio positiboak ditu. Usoa, izan ere, lotsaren, xumetasunaren eta xalotasunaren sinboloa da, eta, bereziki, bake edo harmonia egokiarena. Horien inguruko pasarteak ugariak dira:

  • Homerok zioenez, uso batzuek Zeus elikatzeko ardura hartu zuten.
  • Apuleioren arabera, Venus-ek gurdiari lotuta zituen usoak, berarekin kontsakraturik baitzeuden. Gainera, Elianok esaten zuenaren arabera, Venus bera uso bilakatzen zen kasu batzuetan.
  •  Bibliaren Itun Zaharrean kontatzen denez, Noek uso bat askatu zuen uholdearen ondoren lur lehorra aurkitzen saiatzeko, eta hura mokoan olibondo-adar bat zuela itzuli zen. Olibondo-adar batekin itzultzeak esan nahi zuen lur lehorra aurkitu zuela. Gainera, Itun Berrian, Espiritu Santua, uso itxura zuela, zeruetatik Jesukristoren gainera jaitsi zen hura bataiatu zenean.

Azken pasarte horiekin erlazionatuta, gaur egun, mokoan olibondo-adar bat duen uso zuri baten irudikapena, bakearen eta purutasunaren sinboloa da Mendebaldeko gizartean. Irudi hori Pablo Picassok betikotu zuen Bakearen Usoa izaneko lanean.

Euskal Herrian ezaguna den Mikel Laboaren Txoriak txori abestian dago uso zuriaren sinbologiaren beste adibide bat; bertan, askatasunaren sinbolo gisa erabiltzen da.

Askaloniako biztanleek errespetu handia zuten hegazti hauekiko, uste baitzuten heriotzaren ondoren eraldatu egiten zirela. Hori horrela izanik, ez ziren ausartzen jaten edo hiltzen, haien guraso propioak jan edo hiltzeko beldurragatik. Gainera, kontu handiz elikatzen zituzten hirian jaiotzen ziren uso guztiak. Asiriarren erregina, Semiramide, zerura uso-forman igo zela uste zuten asiriarrek. Horregatik, errespetu handia zeukaten txori horiekiko. Gainera, turdetaniarren jainkosa ere uso bat zen.

Taxonomia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Bizkar berdedun uso esmeralda (Chalcophaps indica), Asia eta Australia hego tropikaleko jatorrikoa.
Dukula berdea(Ducula aenea).

Columbidae familia bost azpifamiliatan eta hainbat generotan banatzen da[28]: Azpifamilia: Columbinae

Azpifamilia: Otidiphabinae

Azpifamilia: Gourinae

  • Generoa: Goura (3 espezie)

Azpifamilia: Raphinae (didinos)

  • Generoa: Pezophaps – (1 espezie, 1730 inguruan galdua)
  • Generoa: Raphus (1 espezie, XVII. mendearen bukaeran galdua}})

Azpifamilia: Didunculinae

Azpifamilia: Treroninae

Filogenia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ekonomiako irakasle zen[29] John H. Boyd III.aren lanean oinarritutako kladograma[30].

Columbinae
Zenaidini

Starnoenas (Starnoenas cyanocephala)

Geotrygon (Geotrygon)

Leptotila

Leptotrygon (Leptotrygon veraguensis)

Zenaida

Zentrygon

Columbini

†Ectopistes (Ectopistes migratorius)

Patagioenas

Reinwardtoena

Turacoena

Macropygia

Streptopelia

?†Dysmoropelia

Columba

Nesoenas

Spilopelia

Claravinae

Claravis

Uropelia (Uropelia campestris)

Metriopelia

Columbina [Scardafella]

Phabini

?Henicophaps

Gallicolumba

Alopecoenas

Ocyphaps (Ocyphaps lophotes)

Petrophassa

Leucosarcia (Leucosarcia melanoleuca)

Geopelia

Phaps

Geophaps

Trugon (Trugon terrestris)

†Microgoura (Microgoura meeki)

Otidiphaps (Otidiphaps nobilis)

Goura (Goura)

†Natunaornis (Natunaornis gigoura)

Didunculus (Didunculus strigirostris)

?†Bountyphaps

Caloenas

†Raphus (Raphus cucullatus)

†Pezophaps (Pezophaps solitaria)

Treronini

Treron

Turturini

Phapitreron

Chalcophaps

Oena (Oena capensis)

Turtur

Ptilinopini

Ducula

[Ptilinopus; Drepanoptila holosericea; Alectroenas]

Hemiphaga

Lopholaimus (Lopholaimus antarcticus)

Cryptophaps (Cryptophaps poecilorrhoa)

Gymnophaps

Bitxikeriak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Karolinako usoa (Ectopistes migratorius), oso arrunta Ipar Amerikako ekialdean, eta bi espezie erraldoi, Mauricio uharteko drontea (Raphus cucullatus) eta Rodrigues uharteko bakartia (Pezophaps solitaria) hain zuzen, desagertu dira gizakiak egindako sarraskien ondorioz.

2016ko martxoan, New Yorken, World Trade Center inguruan, Santiago Calatravak The Oculus (Begia) izeneko metro-geltoki handiena diseinatu zuen. Estazio horrek uso handi baten antza du[31].

Atsotitzak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hona hemen uso hitza agertzen duten euskarazko atsotitz batzuk:

  • «Uso zuria, bihotz beltza»

Itxurak engainagarriak izan daitezkeela adierazten du.

  • «Eskuetan uso, buruan zoro»

Norbait distraituta edo arduragabe dabilela esan nahi du.

  • «Usoak bezala bizi eta arranoak bezala hil»

Bizitza lasaia izan arren amaiera gogorra izan daitekeela adierazten du.

  • «Usoak bezala joan, eta zapoak bezala itzuli»

Itxura onarekin alde egin baina egoera okerragoan itzuli.

  • «Kalean uso, etxean otso».

Kalean maitagarri eta etxean maltzur agertzen dena.

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ a b H Kuhl, C Frankl-Vilches, A Bakker, G Mayr, G Nikolaus, S T Boerno, S Klages, B Timmermann, M Gahr (2020) An unbiased molecular approach using 3’UTRs resolves the avian family-level tree of life. Molecular Biology and Evolution. https://doi.org/10.1093/molbev/msaa191
  2. ↑ Pereira, Sergio L.; Johnson, Kevin P.; Clayton, Dale H.; Baker, Allan J.. (2007-08-01). «Mitochondrial and Nuclear DNA Sequences Support a Cretaceous Origin of Columbiformes and a Dispersal-Driven Radiation in the Paleogene» Systematic Biology 56 (4): 656–672.  doi:10.1080/10635150701549672. ISSN 1076-836X. (Noiz kontsultatua: 2022-11-03).
  3. ↑ Soares, A.E.R. et al. (2016) Los genomas mitocondriales completos de palomas vivas y extintas revisan la cronología de la radiación columbiforme. BMC Evolutionary Biology, 16(230).
  4. ↑ Jarvis, E.D.. (2014). «Los análisis del genoma completo resuelven las primeras ramas del árbol de la vida de las aves modernas» Science 346 (6215): 1320-1331.  doi:10.1126/science.1253451. PMID 25504713. Bibcode: 2014Sci...346.1320J..
  5. ↑ Prum, R.O.. (2015). «A comprehensive phylogeny of birds (Aves) using targeted next-generation DNA sequencing» Nature 526 (7574): 569-573.  doi:10.1038/nature15697. PMID 26444237. Bibcode: ..569P 2015Natur.526 ..569P..
  6. ↑ Díaz, Mario. (©1996-©1999). Aves ibéricas. J.M. Reyero Editor ISBN 84-921085-1-7. PMC 36697801. (Noiz kontsultatua: 2022-11-03).
  7. ↑ Primer caso de comunicación entre humanos y animales Primer caso de comunicación entre humanos y animales Indicator indicator.
  8. ↑ Natura - Animales extraordinarios.
  9. ↑ Pigeon Search and Rescue System: (PROJECT SEA HUNT)
  10. ↑ El País (diario renombrado en España y todo el mundo hispanoparlante): Las palomas también saben ortografía
  11. ↑ a b «Family Columbidae: pigeons and doves» The Birds of Africa (Academic Press Limited) (Noiz kontsultatua: 2022-11-03).
  12. ↑ Orozco Sarabia, Karen Victoria; Romero, Yorleth Santiago. (2020-12-15). «Informe de las autoridades de las provincias coloniales que formaban el actual territorio de Panamá sobre el poblamiento, rendido con base en real cédula de 24 de abril de 1801.» El Taller de la Historia 12 (2): 502–530.  doi:10.32997/2382-4794-vol.12-num.2-2020-3427. ISSN 2382-4794. (Noiz kontsultatua: 2022-11-03).
  13. ↑ Baptista, Luis F.; Trail, Pepper W.; Horblit, H.M.; Kirwan, Guy M.; Garcia, Ernest. (2020-03-04). Scheepmaker's Crowned-Pigeon (Goura scheepmakeri). Cornell Lab of Ornithology (Noiz kontsultatua: 2022-11-03).
  14. ↑ Handbook of the birds of the world. Lynx Edicions ©1992-©2013 ISBN 84-87334-10-5. PMC 861071869. (Noiz kontsultatua: 2022-11-03).
  15. ↑ Pigeons and Public Health - The TRUE Facts. .
  16. ↑ «New York City Community Health Survey, 2005» ICPSR Data Holdings 2010-11-17 (Noiz kontsultatua: 2022-11-03).
  17. ↑ Stock, B., & Haag-Wackernagel, D. (2014). Effectiveness of gel repellents on feral pigeons. Animals, 4(1), 1-15.
  18. ↑ Liu Y, Zhou J, Yang H, et al.. (2007). «Susceptibility and transmissibility of pigeons to Asian lineage highly pathogenic avian influenza virus subtype H5N1» Avian Pathol. 36 (6): 461–5.  doi:10.1080/03079450701639335. PMID 17994324..
  19. ↑ Panigrahy B, Senne DA, Pedersen JC, Shafer AL, Pearson JE. (1996). «Susceptibility of pigeons to avian influenza» Avian Dis. 40 (3): 600–4.  doi:10.2307/1592270. PMID 8883790..
  20. ↑ Klopfleisch R, Werner O, Mundt E, Harder T, Teifke JP. (2006). «Neurotropism of highly pathogenic avian influenza virus A/chicken/Indonesia/2003 (H5N1) in experimentally infected pigeons (Columbia livia f. domestica)» Vet. Pathol. 43 (4): 463–70.  doi:10.1354/vp.43-4-463. PMID 16846988..
  21. ↑ Werner O, Starick E, Teifke J, et al.. (2007). «Minute excretion of highly pathogenic avian influenza virus A/chicken/Indonesia/2003 (H5N1) from experimentally infected domestic pigeons (Columbia livia) and lack of transmission to sentinel chickens» J. Gen. Virol. 88 (Pt 11): 3089–93.  doi:10.1099/vir.0.83105-0. PMID 17947534..
  22. ↑ (Ingelesez) Deane, Green. (2011-08-31). «Eggs» Eat The Weeds and other things, too (Noiz kontsultatua: 2025-02-05).
  23. ↑ (Ingelesez) Eastman, John. (2000). The Eastman Guide to Birds: Natural History Accounts for 150 North American Species. Stackpole Books ISBN 978-0-8117-4552-9. (Noiz kontsultatua: 2025-02-05).
  24. ↑ «TPWD: Doves and Pigeons – Introducing Birds to Young Naturalists» tpwd.texas.gov (Noiz kontsultatua: 2025-02-05).
  25. ↑ «Pigeons and Doves (Columbidae) | Encyclopedia.com» www.encyclopedia.com (Noiz kontsultatua: 2025-02-05).
  26. ↑ (Ingelesez) «Why the Passenger Pigeon Went Extinct | Audubon» www.audubon.org 2014-04-17 (Noiz kontsultatua: 2025-02-05).
  27. ↑ «CHAPTER 40 – DINNERS AND DINING | Mrs Beeton's Book of Household Management» www.mrsbeeton.com (Noiz kontsultatua: 2025-02-05).
  28. ↑ Txantiloi:Cita web
  29. ↑ Boyd, John H., III. John Boyd's Home Page. .
  30. ↑ Boyd, John H., III. (2007). COLUMBEA: Mirandornithes, Columbimorphae. .
  31. ↑ Caruso, M.J.; Geller, D.. (1978). «New York World Trade Center three station, common antenna two-way repeater radio system» 28th IEEE Vehicular Technology Conference (IEEE)  doi:10.1109/vtc.1978.1622547. (Noiz kontsultatua: 2022-11-03).

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Uso&oldid=10115534"(e)tik eskuratuta