Edukira joan

Kretazeo-Tertziarioko iraungipen masiboa

Wikipedia, Entziklopedia askea
Desagerpenen intentsitatea bizitzaren historian zehar.

Kretazeo-Paleogenoko suntsipen (iraungipen ere erabili daiteke) masiboa edo K-Pg suntsipena Lurreko bizidunen hiru laurden desagertu zireneko suntsipen masiboa izan zen eta geologikoki denbora laburrean gertatu zen duela 66 milioi urte. Itsas dortokak eta krokodiloak bezalako espezie ektotermiko batzuek salbu, 25 kg baino gehiago pisatzen zuen tetrapodo batek ere ez zuen bizirik irautea lortu. Gertakizun horrek Kretazeoaren amaiera eman zuen, horrekin batera Mesozoikoa amaituz eta gaur egun jarraitzen duen Zenozoikoa hasiz.

Erregistro geologikoan suntsipen masibo hori K-Pg muga izeneko sedimentu geruza mehe batez markatuta dago eta mundu osoan zehar aurkitzen da, bai arroka itsastarretan bai arroka kontinentaletan. K-Pg mugako buztinak iridio kopuru altua erakusten du eta hori lurrazalean urria eta ezohikoa da; asteroideetan, aldiz, ohikoa.[1]

1980an, Luis Walter Alvarezek eta haren seme Walter Alvarezek osatzen zuten zientzialari-talde batek proposatu bezala, gaur ere uste da K-Pg suntsipena asteroide edo kometa masibo baten talkaren ondorioz izan zela. Alvarezen hipotesia deritzon talkaren hipotesia 90. hamarkadaren hasieran Mexikoko golkoko Yucatan penintsulan dagoen 190 km-ko Chicxulub kraterraren aurkikuntzarekin indartu zen. 2016an Chicxulubeko kraterrean egin zen ikerketa batek baieztatu zuen kraterra lur sakonetik azaleratutako granitoz osatuta zegoela baina ia igeltsurik ez zegoela, nahiz eta igeltsua eremuko sulfatodun arroka ohikoena izan. Izan ere, igeltsua ez zegoen kraterrean lurrundu eta atmosferan aerosol bezala zabaldu zelako, kliman eta kate trofikoan epe luzeko efektuak eraginda. 2019ko urrian ikertzaileek gertaera honek itsasoko urak azidifikatu zituela adierazi zuten, kolapso ekologikoa eta kliman luzaro iraungo zuten efektuak eragingo zuena. Hura izan zen Kretazeo amaierako suntsipen masiboa eragin zuen arrazoi nagusia.

Beste eragile batzuk Dekkango basalto plataformako bolkanismoa edota beste gertaera bolkaniko bat, aldaketa klimatikoa eta itsas-mailaren igoera izan zitezkeen.

Dinosauroak desagertu ziren, esaterako Triceratops eta Tyrannosaurus espezieak.

K-Pg suntsipenean hainbat espezie desagertu ziren, ezagunenak dinosauro ez-hegaztiak. Horrez gain, beste hainbat organismo lurtar desagertu ziren, hala nola ugaztun, hegazti, musker, intsektu eta landare batzuk eta pterosaurio guztiak. Bizidun itsastarrei dagokienez, plesiosauroak, mosasauroak, arrain teleosteoak, marrazoak, moluskuak (ammoniteak adibidez) eta hainbat plankton espezie desagertu ziren.

Bestalde, suntsipen horrek aukera ebolutiboak ere ekarri zituen: talde askok egokitu nahian erradiazio nabarmena izan zuten eta nitxo ekologiko hustu eta hondatuetan dibergentzia suertatu zen eta espezie eta forma berriak sortu ziren. Ugaztunak Paleogenoan dibertsifikatu ziren forma berrietara eboluzionatuz eta zaldiak, baleak, saguzarrak eta primateak agertu ziren. Biziraun zuten dinosauroen taldea hegazti lurtar eta urtarrena izan zen eta gaur egungo hegazti espezieetara erradiatu zuten.

Kretazeo-Paleogenoko suntsipen masiboari Kretazeo-Tertziarioko suntsipen masibo (edo K-T suntsipen) ere esaten zaio. Izenaren laburdura K eta T letrek osatzen dute: K Kretazeotik dator (alemanez, Kreide dena) eta T, aldiz, Tertziariotik (alemanez, Tertiär dena). Estratigrafiako nazioarteko batzordeak "Tertziario" terminoa ez erabiltzeko aholkatzen duenez, K-T suntsipena izendatzeko Kretazeo-Paleogenoko suntsipen masiboa edo K-Pg iraungipena erabiltzen dute aditu askok [2].

Eragileak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Alvarez eta kideen hipotesia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1980an Luis Alvarez fisikariak zuzentzen zuen ikerlari talde batek Kretazeo eta Paleogeno garaien artean zeuden mundu osoko geruzak aztertu zituzten eta hauetan Lurrean normala dena baino iridio kantitate handiagoa aurkitu zuten.

Lurrarekin talka egiten duen kilometro gutxi batzuetako diametroa duen asteroide baten irudikapen artistikoa.

Horrela, “Alvarez-en hipotesia” deritzona sortu zuten. Hipotesi honek esaten du duela 65 milioi urte erori zen meteorito handi baten talkak ekarri zuela dinosauroak eta beste hainbat espezie desagertzea. Hipotesi hau ziurtatzeko ikerketak egin ziren eta Lurrean normala dena baino iridio kantitate altuagoko geruzak bilatu zituzten. Iridio kantitatea normalean altuagoa izaten da objektu extralurtarretan eta asteroideetan.

Gaur egun, hipotesi hori da onartuena, nahiz eta arazo batzuk izan.

Chicxulubeko kraterra

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Alvarez-en hipotesia argitaratu eta gero, hipotesiak geologoen artean eztabaida gaia izaten jarraitzen zuen ez zelako meteorito horren talkaren dimentsioak (150 eta 200 km arteko diametroa) zituen kraterrik aurkitu. Baina 1990. urtean Haitin iridio kantitate handia zuen tsunami baten aztarnak aurkitu ziren eta, gainera, ikerketa geologikoekin aurrera egin ahala, Yucataneko penintsulan Chicxlulubeko kraterra aurkitu zuten, 180 km-ko diametroa zeukana.

Zientzialari batzuen ustez, hipotesi honen beste arazoetariko bat erregistro fosilaren irakurketa da. Honek duela 65 milioi urte gertatutako suntsipen masiboak hamar milioi urte inguru iraun zuela jakinarazten du eta, beraz, ez du meteoritoaren talkaren hipotesiarekin bat egiten. Beste batzuen ustez, suntsipena espezie gehienentzat oso azkarra izan zen. Eztabaida hauek erregistro fosilaren eskasiaren ondoriozkoak dira[3].

Desagertutako espezieak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

K-Pg suntsipena globala, azkarra eta selektiboa izan zen eta espezie kopuru handi bat desagertu zen. Fosil itsastarretan oinarrituta gutxienez espezieen % 75 desagertu zela uste da[4].

Dirudienez, gertaera hau kontinente guztietan momentu berean gertatu zen. Adibidez, hegaztiak ez diren dinosauroak Ipar Amerikako, Europako, Asiako, Afrikako, Hego Amerikako eta Antartikako [5] Maastrichtiarretik ezagunak dira, baina edonongo Zenozoikotik, aldiz, ez dira ezagutzen. Bestalde, polen fosilek landare komunitateen suntsipena erakusten dute elkarrengatik urrun dauden Mexiko Berria, Alaska, Txina eta Zeelanda Berria[6] bezalako tokietan.

Nahiz eta gertaera larria izan, klado desberdinen suntsipen ratioen artean aldakortasun nabaria egon zen. Fotosintesia egiten zuten espezieak suntsitu edo gutxiagotu ziren partikula atmosferikoek eguzkiaren argia blokeatzen eta lurrera heltzen zen eguzki-energia gutxitzen baitzuten. Landaretzaren suntsitzeak berrantolaketa bat eragin zuen landare talde menderatzaileen[7] artean.

Mosasaurusa ammoniteen artean igeri.

Orojaleek, intsektujaleek eta sarraskijaleek, ordea, biziraun zuten, beharbada beraien jakien eskuragarritasuna handitzearen ondorioz. Gainera, desagertu ez ziren ugaztun eta hegaztiak intsektuez, zizareez eta barraskiloez elikatu ziren, eta tarteka, detritusez ere bai (animalia eta landare hilen materia organikoa) [8][9][9]. Guztiz belarjaleak ziren espezieen edo ugaztun haragijaleen artean, aldiz, ez zuen espezie batek ere biziraun.

Biozenosietan animalia talde gutxi desagertu ziren, komunitate hauek landareetatik datorren janariaren aurrean mendekotasun gutxiago erakusten dutelako eta gehienbat lurzoruko detritusaz elikatzen direlako, suntsipenetik babestuta[10]. Itsasoan ere antzekoak baina konplexuagoak diren ereduak aurkitu dira. Suntsipena bortitzagoa izan zen ur-zutabean bizi ziren izaki bizidunentzako itsas hondoan bizi zirenentzako baino. Ur-zutabean bizi diren animaliak ia guztiz mendekoak dira fitoplanktonaren ekoizpen primarioarekiko; itsas hondoan bizi direnak, ordea, detritusaz elikatzen dira.

Kokolitoforidoak, moluskuak (ammoniteak, errudistak, ur gezako barraskiloak eta muskuiluak barne) eta beraien elikakatean oskol-ekoizle hauek dituzten organismoak guztiz desagertu ziren edo galera nabariak jasan zituzten. Adibidez, ammoniteak mosasauroen (K-Pg suntsipenean desagertu zen narrasti itsastar erraldoien talde bat[11]) elikagai nagusia zirela uste da.

Gertakari honetatik bizirik irtetea lortu zuten animalia aerobio handienak, Krokodiliformeak eta Kanpsosauridoak, erdi-urtarrak ziren eta detritusa lortu zezaketen. Gaur egungo krokodiloak sarraskijaleak izan daitezke eta hainbat hilabetez biziraun dezakete janaririk gabe. Krokodilo kumeak txikiak izaten dira, astiro hazten dira eta beraien lehen urteetan gehienbat organismo hilez eta ornogabeez elikatzen dira. Ezaugarri hauek Kretazeo amaierako krokodiloen biziraupenari daude loturik.

K-Pg suntsipenaren ostean, biodibertsitateak denbora nabarmena behar izan zuen berreskuratzeko, nahiz eta nitxo ekologiko huts ugari egon.

Ebidentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ipar Amerikako fosilak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ipar Amerikako sekuentzietan suntsipena oso ondo markatuta dago Maastrichtiar berantiarraren eta paleogeno hasieraren artean. Gaur egun dinosauroen informazioa biltzen duen geruzarik garrantzitsuena (Hell Creek Formazioa) Ipar Amerikako mendebaldean kokatzen da, Montanan hain zuzen ere [12].

Dinosauroen fosilez gain, badaude landare fosil batzuk ere zeinak K-Pg mugan zeharreko landare espezieen murrizketa bat erakusten duten. Muga honen azpian dauden sedimentuetan landare angiospermoen polen aleak daude baina mugak polen kantitate oso gutxi du eta gainera, bertan iratzeen esporak dira nagusi. Polen aleak muga hau pasa ondoren nagusitzen dira berriz ere[13].

Itsasoko fosilak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Mexikoko Golkoa.

K-Pg mugatik gertu klima aldaketa gertatu zen eta tenperaturak asko igo ziren, 3 edo 4 gradu inguru. Itsasoan aldiz, tenperaturak jaitsi ziren eta, beraz, itsasoan bizi ziren animalien dibertsitatea asko gutxitu zen[14].

Itsasoko planktonaren eta ammoniteen suntsipena masiboa izan zen eta, zehazki, K-Pg mugan gertatu zen[15].

Megatsunamiak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Karibe itsasoan eta Mexikoko Golkoan meteorito honen talkaren ondorioz megatsunamiak sortu ziren, 100 metrotako altuera izango zuten eta megatsunami honen aztarnak K-Pg mugan ikus daitezke[16].

K-Pg muga Zumaian

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Flyscha itsasotik.

Zumaiako Kretazeo/Paleogeno muga (K/Pg muga) sakoneko itsas sedimentazio sekuentzia batean aurkitzen da, Algorriko kalan, hain zuzen ere. Maastrichtiarraren amaierako tupa gorrixken eta Daniarraren kare-sekuentziaren arteko mugan kokatzen da eta  kolore iluneko buztin-geruza mehe batez identifikatzen da. Batetik, itsas faunaren suntsipen masiboa eta, bestetik, Yucatanen meteorito baten talkak duen eraginari lotutako konposizio-anomaliek bereizten dute muga.[1]

Zehazki, mugaren eremuak 5 cm inguruko lodiera du, eta orogenia Alpetarraren zizailak eragin diolako bereizten da. Zizaila hori kaltzita-zain ugarik islatzen dute, eta horrek eten egiten du buztinaren alboko jarraitutasuna, eta desitxuratu egiten du haren izaera. Buztin horren barruan, nikela, mikrokristitak, kedarra eta, ikuspuntu geokimikotik, iridioaren anomalia garrantzitsu bat aurki daitezke.

Ikuspegi paleontologikotik, Zumaiako K/Pg mugak ammoniteak eta beste izaki batzuen erabateko desagertzea iradokitzen du, eta foraminifero planktonikoak (biomasan % 93 eta aniztasunean % 70) eta karekizko nanoplanktona (biomasan % 80 eta aniztasunean % 60) bortizki erortzea, bai kantitateari bai aniztasunari dagokienez.

Zumaiako Flyscharen denbora lerroa

Zumaiako K/Pg muga azaleramendu klasiko bat da, mundu mailan erreferentea, eta funtsezkoa kretazeo amaierako desagertzea aztertzeko. Gainera, muga hori funtsezkoa izan zen ammoniteen bat-bateko desagerpena aztertzeko. Mundu osoan garrantzia duen GEOSITE gisa onartu da eta GSSP gisa proposatu da muga horretarako[17].






Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ a b Altonaga, Kepa. (L.G. 2021). Iridioaren mintzoa : meteoritoa eta dinosauroen akabantza / Kepa Altonaga.. Pamiela Argitaletxea ISBN 978-84-9172-223-6. PMC 1260195314. (Noiz kontsultatua: 2022-12-07).
  2. ↑ A geologic time scale 2004. Cambridge University Press 2004 ISBN 0-511-08201-0. PMC 60770922. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  3. ↑ «Chicxulub debate» www.geo.vu.nl (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  4. ↑ Jablonski, David; Chaloner, William Gilbert; Lawton, John Hartley; May, Robert McCredie. (1994-04-29). «Extinctions in the fossil record» Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B: Biological Sciences 344 (1307): 11–17.  doi:10.1098/rstb.1994.0045. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  5. ↑ The dinosauria. (2nd ed. argitaraldia) University of California Press 2004 ISBN 978-0-520-94143-4. PMC 801843269. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  6. ↑ (Ingelesez) Cambridge University Press. 2021-10-26 (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  7. ↑ Wilf, Peter; Johnson, Kirk R.. (2004-09). «Land plant extinction at the end of the Cretaceous: a quantitative analysis of the North Dakota megafloral record» Paleobiology 30 (3): 347–368.  doi:10.1666/0094-8373(2004)030<0347:lpeate>2.0.co;2. ISSN 0094-8373. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  8. ↑ Sheehan, P.; Hansen, T.. (1986). Detritus feeding as a buffer to extinction at the end of the Cretaceous.  doi:10.1130/0091-7613(1986)14<868:DFAABT>2.0.CO;2. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  9. ↑ a b Aberhan, Martin; Weidemeyer, Sven; Kiessling, Wolfgang; Scasso, Roberto A.; Medina, Francisco A.. (2007-03-01). «Faunal evidence for reduced productivity and uncoordinated recovery in Southern Hemisphere Cretaceous-Paleogene boundary sections» Geology 35 (3): 227–230.  doi:10.1130/G23197A.1. ISSN 0091-7613. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  10. ↑ Sheehan, Peter M.; Fastovsky, David E.. (1992-06-01). «Major extinctions of land-dwelling vertebrates at the Cretaceous-Tertiary boundary, eastern Montana» Geology 20 (6): 556–560.  doi:10.1130/0091-7613(1992)020<0556:MEOLDV>2.3.CO;2. ISSN 0091-7613. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  11. ↑ KAUFFMAN, ERLE G.. (2004-02-01). «Mosasaur Predation on Upper Cretaceous Nautiloids and Ammonites from the United States Pacific Coast» PALAIOS 19 (1): 96–100.  doi:10.1669/0883-1351(2004)019<0096:MPOUCN>2.0.CO;2. ISSN 0883-1351. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  12. ↑ Vajda, V.; Raine, J.; Hollis, C. J.. (2001). «Indication of Global Deforestation at the Cretaceous-Tertiary Boundary by New Zealand Fern Spike» Science  doi:10.1126/SCIENCE.1064706. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  13. ↑ «Online guide to the continental Cretaceous-Tertiary boundary in the Raton basin» web.archive.org 2006-09-25 (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  14. ↑ Marshall, C.; Ward, P.. (1996). «Sudden and Gradual Molluscan Extinctions in the Latest Cretaceous of Western European Tethys» Science  doi:10.1126/science.274.5291.1360. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  15. ↑ (Ingelesez) Keller, Gerta. (2001-07-01). «The end-cretaceous mass extinction in the marine realm: year 2000 assessment» Planetary and Space Science 49 (8): 817–830.  doi:10.1016/S0032-0633(01)00032-0. ISSN 0032-0633. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  16. ↑ Bryant, Edward. (2014). Tsunami : the underrated hazard. (Third edition. argitaraldia) ISBN 978-3-319-06133-7. PMC 881474318. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  17. ↑ (Gaztelaniaz) LIG 43 Límite K/T en Zumaia. Eusko Jaurlaritza, 2 or..

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Kretazeo-Tertziarioko_iraungipen_masiboa&oldid=9806374"(e)tik eskuratuta